समाजवादी ध्रुवीकरण
नेपालको संविधान, २०७२ ले स्वीकार गरेको बाटो समाजवाद उन्मुख शासन प्रणाली हो। २०७४ को सङ्घीय र प्रादेशिक चुनावमा नेपालका दुई ठुला राजनीतिक पार्टीले चुनावी मोर्चाको कुरा गर्दा खिसीट्युरी गर्नेहरूको जमात ठुलो थियो। करिब दुईतिहाइको नतिजा हातमा पार्दा पनि पार्टीहरू नसम्हालिँदा जनता निराश बनेकै हुन्। नेपाली जनताले २००७ सालदेखि नै संविधान सभाबाट संविधान निर्माण गर्ने महान् लक्ष्य बोकेका थिए। २०१४ र २०४७ मा यो सपना सफल बनेन।
योगमा कुण्डलिनी साधनाको शक्ति
नवौँ अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस। विश्वले सन् २०१५ देखि हरेक वर्ष जुन २१ मा योग दिवस मनाउँदै आएको छ। शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयले स्थानीय निकायमा गठन भएका ५०० भन्दा बढी योगसँग सम्बन्धित सङ्घ संस्थालाई समायोजन गरी यो दिवस भव्यताका साथ मनाउँदै छ। यस वर्षको अन्तर्राष्ट्रि«य योग दिवसको नारा संयुक्त राष्ट्रसङ्घले ‘हुम्यानिटी’ छिमेकी मुलुक भारतीय प्रधानमन्त्रीले संयुक्त राष्ट्रसङ्घको मुख्यालयमा आयोजना गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसमा सहभागी हुनुहुने र भारतले युएनका लागि तयार गरेको नारा ‘योग फर वसुधैव कुटुम्बकम्’ (वसुधैव कुटुम्बकम्का लागि योग) रहेको छ।
आँकडामा विकास परिदृश्य
छ वटा प्रदेशका अर्थमन्त्रीले असार १ गते आ–आफ्नो प्रदेश सभामा र कोशी प्रदेशले जेठ ३२ गते नै अध्यादेशमार्फत आर्थिक वर्ष २०८०/८१ का लागि कुल दुई खर्ब ७७ अर्ब ६१ करोड ९६ लाख रुपियाँको बजेट प्रस्तुत गरेका छन् । छ वटा प्रदेशमा बजेट घटेर आए पनि कर्णाली प्रदेशमा भने सामान्य बढेको छ । सङ्घीय सरकारले जेठ १५ गते प्रस्तुत गरेको सङ्घीय बजेटमा पनि प्रदेश र स्थानीय तहमा वित्तीय हस्तान्तरण तर्फ नै चार खर्ब आठ करोड विनियोजन गरिएको छ ।
भ्रष्टाचारमाथि चोटिलो प्रहार
मुलुक ठुलाठुला भ्रष्टाचारका काण्डबाट जकडिँदै आएको छ । सरकारले गरेको एउटा पछिल्लो साहसिक कदमले भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा बल मात्र पुगेको छैन नयाँ नेपाल निर्माणको आशासमेत पलाएको छ । ‘घुस लिने र दिने दुवै जना भ्रष्टाचारी’ भन्ने देशमा सरकारको आँट, साहस र लगनशीलतासहितको कमाण्डले भ्रष्टाचारीको अखडा प्रहार भएको छ । नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरण र सोविरुद्ध सरकारी कदमसहित सर्वाेच्च अदालतले दिएको आदेशले भ्रष्टाचारमुक्त नेपाल बन्ने दिशामा रहेको स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।
स्थानीय रूपान्तरणमा पूर्वाधार
नयाँ आर्थिक वर्षका निम्ति आएको बजेटको विधायिका छलफल चलिरहेको छ । संवैधानिक प्रावधान अनुसार गत जेठ १५ गते अर्थमन्त्री डा. प्रकाशशरण महतले आर्थिक वर्ष २०८०/८१ को बजेट प्रस्तुत गर्नु भएपछि त्यसपछिको देशीय बहस बजेटकै सेरोफेरोमा छ । संवैधानिक व्यवस्था अनुसार नै सातै प्रदेशमा समेत बजेट प्रस्तुत भइसकेको छ । कोशी प्रदेशले अघिल्लो दिन नै अध्यादेशमार्फत बजेत ल्यायो भने बाँकी छ प्रदेशले असार १ गते प्रदेश सभामा बजेट प्रस्तुत गरेका
नागरिकमैत्री ‘नेपाल प्रहरी’
