‘सम्झनामा रुस’को सङ्क्षिप्त सिंहावलोकन
‘सम्झनामा रुस’ एउटा सामूहिक नियात्रा लेखकहरूको उल्लेखनीय र उदाहरणीय नियात्रा सङ्ग्रहका रूपमा आएको छ । यसमा सात स्रष्टाका संस्मरणात्मक नियात्रा सङ्ग्रहित समीक्ष्य पुस्तकको अर्को विशेषता के छ भने यसको पूर्वपीठिका रुसी भाषामा लेखिएकाले यसको सारसङ्क्षेप चाहिँ रुसी पाठकहरूले पनि सजिलोसित बुझ्न सक्छन् । यो उनीहरूका लागि सम्प्रेषणीय पनि हुन सक्छ । यो सन्दर्भका लागि पनि धेरै उपयोगी हुन सक्छ । यसबाहेक अङ्ग्रेजी भाषामा पनि यो पूर्वपीठिका भएकाले अङ्ग्रेजी भाषाका पाठकहरूले सन्दर्भको साथसाथै सम्झनाका लािग पनि उपयोगी हुन सक्छ ।
भुक्तभोगी स्रष्टाको यात्रा अनुभव
पवन आलोक नेपाली साहित्यका स्थापित सर्जक हुन् । कथा, कविता र निबन्धका उनका उम्दा रचनाहरूले धेरै पाठकको मन जितेको छ । पछिल्लो समय उनको नयाँ कृति ‘पहाड र लमतन्न समुद्र’मा नेपालका पहाडी जीवन र पश्चिमी देशका समाजलाई चित्रण गरिएका निजात्मक अनुभूतिका नैबन्धिक शैलीमा लेखिएका १५ वटा नियात्रा छन् ।
सतीगमन प्रथा होइन
सुजित मैनाली नेपाली इतिहासको अध्ययन अनुसन्धानमा लागिरहने ‘स्कलर’ हुन् । उनका अघिल्ला दुई कृतिहरूले यस कुराको पुष्टि गरेका छन् । उनको सती– इतिहास र मीमांसा २०७८ सालमा प्रकाशित पछिल्लो कृति हो । प्रस्तुत कृति भारत र नेपालीय परिवेशमा इतिहासको कुनै कालखण्डमा चलेको ‘सतीप्रथा’को अध्ययन हो । उनले आफ्नो अध्ययनको क्षेत्रलाई निकै विस्तार दिएकाले यस ग्रन्थको साङ्गोपाङ्गो विवेचन गर्दा एउटा मोटो ग्रन्थ नै लेख्नुपर्ने हुन्छ । त्यसर्थ यस आलेखमा पुस्तकको समग्रतामा नगएर केही मूलभूत पक्षको विवेचन गरिने छ । लेखकले सुरुमै, पतिको मृत्युपछि विधवा स्त्रीको यौनजीवनलाई नियन्त्रण गर्न सतीप्रथा पुरुषले चलाएको क्रुर अस्त्र हो भन्ने पुस्तकको निष्कर्ष दिएका छन् । यसै निष्कर्षको सेरोफेरोमा समीक्ष्य पुस्तकको विवेचनको प्रयास रहने छ । सबैभन्दा पहिेले सतीप्रथा के हो ? र यो संंस्थागत भएको हो होइन यसमा छलफल गरौँ ।
युप्पारुङ याङ
लिम्बूहरूको विवाह संस्कार नेपालका अन्य समुदायको भन्दा फरक छ । नेपालका अधिकांश समुदायको विवाह हुँदा पहिले दुलाहा पक्ष जन्ती लिएर दुलहीको घरमा जाने र त्यहाँ भव्य रूपमा विवाह गरेर आफ्नो घरमा ल्याई दुलही भित्र्याउने चलन छ । तर लिम्बूहरूमा त्यस्तो परम्परा छैन । लिम्बूहरूमा फेदाङ्वाले केटी माग्ने दिनको साइत निकाल्छन् । त्यसपछि लमीको सहयोगमा कुटुम्ब खोज्न थालिन्छ । कुटुम्ब फेला परेपछि लमीलाई अगाडि लगाइन्छ । तर कुटुम्बसँग चार पुस्तासम्म साइनो सम्बन्ध पर्नेसँग भने लिम्बूहरूमा विवाह चल्दैन ।
