जनकविका कालजयी असारे भाका
लोकगीत र लोकसङ्गीतका धुरी जनकविकेशरी धर्मराज थापाबारे जानेका र सुनेका कुरा लेख्नु मेरा लागि कठिन विषय हो। नेपाली माटोको बास्नालाई आफ्ना करुण कण्ठका माध्यमले जनजनसमक्ष पु-याउनु जनकविको विशेष गुण मानिन्छ। नेपाली भूमि गौरवशाली छ। अझ आफ्ना विशेषताले नेपाल आमाबारे विश्वसामु जानकारी गराई सदैव राष्ट्रभक्ति देखाउनु पर्छ भन्ने बोधका गीत गाएर उहाँले प्रेरित गर्नुभयो। नेपाल आमाका विशेषता अनेक छन्। यहाँको प्राकृतिक सौन्दर्य, हिमालको चमक, नदीहरूको माला, हरियाली जङ्गलले हात्ती, गैँडा आदि जनावरलाई दिने वासस्थान, तराईका अन्न भण्डारहरूले सबै नेपालीलाई दिने धान, गहुँ आदि अ
नागरिकमा सुशासनको आभास
सरकार सुशासन कायम गराउन दृढतापूर्वक लागेको नेपाली जनताले महसुस गर्न थालेका छन्। एकपछि अर्को क्रमशः भ्रष्टाचारका फाइल खोल्न थालिएका छन्। भ्रष्टाचार निवारण र सुशासनको पक्षमा कोही कसैसँग सम्झौता नगर्ने र विगतका सबै काण्डमाथि छानबिन गर्ने हो भने आगामी दिनमा भ्रष्टाचार गर्नेहरू निरुत्साहित हुने छन्। सरकार प्रमुखको रूपमा रहेका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ ले सुशासनको पक्षमा नयाँ ढङ्गबाट अघि बढेको पटक पटक घोषणा गर्नुभएको छ। त्यति मात्र होइन अझ एकदम अघि बढेर प्रधानमन्त्रीले सरकार रहला नरहला चिन्ता छैन आफू पछि नहट्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्नुभएको छ।
बदलौँ तालिमको ढाँचा
हामीले हाल प्रयोग गरेका कतिपय एप, सफ्टवेयर र इलेक्ट्रोनिक साधन नियमित अध्यावधिक नगर्दा के हुन्छ ? काम नलाग्ने हुन सक्छन्। अर्थात् कम सान्दर्भिक बन्न पुग्छन्। यिनलाई सान्दर्भिक बनाउन कम्पनीले नै समय सापेक्ष अद्यावधिक हुने व्यवस्था गर्दछ। समाज वा सङ्गठनमा कार्यरत जनशक्तिको उमेरमा विविधता हुनु अस्वाभाविक भएन। पुरानो पुस्तासँग पुरानो अनुभव र नयाँ पुस्तासँग नयाँ ज्ञान बढी हुन सक्छ। नियमित अध्यावधिक नहुने हो भने पुरानो पुस्ता उमेर मात्र नभएर सोच र संस्कारमा पनि नयाँ पुस्ताभन्दा फरक हुन सक्छ। समयअनुसार अध्यावधिक नभएको मेसिन वा उपकरण जस्तै असान्दर्भिक
कसरी दीक्षित भए भानुभक्त
भानुभक्तका पुर्खा खोज गर्दा कौडिन्य आचार्य वंशावली, किंवदन्ती र सेन राज्यको राजनीतिक इतिहासको अध्ययनबाट दैलेख जिल्लाका काशीराम प्रथम लम्जेल आचार्य देखिए। यिनका अठारौँ पुस्तापछि चार भाइमध्ये साहिँला गोकुल आचार्य लमजुङमा बसे। तिनका छोरा विश्वामित्र, विश्वामित्रका छोरा गया, गयाका छोरा सागरानन्द, सागरानन्दका माहिला छोरा सूर्योपाध्याय भए। नरनाथकृत भानु जीवनी (२०३६) को दोस्रो संस्करणले श्रीकृष्ण आचार्यदेखि माथि छैटौँमा मणिकण्ठोपाध्याय र दसौँमा सूर्याेपा