साक्षीले अदालतमा सत्य नबक्न पनि सक्छन्, तर प्रविधिले जहिले पनि, जहाँ पनि सत्य नै र सही समयमै घटना भएको, घटनामा संलग्न व्यक्ति तथा साधनको बारेमा समेत जानकारी दिने गर्छ । पीडितलाई न्याय र पीडकलाई सजाय दिलाउने पुनित कार्यमा अग्रपङ्तिमा अहोरात्र खटिने नेपाल प्रहरी सङ्गठनमा कार्यरत अनुसन्धान अधिकृतलाई समय–समयमा पीडितलाई न्याय दिलाउन नसकिने पो हो कि, पीडक छुट्ने पो हो कि र निरपराध व्यक्ति दोषी करार हुने पो हो कि भन्ने त्रासले सदैव सताइरहेको हुन्छ ।
संविधान बलियो बनाउने संयन्त्र
संसारमा धेरै जसो मुलुकमा राजनीतिक परिवर्तनपूर्व शान्तिपूर्ण वा सशस्त्र सङ्घर्ष भएको हुन्छ । यही सङ्घर्षबाट राजनीतिक परिवर्तन भएका छन् । बिनारक्तपात राजनीतिक सत्ता परिवर्तन भएको न्यून सङ्ख्यामा मात्र पाइन्छ । नेपालमा मल्लकालीन, शाहकालीन, राणाकालीन सत्ता परिवर्तनमा पनि रक्तपात भएको इतिहास पाइन्छ । भारतमा पनि सत्ता परिवर्तनका निम्ति ठुलो रक्तपात भएको देखिन्छ । चीनमा पनि सशस्त्र युद्ध नै भएको पाइन्छ । रसियन क्रान्ति, फ्रान्सेली क्रान्ति, बेलायती क्रान्ति, युरोपमा भए
बालश्रममुक्त समाजको परिकल्पना
बालश्रम भनेको त्यस्तो श्रम हो, जसले बालबालिकाको शिक्षा पाउने अधिकार कुण्ठित गर्छ । बालश्रम बालबालिकाले गर्ने शारीरिक श्रमसँग सम्बन्धित छ । बालश्रमिकको रूपमा काम गर्ने बालबालिका समग्रमा अशिक्षित, पिछडिएको वर्ग, दुर्गम क्षेत्र, तथा गरिब परिवारका हुन्छन् । बालश्रमले बालबालिकालाई उनीहरूको भविष्य राम्रो बनाउन अपरिहार्य शिक्षाबाट वञ्चित गराउँछ । उनीहरूको खेल्ने, कुद्ने, रमाउने, फव्रिmने र फुल्ने सपनाबाट वञ्चित गराउँछ । आमा बुवाको न्यानो काख अनि प्रेम र स्नेहशील छहारीबाट टाढा बनाउँछ ।
स्थानीय पाठ्यक्रमको स्वरूप
राज्यले विद्यालय शिक्षालाई स्थानीय तह अन्तर्गत रहने व्यवस्था गरेको छ । शिक्षाको नयाँ संरचना अन्तर्गत कक्षा ८ सम्मको शिक्षालाई आधारभूत शिक्षा भनिएको छ भने कक्षा ९ देखि १२ सम्मलाई विद्यालय शिक्षा । यसको साथै १ देखि ८ कक्षासम्मको १०० पूर्णाङ्कको पाठ्यपुस्तक निर्माण गरी पठनपाठन गर्न पाउने अधिकार पनि स्थानीय तहलाई हस्तान्तरण गरिएको छ । स्थानीय तहमा पाठ्यक्रम निर्माण गर्दा के कस्ता विषय वस्तु छनोट गर्ने भन्ने विषयमा अध्ययन, अनुसन्धान, विचा
विपत् न्यूनीकरणको पूर्वतयारी
विश्वका हरेक भागको समग्र भूगोलमै विभिन्न प्राकृतिक प्रकोपको सम्भाव्य जोखिम छ । मानवीय क्रियाकलाप, प्राकृतिक सम्पदाको अविवेकी दोहन, जलवायु परिवर्तन आदिले प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम बढाएको सर्वविदितै छ । प्राकृतिक प्रकोप न्यूनीकरण गर्न पूर्वतयारी तथा सतर्कता अपनाउन जरुरी छ । नेपालको राजधानी काठमाडौँ उपत्यका, तराई क्षेत्र तथा पहाडी भू–भाग प्राकृतिक प्रकोप व्यवस्थापनका दृष्टिले संवेदनशील क्षेत्र मानिन्छ । घना आवादी बढ्दै जानु, कमजोर किसिमले आधारभूत संरचना निर्माण हुनु, जाडोयाममा शीतलहर र आगलागी, वर्षायाममा चारैतिर ठुलो बाढीपहिरोका समस्याका कारण यहाँको प्रकोप सङ्कटापन्नता तथा जोखिमको
तपाईंको पहाड घर कहाँ हो?