गैरमामुली कविताका योद्धा पाब्लो नेरुदा
मामुली कविले मामुली कविता लेख्छन् अनि अचाक्ली भ्रम पाल्छन् र आत्मरतिमा रमाइरहन्छन् । खतरनाक त गैरमामुली कविहरू पो हुन्छन् । जसका कविता पनि उतिक्कै गैरमामुली हुन्छन् । एक त्यस्तै गैरमामुली कवि हुन् पाब्लो नेरुदा । उनले दुनियाँ छाडेको नै आज पाँच दशक पुग्न लागिसकेको छ र पनि उनको असर भने अझै यस्तो छ, मानौँ उनी अहिले पनि यही दुनियाँमा छन्, यतै कतै छन् ।
वर्षाचरित्र (कविता)
ऋतु सरस छ वर्षा मेघको रूप कालो ।जलद सघनको हो बर्सिने फेरि पालो ।।तृण विटप खुसी छन् मख्ख छन् खेतबारी ।श्रम सुरु हुन थाल्यो हेर दैलो उघारी ।। १ झिलिकमिलिक गर्दै चम्किँदै फेरि निभ्दै ।बिचबिच बिजुलीले हो कि यो नृत्य सिक्दै ।।गड गड गड गर्दै मेघले ताल दिन्छ ।दरदर अनि दर्की शीघ्र पानी चुहिन्छ ।।२ जल रसमय वर्षा रङ्गमञ्चीय शाला ।गगनतल छ डम्मै चित्रझैँ मेघमाला ।।जमिन छ यतिबेला तृप्तिले मख्ख पर्दै ।कृषकजन खुसी छन् खेतमा काम गर्दै ।।३ हरितमय सबै छन् खेत, बारी, बगान ।प्रकृति पनि अहा ! क्या लाग्छ साँच्चै जवान ।।तन अलिकति भिज्दा हुन्छ आनन्द भान ।अमृतसरि छ पानी गर्छ संसार पान ।।४ ऋतु जलद मजाले बर्सिँदा ता भर्दै ।चपल गति छ बग्दै छन् नदी गर्व गर्दै ।।कतिपय खहरेमा बग्छ बाढी अदम्य ।झरझर झरनाको वेग उस्तै छ रम्य ।।५ विपिनबिच भिजेका छन् लता वृक्ष सारा ।मन प्रमुद छ पाई प्यून पीयूषधारा ।।परिचर दल पक्षी, माहुरी, भृङ्ग नाना ।बरबर जल झर्दा चल्छ गाना बजाना ।।६ कलकल बिरुवा छन् पोषले सप्रिएझैँ ।तरुदल पनि दङ्गै दारुले लट्ठिएझैँ ।।चपल मन भएका किन्नरी नाच्न थाले ।नवयुवकरूप क्या मस्किँदै छन् मजाले ।।७ तनुरस सुकिहाल्यो, भो चिसो मन्दमन्द ।मधुर मधुर लाग्यो मृत्तिकाको सुगन्ध ।।सरर पवन चल्दा हो कि झैँ लाग्छ छन्द ।अनि पछि जल वर्षा हुन्छ चर्केर द्वन्द्व ।।८ नद–जलकुल सारा छन् धनी हृष्टपुष्ट ।अलि अधिक भएमा हुन्छ बाढी प्रदुष्ट ।।जल वितरण गर्दा मेघले व्योमबाट ।रसमय अवनी भो तृप्तझैँ सोमबाट ।। पिहित जलधिपुत्रीबाट आकाश कैले ।रवि, शशि अनि तारा लुक्नुपर्ने त्यसैले ।।अलिकति भिजिहालूँ भन्न चाहेँ मनैले ।लिइनँ नि तर छाता ओढ्न चाहेर मैले ।।१० समय छ ऋतुबोधी श्रावणी भाद्रमासी ।श्रमबिच पनि कस्तो हुन्छ आत्माभिलाषी ।।अति मृदुमय लाग्ने मौसमी रागभित्र ।मन पुलकित गर्दै हेर्छु वर्षा चरित्र ।।११ परिश्रमी निकेतनबर्दघाट नपा–४, नवलपरासी
खोइ नेपाली ‘रेनेसा’ ?