चाडपर्वसम्बन्धी नीति
नेपाल जातीय, भाषिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक, पर्यावरणीयलगायत कैयौँ विविधता भएको देश हो। यहाँ करिब १०० जाति तथा समुदाय, १२५ भाषा, लगभग दस धर्म तथा धार्मिक सम्प्रदाय, थुप्रै चाडपर्व तथा रीति–रीवाज एवं परम्परा छन्। यहाँको राजनीतिक व्यवस्था जे भए पनि राज्यसत्तामा भने सधैँ हिन्दु धर्म र बाहुन–क्षेत्री समुदायको वर्चस्व रहँदै आएको छ। त्यसैले यहाँ सबै क्षेत्रमा जातीय एवं धार्मिक एकाधिकार व्याप्त छ।
जिपिए मापनको बुझाइ
सन् १९९० देखि सुरु भएको कक्षा १० को परीक्षाको आफ्नै इतिहास छ। शाब्दिक रूपमा उहिलेको एसएलसी अचेल एसइई भएको छ। सुरुवातदेखि नै यसलाई फरक र महत्वपूर्ण ढङ्गले हेर्दै आइयो। यही तहको परीक्षालाई विगतदेखि नै इज्जत र प्रतिष्ठाको विषयमा बनाइँदै आइएको छ, चाहे त्यो विद्यालयमा पढाइने सन्दर्भमा होस् कि विद्यालयमा विद्यार्थी पढ्ने प्रक्रिया होस्। अथवा विधालयले आफ्नो विज्ञापन र मूल्याङ्कन गर्ने आधार यसैलाई बनाइँदै आएका छन्।
विद्यालयमै उत्पादनमूलक सिप
कार्यालयको कामसँगै देशभित्रका महत्वपूर्ण स्थानमा पुग्ने क्रममा २०८० जेठको अन्तिम दिन समयले डो¥याएर जनज्योति माध्यमिक विद्यालय बड्डीचौर, सुर्खेत पु-यायो। विद्यालयको समग्र अवलोकन एवं छलफलपछि लाग्यो कि यहाँका प्रेरणादायी प्रसङ्ग यथासम्भव पाठकसमक्ष पु¥याउनु पर्छ, जसको प्रतिफलस्वरूप यो आलेखमा सो विद्यालयले लिएको अग्रसरतालाई शब्दमा उनेर यहाँहरूसमक्ष पेस गरेको छु ।
मोदीप्रति बढ्दो आकर्षण
भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको दुई कार्यकालको सफलताले विश्वमै भारत नयाँ उचाइमा पुगेको छ। उहाँले यो अवधिमा बनाउनुभएको लोकतान्त्रिक छविले उहाँप्रतिको आकर्षण बढेको हो। गुजरातको मुख्यमन्त्री बन्दा भएको हिन्दु–मुस्लिम दङ्गा रोक्न प्रभावकारी कदम नचालेको आरोप लागेका मोदीलाई १० वर्षसम्म अमेरिकाले भिसा दिएन। यस प्रकरणले उहाँ अनुदारवादी नेता हो कि भन्ने धेरैलाई लागेको थियो तर प्रधानमन्त्री बनेयता उहाँले आफूलाई बहुप्रतिभाशाली र उदारवादी नेताका रूपमा स्थापित गर्न सफल हुनुभयो। उहाँको सफलतासँगै भारतलाई ठुलो लाभ मिलेको छ। भिसा रोक्ने अमेरिकाले अहिले उहाँलाई रातो कार्पेट बिछ्याएर भव्य स्वागत मात्र होइन, उहाँको खुलेर प्रशंसासमेत गरेको छ। अमेरिकाको भ्रम
विकास प्रशासनका क्षेत्र
