लामो दारी लामो कपाल
घटना–दुर्घटना केही त हुन सक्थ्यो त्यहाँ । मानिसहरू गुरुप्प उभिएका थिए । चुरोटको पातलोपातलो धुवाँ पनि उडिरहेको थियो । गन्ध यहाँसम्म आइरहेको थिएन । चुरोट नखाएर खैनी माड्नेहरू पनि देखिए टाढैबाट, हात चलाइराखेका । नजिक पुगेपछि खार पनि लाग्यो । बिहानबिहानै यसरी जमघट हुनुको कारण के होला ? जिज्ञासा जाग्नु थियो । ऊ त्यहाँ पुग्यो र देख्यो, एउटा मानिस मन्द स्वरमा गीत गाइरहेको थियो । मानिस यस्तो जाडोको बिहानीमा भुइँमा बसेर गीत गाइरहेको थियो भन्नाले ऊ निकै मानसिक अवस्था बिग्रेको एक भावुक व्यक्ति थियो जसलाई जाडोको परवाह थिएन न मानिसहरूको भीडको । गीत त गाइरहेको थियो मन्द स्वरमा तर उसले गीतको बोल बुझेन । व्यक्ति यो चाहन्थ्यो होला, गीत अरूले नबुझुन् ।
नेपथ्य नै प्रिय
चियापान पनि गर्न पाइने, ठूलाठूला साहित्यकार पनि भेट्न पाइने, मौका मिले लेखेका कुरा छोड्न पनि पाइने । यी सबैको केन्द्रबिन्दु थियो मधुपर्कको कार्यालय, प्रमुख हुनुहुन्थ्यो यसका सम्पादक कृष्णभक्त श्रेष्ठ । सानो साँघुरो लाग्ने कार्यालय कक्ष भए पनि अटाई नअटाई साहित्यकार, कलाकार जम्मा भएका हुन्थे सबै खाले । प्रोत्साहनका शब्दका स्वागत आतिथ्य दर्शाउनुहुन्थ्यो उहाँ । गोरखापत्रमा काम गर्ने केही सम्पादक पनि देखापर्थे त्यहाँ । त्यही पहिलो पटक देख्न पाएको थिएँ साहित्यकार कुमार ज्ञवाली, मनु ब्राजाकी आदि आदिलाई । अब यो इतिहास भइसक्यो, नमीठो सत्य भेटिएका ती पात्र अब यो धरामा हुनुहुन्न । त्यतिबेलाका मियोजस्तै बन्नु भएका कृष्णभक्त श्रेष्ठ काठमाडौँको धुम्बाराहीमा बसेर विगत सम्झिरहनु भएको छ, नमीठो वर्तमान टेकेर । लेख्न नसकेको, चित्तबुझ्दो लेख्न नसकेको, उमेर, शरीरले चाहेर पनि लेख्न नसकेको, हात नचल्ने अवस्था, उठेर हिँड्न र उठेर बस्न पनि सकसको अवस्था, मानौँ सबै कुराले दुःख दिएको छ । कविताको क्षेत्रमा अविरल योगदान दिएर अनायास रोकिन पुगेको छ उहाँको कलम । दुई दुई पटक मृत्युलाई जित्न सकेको मान्छे, कविता लेखेर धेरैको मन जित्नु भएका उहाँले आफँैलाई जित्ने लेख्न नसक्ने हो भने लेखिरहनुको अर्थ देख्नुभएन, त्यसैले पछिल्ला समय लेख्नुभएन । उही कुरा लेखिरहने हो भने किन लेख्नु ?
सम्मान र प्रेरणाको निरन्तरता
मधुपर्क सम्मानको यात्रा दुई दशक पुगेको छ । पहिलो पटक यो सम्मान २०५९ मा प्रदान गरिएको थियो, मधुपर्क प्रकाशनको ३५ वर्षपछि । आज २०७९ सम्म आइपुग्दा मधुपर्कको प्रकाशन यात्रा ५५ वर्ष पुगेको छ । एउटा प्रकाशनका लागि ५५ वर्ष धेरै लामो अवधि हो । यस अवधिमा मधुपर्कले नेपाली साहित्यको श्रीवृद्धिमा पु-याएको योगदानको समीक्षा भएका छन् र निरन्तर यस्तो समीक्षा हुनुपर्छ । समीक्षा यात्राको सिंहावलोकन भएकाले पनि वस्तुगत समीक्षाले मधुपर्कको आगामी यात्रालाई दिशा प्रदान गर्दछ ।
म जलेश्वरकी निहारिका...
त्यो, त्यही दिन हो छोरू ! जुन दिन– हाम्रो जिन्दगीको नग्न तस्बिर भाइरल बनाएर फरार भयो रङ्गीन सपना !