हामी आफ्नै छेउको झरनाको पानी नपिएर ‘प...र’ इनारको कुहिएको पानी पिउनमा रमाइरहेका छौँ । एक पटक दार्शनिक लियोनार्दो दा भिन्चीले भनेका थिए, ‘झरनाको नजिक बस्ने मान्छेले इनारको पानी पिउँदैन ।’ यो भनाइ विद्यार्थी हुँदा पढेको थिएँ तर बुझेको थिइनँ । आज बुझ्दै छु ।
तीनजुरे किन गएनौ किशोर ?
तेह्रथुम भ्रमण गरेर फर्केको केही समय भयो । मनमा सुन्दर तेह्रथुमको सम्झना ताजै छ । कवि हेम हमालको ‘गाउँ गाउँजस्तो छैन, सहर सहरजस्तो छैन’ भनेझैँ तेह्रथुम गाउँजस्तो छैन, तेह्रथुम सहरजस्तो छैन भन्ने कुरा मनमा खेलिरहेको छ । कोरोनाकै कारण कति साथीभाइ असमयमै हामीबाट सधैँको निम्ति टाढा गए । त्यसपछि २०७८ सालको अन्त्यतिर कोरोना अलि सुस्ताएको अनुभव भएपछि विश्वले तेह्रथुम जाने कुरा मिलाइसकेका रहेछन् ।
माटो र इतिहास
म यतिखेर मेरो माटोको इतिहास खोजिरहेछु पुर्खाका पसिनाले भिजेका भोटाहरू दापसहित रक्तरञ्जित खुकुरी, खुँडा र तरबारहरू पुर्खाले टेकेका पाइतालाको डाम
वर्षा
(स्रग्धरा छन्द)आइन् वर्षा ऋतु यो क्षितिज–गगनमा मेघमाला उदायो ढाक्यो आकाश, कालो जलधर घनले घामको ज्योति भाग्यो ।दक्र्यो पानी रसीलो मन प्रमुदित भै खेतबारी टुसायो धर्ती सारा रसायो सुरभित पृथिवी मग्मगायो र नाच्यो ।।१डाँडा पाखा रसाए कलकल स्वरमा अम्बुका मूल जागे धर्तीमा बालिनाली मलजल थपिए कोख नै त्यो रसाए ।खेल्दै माटो, हिलोमा छुपुछुपु सबले धान रोपेर नाचेवर्षाको भेल झेल्दै कृषक सब मिली सिर्जना गीत गाए ।।२घन्क्यो रोदी, असारे, घरघर सबमा बाउसे नाच्न थाले ठोके डम्फू सबैले तनमन भरियो हर्ष उल्लास छाए ।उर्ले खोल्सा र झर्ना हिमनद चुलिई खेतबारी पटाएरोपाहाले रसीलो मधुर स्वर झिकी खेतमा प्राण हाले ।।३नाच्छन् डाँफे निकाल्दै मृदुल स्वरसुधा लेक–बेसी हँसाई नाच्छन् रङ्गीन भङ्गी सहित मुजुर अहा ! पङ्ख नै त्यो फिँजाई ।भाका हाल्छन् सुरीलो युवक र युवती दोहरीमा रमाई धर्ती नाच्छिन् र हाँस्छिन् सबतिर हरियो अन्नको बीज पाई ।।४झम्–झम्–झम् वृष्टि बर्सी अवनितल कतै ताल भै डुब्नथाल्छ डङ्–डङ्–डङ् भेल उर्ली बगर–तट यसै बाढमा बग्नथाल्छ।डाङ्डुङ् चट्याङ गर्जी गगनसतहमा त्रास–सन्ताप बढ्छछङ्छङ्छङ् नीर उर्ली नहर घर पसी शोकको गर्त बन्छ ।।५ वर्षा हुन् प्राणदात्री सकल भुवनमा हुन् यिनी अन्नपूर्णावर्षा नै हुन् रसीली अमृतसम छिटा रापिलो यो धरामा ।वर्षाले नै बगाई समय–समयमा मृत्युको मार थप्छिन्वर्षाले नै फुलाई लहलह बिरुवा सृष्टिमा प्राण भर्छिन् ।।६ थापाथली, काठमाडौँ
असारको रात
असारको रात उखर्माउलो गर्मी तृष्णाले मडारिएको आँत पानी बोकेर आफ्नै प्यासमा तिर्खाएको बादल
मुक्तक
रात्रीको कहर कस्तो त्रास मै प्रातः जगाउँछ अविश्वासमा नै विश्वास कस्तो श्राप बनाउँछ कलियुग या परिवर्तनशील मौसमी प्रभाव हो, लामो आयु भए पनि रातमै अग्राख पलाउँछ ?