विकास सबैका लागि अपरिहार्य गतिशील सामयिक आवश्यकीय परिवर्तन हो। यो एउटा यस्तो सकारात्मक परिवर्तन हो, जसले सकारात्मक प्रगति उन्मुख परिवर्तनको अपेक्षा राखेको हुन्छ। शाब्दिक अर्थमा विकासले यथास्थितिभन्दा उन्नत, पूर्ण, परिपक्व अपेक्षित अवस्थालाई जनाउँछ। विकासलाई साधारणतया आर्थिक वृद्धिको पक्षसँग हेर्ने र समाहित गर्ने गरेको पाइन्छ। यो एउटा परम्परागत तर बढी चलनचल्तीमा रहेको अवधारणा हो। अर्थशास्त्रीय अवधारणाले विकास भन्नाले कूल गार्हस्थ
सङ्क्रामक रोग मङ्किपक्स
एमपक्स अर्थात् मङ्किपक्स नेपालमा पहिलो पटक एक अस्पतालमा उपचाररत ६० वर्षीया विदेशी महिलाको राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशालामा पठाइएको नमुनामा देखिएको स्वास्थ्य मन्त्रालयले २०८० असार १ गते पुष्टि गरेको छ। कोरोना भाइरसको महामारीबाट छुटकारा पाएको केही महिना नहुँदै हाल मङ्किपक्सको सङ्क्रमण विश्वव्यापी जनस्वास्थ्यको चासोको रूपमा देखा परेको छ। तथापि आपत्कालीन अवस्था भने छैन। सन् १९५८ मा पहिलो पटक पश्चिम अफ्रिकाको एक दुर्गम भेगमा एक बन्दी बाँदरमा मङ्किपक्स देखा परेको थियो। त्यसपछि अफ्रिकामा विभिन्न प्रकारका लोखर्के, मुसा, न्याउरी मुसा र विभिन्न प्रजा
निर्वाचन विवादमा निरुपण प्रक्रिया
नेपालको संविधानको धारा २४६ को उपधारा (३) मा निर्वाचन आयोगले संविधान र सङ्घीय कानुनको अधीनमा रही राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, सङ्घीय संसद्का सदस्य, प्रदेश सभाका सदस्य, स्थानीय तहका सदस्यको निर्वाचनको सञ्चालन, रेखदेख, निर्देशन र नियन्त्रण गर्ने व्यवस्था छ। राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, सङ्घीय संसद्का सदस्य, प्रदेश सभा सदस्य वा स्थानीय तहका सदस्यका लागि उम्मेदवारी मनोनयन दर्ता भइसकेको तर निर्वाचन परिणाम घोषणा भइनसकेको अवस्थामा कुनै उम्मेदवारको योग्यता सम्बन्धमा कुनै प्रश्न उठेमा त्यसको निर्णय गर्ने अधिकार संविधानले निर्वाचन आयोगलाई दिएको छ।
मौद्रिक अवस्था र सुधार
विभिन्न कारणले गर्दा अर्थतन्त्र स्वाभाविक गति र लयमा नचल्दा नेपालको मौद्रिक इतिहासमै आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा सङ्कुचित मुद्रा प्रदाय पहिलो पटक ऋणात्मक परिवर्तन भएकोमा आव २०७९/८० पनि यही क्रम दोहोरिने अवस्था छ । विसं २०१४ असारदेखि २०७९ असारसम्म ६५ वर्षको अवधिमा सङ्कुचित मुद्रा प्रदाय (मुद्रा र चल्ती निक्षेपको योग) को परिवर्तन आव २०७८/७९ मा ९.७ प्रतिशतले ऋणात्मक भयो; जसमा मुद्रा र चल्ती निक्षेपको वार्षिक परिवर्तन क्रमशः ११.६ प्रतिशत र ७.४ प्रतिशतले ऋणात्मक भएकोमा चालु वर्ष पनि ऋणात्मक हुने १० महिनाको तथ्याङ्कबाट देखिएको छ ।
संस्कृत वाङ्मयको रक्षार्थ