मेरै छायाँको विद्रोह र अस्वीकृत ग्रहण
यो रङ्गमय संसारमा, आकाङ्क्षाका अनेकन रङ्गहरूको भीडमा म किन रङ्गीन हुन सक्तिनँ ! ‘मेरो रङ्ग मात्र कालो किन !’ भन्दै मेरो छायाँ मसँग विद्रोह गरिरहेछ । ऊ भन्दै छ– तिम्रो उचाइसँग मेरो कुनै सरोकार छैन ! म तिम्रो उचाइको सापेक्षमा बाँधिन चाहन्नँ ! तिमी एकै स्थानमा स्थिर उभिरहू; म भने आफ्नो आकार बदलिरहन्छु, बाटो बदलिरहन्छु । उज्यालो मेरो आत्मा हो यसैले उज्यालो रहुन्जेल, जीवन रहुन्जेल जरुर तिमीभन्दा म अधिक जीवन्त छु ।
मोमिला : समकालीन काव्यचेतनाकी प्रतिमान
२०२४ साउन २६ गते आमा सनकादेवी र बुवा सिद्धिप्रसाद जोशीको कान्छो सन्तानको रूपमा धनकुटामा जन्मिएकी मोमिला समकालीन नेपाली कविता र निबन्धको क्षेत्रमा आफैँ एउटा प्रतिमान बनेकी स्रष्टा हुन् । मौलिक सिर्जनाका रूपमा उनका चारवटा कविता सङ्ग्रह– पैँयुँ फुल्न थालेपछि (२०५३), जूनकीरीहरू ओर्लिरहेछन् (२०५५), दुर्गम उचाइमा फूलको आँधी (२०६०), भीमसेन थापाको सुसाइड नोट (२०७०) र एउटा निबन्ध सङ्ग्रह ईश्वरको अदालतमा आउटसाइडरको बयान (२०६३) प्रकाशित छन् ।
भेनाजु, हड्ताल र नासपातीको रुख
मेरो मनले खाएका थोरै भेनाजुहरू हुनुहुन्छ । उहाँहरूमध्ये सन्तबहादुर राईको शालीनता, प्रशासनिक क्षमता, मुगाधन राईको जुझारु भावना र शरदचन्द्र शर्मा भट्टराईको धैर्य, लगनशीलता र प्राज्ञिक चेतनासँग म कायल छु ।
गणेश रसिकका कविताको बेग्लै विधा
हिँड्दाहिँड्दै पैतालाले बाटोसँग सोध्यो म हिँड्दा त दुख्छ भने टेकिनेलाई कति दुख्यो गणेश रसिकलाई हामीले चिनेको धेरै भयो । र, यो परिचय अभेद्य उचाइमा छ ।
फर्काइएका मूर्तिहरूप्रति
शताब्दी–शताब्दीदेखि तिम्रो आँखामा प्रतिविम्बित नेपाल ती कलाकारहरूको सौन्दर्ययुक्त समर्पण देशलाई सभ्यता र संस्कृतिको उत्कर्षमा पु¥याउने विशिष्ट सिर्जनाहरू थिए ।
मृत्युको प्रतीक्षा
आज.... धेरै दिनपछि आज कागज पाएको छु । कलम केही दिन पहिले नै पाएको थिएँ । कलम मात्रले तर केही गर्न सक्तोरहेनछ । कलमसित कागज नभइनहुने रहेछ । यो सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो । तर कलम मात्र भएर कागज नभएको स्थितिलाई धेरै दिनसम्म झेलिरहनुपरेकाले यसलाई मैले बेग्लै रूपमा महसुस गरेँ । कलम र कागज यी दुवैको निमित्त मैले ती... प्रति कृतज्ञ हुनुपर्छ । ती... तिनको नाउँ मलाई थाहा छैन । तर उनको अनुहार, जिउ–डाल, लवाइ, हिँडाइ आदि कुनैलाई पनि म कदापि बिर्सन सक्तिनँ । यहाँ गोलघरमा राखिएपछि मैले देखेको मान्छे केवल उनी मात्र हुन् । हरेक दिन सधैँ उनी मेरो ढोकामा लगाइएको ठूलो ताल्चा खोल्न आउँछन् । ताल्चा खोल्दा सायद उनलाई केही समय लाग्छ । त्यसैले ढोकामा केही समयसम्म एउटा आवाज आइरहन्छ । त्यो आवाजसँगै मलाई लाग्छ, अब केहीबेरमै ढोका खोलि नै लागेको छ ।
कहिल्यै उतारचढाव नभएको एउटा सम्बन्ध: पुरुषोत्तम बस्नेत