ए परदेशी
तिमीलाई खोज्दैखोज्दै एक दिन आउनेछ– सिरसिर्रे र साथमा ल्याउनेछ– गाउँको सम्झना गाउँमा तिम्री आमा डोकोमा जूनताराको भारी बोकेर
समयको कठघरामा
सत्यको अर्गानिक इतिहास यतिखेर भ्रमहरूको दुकानबाट एकाएक लिलाम भएको छ र, मृत्यु क्याप्सुल सेवन गरेर.. खरानी भएको छ
बूढो ल्याम्पपोस्ट
एउटा बूढो ल्याम्पपोस्ट कुनामा चुपचाप उभिएको छ ऊ हेरिरहन्छ– सडकमा खेलिरहेका बच्चाहरू चोकमा गफ गरिरहेका थकित भरियाहरू पल्लो घरको बरन्डामा गृहिणीहरूको गन्थन चिया पसलमा साथीभाइको भेटघाट ।
शुभकामना (कविता)
तिम्रा ऊर्वर जोसिला पग चढून् आदर्शका शैलमा तिम्रा उन्नत चेतना कुसुमका गुच्छा बनून् लेकमा तिम्रा सोच बनून् सहस्र युगका आशा निराला अब फाली बेथिति बार बन्धन सबै ढोका उघारी नव
असारे अमर फूल
खेतको रोपो मनको धोको जीवनको जुहार पसिना झुल्छन् धानका बाला मङ्सिरको मुहार खोलाको पानी आँखाका नानी बाउसे, रोपार ब्याडे र बाउसे खेताला खेतका सहकाल ओसार
मृत्युको शैली
मृत्यु फरक शैलीमा आइरहेछ मनिर ऊ मभित्र गहिरोसँग रोपिइसकेको छ न म उसलाई उखालेर फ्याक्नु सक्छु न ऊबाट भाग्न तथापि म रोप्न सक्छु फूल जसले
दरिद्रता : दस प्रकरण
१. यति दरिद्र पनि के हुनु ? एकदुई तोला लज्जा पनि नहोस् आफूसँग यति दरिद्र पनि के हुनु ? तीनचार मासा इमान पनि नहोस् आफूसँग यति दरिद्र पनि के हुनु ? पाँचछ लाल निश्छलता पनि नहोस् आफूसँग
शिक्षक (कविता)
बन्ने ज्ञानी छिनछिन यहाँ खोजका वात गर्दैबोल्ने भाषा असल हितका लोभहिंसा लघार्दै को होला त्यो ? पद जगतमा भन्छ अध्यापकै त्यो बूढो माझी तटतिर बसी तार्छ डुङ्गा सधैँ जो । १उल्ले आफ्नो अनुभव कला सार्न सक्दा त रम्ने गल्ती गर्दा अमुक जनमा ज्ञानका बात छर्ने बस्ने–रम्ने हरबखत नै छात्रछात्रा पढाई शिक्षा बाँड्ने बुझ मनुज हो बाँच्छ बाधा हटाई । २चुम्ने माटो सहज छरितो बोट नौलो लगाई पुज्नेरम्ने हरतरहले देश आफ्नो सजाई इन्द्रेणीका मधुर धुनले दिन्छ आभा वसन्त आफ्नै चेला युवकयुवती देश हाँक्ने अनन्त । ३छक्कापञ्जा कुटिलपनका वात यिन्को हुँदैन गर्ने कोही यदि जब भए मान्नता नै हुँदैन सोझो आफ्नो सरल गतिमा मार्ग राम्रो त दिन्छ हो त्यो ज्ञानी सरर बहँदै ज्ञानको भाव बोल्छ । ४शिक्षा यौटा असल गतिलो मेरुदण्डै बनेको नौला–नौला हरतरहका