हाम्रो पुर्खाले उच्चतम ज्ञानगुनका कुरा चिन्तन र बोधबाटै पत्ता लगाएको जनश्रुति छ। मानव विकासको करिब पाँच हजार वर्षको इतिहासमा संसारको कुनै पनि मानिस यस स्तरको ज्ञानभन्दा माथि पुग्न असम्भव छ। तसर्थ ज्ञानको यस्तो अपार र अपौरुषेय भण्डारलाई दैवीय उपज मान्नु नै अन्तिम विकल्प थियो, मानिसले त्यसै ग-यो पनि। हाम्रा चिन्तकले मानिसकै हित र उन्नतिका लागि तयार पारेको वाङ्मयलाई अर्को पुस्तासम्म हस्तान्तरण गर्ने उपायको खोजी गरे।
महिला र बालिकाको पक्षमा
विश्वको जनसङ्ख्या आठ अर्ब चार करोड ६८ लाख ६९ हजार पुगेको अनुमान छ। यही अहिलेकै दरमा जनसङ्ख्या बढिरहे सन् २०२३ को अन्त्य वा २०२४ को सुरुबाटै भारतले चीनलाई उछिन्दै विश्वको सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या हुने देश बन्ने छ । सन् २०३० मा विश्वको जनसङ्ख्या आठ अर्ब ५० करोड र सन् २०५० मा नौ अर्ब ७० करोड पुग्ने अनुमान छ ।
डिजिटल डिप्लोमेसीको प्रभाव
डिजिटल कूटनीति, जसलाई ई–कूटनीति वा साइबर कूटनीति पनि भनिन्छ, अहिले यो अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विकासको क्षेत्रमा नयाँ आयामका रूपमा उदाएको छ। इन्टरनेट र यसको प्रयोगले विश्वलाई सानो गाउँमा बदलिदिएको छ भने कूटनीतिका परम्परागत रूप र शैलीहरू पनि परिवर्तन भएका छन्। यस लेखमा डिजिटल कूटनीति र अन्तर्राष्टिय सम्बन्धका बारेमा चर्चा गरिएको छ। डिजिटल कूटनीति केही दशक अघिदेखि चलनचल्तीमा आएको हो। डिजिटल कूटनीतिले कूटनीतिक सञ्चारमा टेलिग्राफ र रेडियो प्रविधिलाई पछाडि पार्दै इन्टरनेट र सोसल मिडिया प्लेटफर्म अगाडि आए। सामाजिक सञ्जालको व्यापक प्रयोग
कम्युनिस्ट एकताको खाँचो
नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी गुट, फुट हुँदै अहिले पुनः जुट्ने झिनो प्रक्रियामा छन्। वामपन्थी फुट्नु र जुट्नु सामान्य जस्तै भएको छ। अहिले पनि कम्युनिस्ट पार्टी विभिन्न धारमा विभक्त भएर, चोइटिएर र फुटेर अनेकौँ भँगालामा परिणत भएका छन्। विशेष गरी राजतन्त्र फ्याक्दै देशमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना गर्न, सदियौँदेखिको केन्द्रीकृत राज्य प्रणालीलाई अन्त्य गर्दै लोकतन्त्र, समावेशिता, सङ्घीयता धर्मनिरपेक्षतालगायत उपलब्धि हासिल गर्ने भूमिका निर्वाह (दसव
त्रिविमा गुणस्तर सुधारको ओठे प्रतिबद्धता
८० प्रतिशत विद्यार्थी भार धान्दै आएको नेपालकै जेठो विश्वविद्यालय त्रिभुवन विश्वविद्यालयले १२ असारमा ६४ औँ वार्षिक दिवस मनायो। त्यसक्रममा कुलपतिसमेत रहनुभएका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले विश्वविद्यालयका पदाधिकारीलाई साक्षी राखेर गुणात्मक रूपमा प्रतिस्पर्धी विद्यार्थी उत्पादन गरी विश्व बजारमा उचित स्थान प्राप्त गर्न सक्ने बनाउन निर्देशन दिनुभयो।