सोलुखुम्बुमा जन्मेर काठमाडौँ बसोबास गर्ने वरिष्ठ साहित्यकार पुरुषोत्तम बस्नेतको इमान, शालीनता र उच्च बौद्धिकताको पारखी धेरै छन् । ‘मुकुट’, ‘सिउँडी’ हुँदै गोरखापत्र संस्थानको कार्यकारी अध्यक्षसमेत भएका बस्नेतले धेरै साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरूको सम्पादन गर्नुभयो । राजनीति सँगसँगै बस्नेतको साहित्यिक व्यक्तित्व पनि उत्तिकै चम्किलो छ । उहाँ कथा, कविता, निबन्ध र संस्मरणहरूमा अब्बल कलम चलाउनु हुन्छ । साहित्यमा मात्र नभएर राजनीति, पत्रकारिता र समाज सेवामा पनि उहाँको विशेष रुचि छ । उहाँले राजनीति केन्द्रित पुस्तकहरू पनि लेख्नुभएको छ । नेपाली काङ्ग्रेसको इतिहासका दुई भागमा लेखिएको बृहद आकारको ग्रन्थ सबैले पढ्नै पर्ने कृतिका रूपमा हेर्छु म । यो इतिहास मात्र होइन यसको प्रस्तुति र शैली पनि आकर्षक छ । धेरै मिहिनेत गर्नुभएको छ यसमा उहाँले ।
यस युगको सिसिफसको यात्रा
आफूभन्दा बलियाहरूले मिच्दा मिच्दा साँघुरिएर बित्ताभर बाँकी रहेको छ मेरो जीवनको राजमार्ग म त्यही सानो र अप्ठ्यारो बाटोमा नितान्त एक्लै, चुपचाप, ज्युँदो मुर्कट्टाझैँ
डार्क सिनेमा
डार्क सिनेमा अर्थात् फिल्म न्वा अर्थात् सन् १९४० देखि १९५९ सम्म निर्माण भएका विशेष गुणले युक्त अपराध चलचित्रहरू । फिल्म माने चलचित्र अनि न्वा माने कालो । ‘फिल्म न्वा’ नामकरण गरिदिएका थिए फ्रान्सेली चलचित्र समालोचक निनो फ्राङ्कले । कालो चलचित्र नाम यसकारण कि ती सब चलचित्र मानव समाजको, मानव मनको अन्धकार पक्षमाथि केन्द्रित हुने गरेको पाइयो ।
आमिस भिलेजमा एक दिन
वास्तवमा अमेरिका आएपछि थाहा भयो समरको महत्त्व । नेपालमा हुँदा हिउँद मन पराउने मान्छे म । हिउँदका दिनहरू एकदमै मन पथ्र्यो मलाई । तोरी फुलेको फाँटमा हिउँदका गोधुली साँझहरूसँग बिछट्टै लगाव छ मेरो । तर यहाँ आएपछि पो थाहा भयो किन मान्छेहरू ‘आई लभ समर’ भन्छन् भनेर । २०१३ को डिसेम्बरको यौटा घमाइलो दिनमा सियाटल आइपुगेथेँ । पहिलो पटक नेपालबाट अमेरिका आउँदा । त्यतिबेला सबैले भनेको सम्झन्छु ‘महिनामा १–२ पटक घामको मुख देख्न पाउने ठाउँमा आउँदा पनि आइपुगेकै दिन घाम देख्न पायौ । लक्की रहेछौ ।’ सियाटलमा त्यतिबेला ३, ४ महिनासम्म देखेको दिक्कलाग्दो हिउँदेझरी । न्युजर्सी, न्युयोर्क र बोस्टनतिरका चिसा र हिउँ पर्ने दिनहरूले विन्टरप्रतिको वितृष्णा सजिलै थाहा पाउन सकिन्थ्यो । समरका लामा लामा घमाइला, रमाइला दिनहरूप्रतिको प्यार बुझ्न कठिन भएन ।
अन्तिम बिदाइ (कविता)
अब बाटाहरूले हात हल्लाउँदै हिँड्नुको तुक छैन न त चेप र गल्लीहरूले चिहाइ चिहाइ हेर्नुको मजा छ रुखका पातहरू माथिबाट स्वागत गरेझैँ गरी झरे पनि
नियति (कविता)
शून्यमा गुञ्जिएका आवाज ! आवाजमा बनेका यी रङ्गीन शब्दहरू यिनै रङ्गीन शब्दहरूका परिधिभित्रको यात्रामय जीवन !