खोज राम्रो गरेको मान्छे हाम्रो सहज सजिलै हिँड्छ अध्यापकै त्यो आँफू जल्दै वरपर सधैँ मैन बत्ती बनेको । ५शिक्षा अर्को हृदयभरमा ज्ञान आगो छ बाल्ने राम्रो कस्तो गहन–गरिमा छिद्रमा भित्र पस्ने दीक्षा छर्ला मन–मगजले दीर्घजीवी ऊ बन्ने मर्ला डढ्ला शरीर तन त्यो आत्मा कैले नमर्ने । ६चित्तै दुख्ने जब अनुजले देश ताक्दा त अर्को लोभी–पापी विकसित भनौँ गर्छ ढाट्ने जमर्को सार्नेचोर्ने अनुभव कला ज्ञानको स्रोत मान्छ जे जो राम्रो गहन गरिमा सार्छ सक्दै लघार्छ । ७चेलाचेली परपर गए ज्ञान शिल्पी छ सिक्नैफर्की आए वर–घर छिटो बीज नौलो छ रोप्नैसुर्कासुर्की, थरघर सबै जोत्न बाँकी बलौटा रोपे फल्लान् हर–तरहका अन्नबाली अनौठा ।
यात्रा हाइकु
जीवन यात्रा उत्साह र उमङ्ग बल्छीमा माछा । सपना पनि यौटा यात्राको बिन्दु
व्यङ्ग्य कविता पढेपछि...
एक जना व्यङ्ग्यकारको कविता पत्रिकामा पढेपछि नेताजीको एक्कासि पारा चढ्यो उनले उत्निखेरै फोन गरेर व्यङ्ग्यकारको सातो खाए– “कोही नपाएर मलाईं तपाईंले
एक झिल्को
हरे, कति गारो रहेछ अमेरिकामा ! नेपालमा बस्नेहरूले हेर्दा छोराछोरीलाई अमेरिका पठाएपछि त आकाशबाटै बर्सन्छ भन्ठान्छन् । यहाँ भने हेर कस्तो ! बेलुका एघाह्र बजेसम्म काम गर्दा पुग्ने ठाउँमा रातको एक बजिसक्दा पनि घर फर्केकी होइन । छोरीलाई कति गाह्रो !
![लटरी [कथा]](https://gorkhapatraonline.com/storage/media/19951/conversions/223-original-thumb.jpg)
लटरी [कथा]
बोर भएको बेला ट्रान्सपर्थको बसलाई दुई डलर तिरेर हामी रेड क्लिफबाट बेलमोन्ट फोरम पुग्थ्यौँ– बहाना हुन्थ्यो सस्तोमा बस यात्रा, हिँड्दै गरेको बसबाट बाहिरको सुन्दर दृश्य । सस्तोमा बस यात्रा गर्न पाएकोमा म निकै खुसी हुन्थेँ; मीना म्याम जाँदा दुई आउँदा दुई गरेर चार डलर खर्च गर्न परेकोमा रिसाउनु हुन्थ्यो । भन्नु हुन्थ्यो,’ सधैँ किन जानुप¥यो घुम्न ? कसरी पुग्छ ?’ कसरी पुग्छ ? यो बडो जटिल प्रश्न हो । कोसँग होला र यसको उत्तर ? धेरै भयो मेरो मौन शक्तिले उहाँसँग कुनै प्रतिवाद गर्ने इजाजत दिन छोडेको ।
कवि कटुवालको पुण्य स्मृतिमा
शब्द ओकल्न कविलाई आज सखारै समयले ओकली दिएछ । एक्लो कवि, आफ्नै शøयामा छटपटिँदै अहोरात्र बिहानीपख एक्कासि कविता बनेर कहिल्यै नब्युँतने निद्रा सुतेछ