संसदीय समिति र नेतृत्व
प्रतिनिधि सभाका दस वटा विषयगत समिति र दुई वटा संयुक्त समितिको नेतृत्व लामो समयदेखि चयन हुन सकेको छैन। सभामुखले पटक पटक राजनीतिक दलहरूलाई समितिको सभापति चयनमा सहमतिका लागि पहल गर्नु भए पनि सार्थक रूप लिन सकेको देखिँदैन। संसदीय समितिले नेतृत्व नपाउँदा नियमित रूपले विधायिकी कार्यका साथै सरकारलाई उत्तरदायी तुल्याउन गर्नु पर्ने निगरानीसम्बन्धी कार्य हुन सकेका छैनन्। समितिहरूले विधेयकमाथि प्राप्त संशोधनउपर विस्तृत रूपमा छलफल गरी पारित गर्ने, मन्त्रालय विभागका कामकारबाही उपर निगरानी गर्ने, बजेट, खर्च र उपलब्धिको लेखाजो
सङ्क्रमणकालीन न्याय
प्रतिनिधि सभाबाट बजेट पारित भएको छ। अब थाति रहेका विधेयक पारित गरी भटाभट काम अघि बढाउनु पर्ने बेलामा प्रतिनिधि सभामा एक पछि अर्को बखेडा झिकेर सदन अवरुद्ध पार्ने क्रम जारी छ। जति बेला नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरण आयो सदन अवरुद्ध, ललिता निवास फेरि ब्यँतियो। हुँदाहुँदा मिटरब्याजीलाई कारबाही गर्न ल्याइएको अध्यादेश पारित गर्ने दिनसमेत सदन अवरुद्ध गरियो। कुरा प्रस्ट छ सदन अवरुद्ध गर्नेहरू सरकारले चालेका यी कदमविरुद्ध र नक्कली भुटानी, ललिता निवास काण्ड र मिटरब्याजीका पक्षमा छन्। यही
एसइईपछिको गन्तव्य
प्राविधिक शिक्षा बारेका बहस सुन्दा लाग्न सक्छ प्राविधिक बेरोजगार बन्नु पर्दैन। अन्य विषयभन्दा प्राविधिक विषय पढ्ने विद्यार्थीले जीवनमा जागिरबाहेक पनि केही न केही गर्न सक्ने सिप सिकेको हुन्छ। प्राविधिक सिप भएका व्यक्तिले सानो ठुलो काम गर्न उनीहरूको सिपले नै सक्षम बनाएको हुन्छ। केही गर्न सक्ने र केही गर्नका लागि सिप र क्षमता प्रदान गर्ने प्राविधिक शिक्षाले मानिसलाई मेहनतका लागि प्रोत्साहित गर्नुका साथै आत्मविश्वास पनि प्रदान गर्छ। मेहनतमा विश्वास गर्ने प्राविधिक सिप भएको मानिस बेरोजगार बस्नु पर्दैन।
राजमार्ग : निर्माण कि विध्वंस
नारायणघाट–बुटवल सडक खण्ड निर्माण हुन थालेको छ वर्ष भइसकेको छ। नागढुङ्गा–मुग्लिन सडक खण्ड फराकिलो पार्ने कामको पनि आरम्भ भइसकेको छ। मुग्लिन–पोखरा सडक खण्ड चौडा पार्न थालेको पनि दुई वर्ष नाघेको छ। महेन्द्र राजमार्ग अन्तर्गत सिरहा जिल्लामा पर्ने खण्ड पनि मर्मत गरिँदै छ। सारांशमा भन्नुपर्दा नेपालका सबै ठुला खाले राजमार्ग कुनै फराकिला पारिँदै छन् भने कुनैको मर्मत हुँदै छ। यसरी सडकमा सुधारका काम हुनुलाई खुसीको विषय मान्नुपर्ने हो। कालोपत्रे गरिएको चिल्लो बाटोमा यात्रा गर्दै सहजपूर्वक काठमाडौँबाट गन्तव्यमा पुग्ने कुनै ठाउँ छैन भन्दा पनि हुने अवस्था छ।