बोलिरहेछ ब्रेकिङ न्युज (कविता)
ओहो, प्रिय समाचारवाचक ! तिमीले सुनाएका समाचारमा किन–किन भइरसका निर्मम हातहरूले मेरो घाँटी बेस्सरी निमोठिरहेका छन् मुटुविहीन भएका मान्छेहरू यहाँ छिन्नामस्तालेजस्तै आफ्नो टाउको आफैँले काटेर
कोरोनाले ब्युँताइदिएको बाटोमा
भोजपुरको हतुवागढीका लागि हिँडेका हामी धनकुटाको भेटेटारभन्दा अलिअगाडि एउटा होटेलमा बास बसेका थियौँ । विहानै पुनः बाटो लाग्छौँ । बाटो लाग्दालाग्दै काठमाडौँ बस्ने हिमालधन राईसँग फोनमा सम्पर्क भयो । फोन सम्पर्क गर्नुको खास कारण बाटोबारे सोध्नलाई नै हो । हाम्रो यात्राको पारा सुनेर उत्तिखेरै जङ्गिनु भयो– ‘‘के खान यत्रो बाटो लाग्नुभएको रु जानुअघि यस्सो सोध्नु पनि त पर्छ नि । जानुस् अब दिनभरको बाटो।।। । फर्कनुस्, फर्केर धरान जानुस्, र चतरातिर लाग्नुस् । अनि अरुण नदीमा मोटरबोट चढेर जाँदा हतुवागढी पुगिहालिन्छ नि, जम्मा तीन घण्टाको बाटोलाई किन दिनभर लगाउने ?’’
साँझका पहेँला घाममा हिँड्नु हुन्न... !
साँझपख घामको चर्कोपन घट्दै जान्थ्यो । सूर्यास्तपछिको पश्चिमी क्षितिज एकदमै अर्कै खालको हुन्थ्यो । हुनत क्षितिज अहिले पनि त्यस्तै हुन्छ तर भर्खर किशोरावस्थातिर पदार्पण गरेका हामीलाई क्षितिजको त्यो दृश्य एकदम राम्रो लाग्थ्यो । हेर्न असाध्यै उत्सुक हुन्थ्यौँ । मौका मिल्दा हेथ्र्याैँ र आनन्दित हुन्थ्यौँ पनि तर अहिले न त्यस्तो लाग्छ, न हेर्दा त्यस्तै आनन्द आउँछ । हाम्रो आँगनबाट क्षितिजको त्यो दृश्य देख्न पाइन्नथ्यो । त्यो दृश्य हेर्न यताउता लाग्नुपथ्र्यो । त्यसैले हामी साँझको त्यो समयमा अलिपर गएर जान र हेरेर रमाउन खोज्थ्यौँ तर घरमा हुने बुबैको उपस्थिति र ‘साँझका पहेँला घाममा हिँड्नु हुन्न’ भनेर गर्ने निषेधले त्यसो हुन पाउन्नथ्यो । त्यसैले मौका मिल्दा मिल्दा मात्र हेर्न पाइन्थ्यो ।
मेरो गति मेरो गीत (निबन्ध)
परको खोल्सातिरबाट आएको मन्द बतासको शीतलताले निधारका पसिना सुकाएपछि बिस्तारै उँभो लागेका गाउँलेहरूसँग मिसिएर अनेकौँ पटक हिँडेको छु म । कहिलेकाहीँ एक्लिएको बिसौनीमा कैयाैँ साँझहरू बिताएको छु मैले । उतिबेला त्यसको अर्थ थिएन मलाई । उतिबेला त्यहाँ बसेर लिएको माटोको बास्ना यसबेला मेरा सिर्जनामा अलिकति घोलिएको होला । त्यहाँ बसेको बेला टाढा कतैबाट आएको मुरलीको धुन यसबेला पनि सम्झिरहेँछु म ।
फूल–कमल... (कविता)
तिम्रो चर्चा परिचर्चा, निकै सुनेको थिएँ बौद्धिक सिर्जनशील व्यक्तित्वको धनी तिम्रा अनेक सिर्जनाहरू पढेको थिएँ कति निश्चल सरलता तिम्रो सिर्जनाले साँच्चै नै मेरो मन छोइदियो अनि त म हराउन थालेँ
भोक र अस्पताल (कविता)
प्रत्येक रातसँग सिउँरी खेल्दै आइरहँदा आज थकित छु । जूनतारासँगै नाचेर ब्युँझेको म ओइलाएको छु बाका सपनाहरूसँगै
महायुद्धको भूगोलबाट (कविता)
पखेटामा गन्तव्य सिउरिँदै स्वतन्त्र उडिरहेकै छन् चराहरू बिहानीको दैलो उघार्दै उज्यालो छरिरहेकै छन् घामका किरणहरू ताराहरूको मालाले सिँगारिएको आकाशबाट
आरोपित किंवदन्तीहरू
मेट्नु छ, भित्तामा कोरिएका सन्दर्भहीन अक्षरहरू फोड्नु छ, तह नमिलेका विभेदका पर्खालहरू भन्यो समयले
कृतज्ञता (कविता)
तिमी र म जसै प्रेममा डुब्छौँ कोठाभित्र आकाश नियाल्न आइसकेको हुन्छ आहा, कोठा नै आकाश भइदिन्छ, अँध्यारो आकाश ! हुन पनि प्रेमका लागि अँध्यारो नै आनन्द