जलवायुको प्रभाव
यस वर्षको मनसुन सुरु भएकै हप्ता भएको वर्षाले पूर्वी नेपालका तीन जिल्ला पाँचथर, सङ्खुवासभा र ताप्लेजुङमा करोडौँ धनजनको क्षति पु-यायो। मानवीय क्षति, विस्थापित र क्षतिग्रस्त पूर्वाधारको पुनर्निर्माण सुरु गरिएकोलगायत अद्यावधिक विवरण आउने क्रम अझै जारी छ। निकै कम पानी पर्ने क्षेत्रमा एकै पटक बाल्टी घोप्ट्याएको जस्तो पानी पर्दा पहिरो र त्यसपछि खोलामा आएको बाढीको चपेटामा पर्दा मेची राजमार्ग विच्छेद हुँदा जनजीवन कष्टकर भइरहेका समाचार अझै आइरहेका छन्। सामान्यतया मनसुन पूर्वी नेपालबाट भित्रिएपछि बिस्तारै पानी पर्दै सुदूरपश्चिमसम्म फैलिनुपर्नेमा मनसुन भित्रिँदै गर्दा एकै ठाउँमा पानी ओइरिएको यो घटना सबैका लागि फरक बन्यो। गत वर्ष मनसुन सकिएपछि दसैँ चलिरहेको बेला एकाएक सुरु भएको
स्वर्गको झल्को दिने से–फोक्सुन्डो
कर्णालीको फोक्सुन्डो ताल जाने हल्ला र सल्लाह निकै अगाडिदेखि चलेको थियो। कोको जाने, कहिले जाने, कसरी जाने ? यस्तै–यस्तै मेसोमा हिँड्ने दिन तय भयो। धेरै योजना बुन्न थाल्यो भने काम हुँदैन भन्दै आइहाल्नु भनेर सुर्खेतबाट श्रीमान् भीम ढकालले ह्विप जारी गर्नुभो। कर्णाली प्रदेश प्रहरी प्रमुखको जिम्मेवारीमा रहनुभएका मेरा श्रीमान्ले गोरखापत्रका प्रधान
कुन प्रणाली रोज्ने ? नेपाली कि राम्रो!
नेपालमा लोकतान्त्रिक राजनीतिक व्यवस्था स्थापना भएपछि राजनीतिक, प्रशासनिक, सामाजिक क्षेत्रका विसङ्गति क्रमशः हट्दै जान्छ, जनताले सुशासनको अनुभूति गर्न पाउँछ । देशको समग्र विकास हुन्छ भन्ने आशा गरिएको थियो । नेपालीको जीवनस्तरमा सुधार हुने छ र नेपाल पनि बिकसित राष्ट्रहरू जस्तै हुने छ भनी राजनीतिक नेताहरूले आश्वासन दिएका थिए । खासमा अपेक्षित उपलब्धि हासिल नभएको मात्र होइन, देश गम्भीर राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक समस्याले ग्रसित भएको लक्षण देखिएका छन् । यस्तो किन भयो भन्दा सामान्यतया आउने जवाफ हो – के गर्ने हाम्रो प्रणाली नै राम्रो छैन ।
सफलताको शिखर चुम्न
विकसित प्राणी मनुष्य भएका हुनाले मनुष्यलाई अन्य प्राणीलाई भन्दा सुख दुःख हुने गर्दछ। दुःखलाई हल गर्न मनुष्य मिलेर बस्न थाल्यो। मिलेर बस्दा समाज बन्यो। समाजले परम्परा बनायो। परम्परा समाजको नैतिक कानुन बन्यो। परम्परालाई प्रकृतिले निर्देशन गर्दछ, प्रकृतिको वातावरण अनुसार चाडपर्व, लवाइ खवाइ झैँ रोग अनुसार उपचार हुन गएको हो। मानिस स्वार्थी प्राणी भएकाले स्वार्थले समाजमा अनियमितता नहोस् भनेर राज्यको आवश्यकता भएको हो। राज्य बनाउन राजनीति आवश्यक हुन्छ।