गएको साल पुस २३ गते कवि भूपाल राईको एक दैनिकमा ‘तपाईंको पहाड घर कहाँ हो?’ शीर्षकमा एउटा लामो आलेख प्रकाशित भएका थियो । शीर्षकले हामी पहाडमा पुख्र्यौली थातथलो भएकाबिच भेटघाट वा चिनजान हुँदा सोधिने वा जानकारी लिने यो आमवाक्य हो । जसरी उपत्यकाका रैथाने समय अनुसार तपाईंले चिया खानु भयो, खाजा खानु भयो, खाना खानु भयो ? भनेर अनायस सोध्ने गर्छन् । यो वाक्य त्यस्तै एउटा परिचय गर्ने अनौपचारिक कुराकानीको प्रस्थान वाक्य हो । पचासको दशकतिर लेखिएको राईकै कविता ‘दाजै
चित्तको विचित्र
जीवन समस्याको परिधिभित्र रहनाले मानिस समस्या समाधानका लागि सङ्घर्ष गरिरहेका हुन्छन् । व्यवहारमा समस्या आफसेआफ आउने गरे पनि धेरै जसो समस्या हामी आफूले चाल नपाई आफैँ ल्याउने गर्छौं, त्यो हो इच्छा । समस्याको प्रक्रियाले मन, विचार चेतनाले सिर्जना गरेको हुन्छ । मनले इच्छा गर्छ, चेतनाले योजना बनाउँछ, विचारले संरचना गरी कार्यान्वयन गर्छ । समस्याको मूल जड के हो भनी बुझी निराकरण नगरेसम्म हामी समस्याको भुमरीमा परिरहेका हुन्छौँ । हामी आफ्नो अनुभवबाट सिद्ध गर्न सक्छौँ, आँखा, कान, नाक, जिब्रोलगायत यो देहले मनलाई धित मारी आनन्द लिन खोज्छौँ, यही समस्याको जड हो । मनलाई धित मार्न, मनको इच्छा पूर्ति हुनु पर्छ ।
धर्म संस्कृतिमा छाउपडी
धर्म शब्द ‘धृ’ धातुबाट बनेको हो । यसको शाब्दिक अर्थ धारण गर्नु भन्ने हुन्छ । कुनै पनि असल कुराको धारण गर्नु नै धर्म हो । यसलाई मानवीय आचरण र व्यवहारका रूपमा लिइन्छ । नेपाली बृहत् शब्दकोश अनुसार लोकको हितका लागि अँगालिने कर्मलाई धर्म भनिएको छ । धर्मका बारेमा पूर्वीय विद्वान्मध्ये स्वामी विवेकानन्दले धर्मलाई अनुभूतिको वस्तु मानेका छन् भने परमहंस योगानन्दले जीवन सञ्चालनको कानुनलाई धर्म ठानेको पाइन्छ । यसै गरी स्वामी करपात्रीले अनिष्टबाट रक्षा गर्ने वेदाज्ञाको प्रमाणलाई धर्म मानेको पाइन्छ ।
युवा जनशक्ति पलायनको जोखिम
पछिल्लो आर्थिक सर्भेक्षण अनुसार गत फागुन २०७९ सम्म वैदेशिक रोजगारीमा जाने नेपालीको सङ्ख्या ५५ लाख २६ हजार नाघेको छ । त्यसमध्ये पुरुष ९४.४ प्रतिशत र महिला ५.६ प्रतिशत छन् । चालु आर्थिक वर्षको साउनदेखि चैतसम्मको अवधिमा ८० हजार नेपाली विद्यार्थीले विदेश अध्ययनका लागि अनुमतिपत्र लिएका छन् । यस अवधिमा विदेश पढ्न जाने नेपाली विद्यार्थीबाट ६७ अर्ब १९ करोड रुपियाँ बाहिरिएको छ । अघिल्लो आर्थिक वर्षमा पनि विदेश अध्ययन गर्न जाने नेपाली विद्यार्थीले ६८ अर्ब रुपियाँ बराबरको विदेशी मुद्रा सम्बन्धित देशमा पु-याएका थिए ।
निर्वाचन कानुनमा सुधार
समाज गतिशील छ । समाजको परिवर्तन कानुनभन्दा छिटो हुन्छ । कानुनको परिमार्जन तथा संशोधन पनि समाजको माग र चाहना अनुरूप गर्दै जानु पर्दछ । अहिलेको परिपे्रक्ष्यमा निर्वाचन प्रणालीमा सुधार गरिनु पर्छ भनी आमनागरिक, बुद्धिजीवी, सञ्चार माध्यम जताततैबाट आवाज उठ्न थालेका छन् । निर्वाचन प्रणालीमा सुधार गर्ने विषय व्यापक छ, त्यसका लागि संविधानमा संशोधन एवं सुधार, निर्वाचन कानुनमा संशोधन तथा सुधार, प्रक्रियागत एवं व्यवस्थापकीय सुधार र राजनीतिक संस्कारको आवश्यकता पर्छ ।
जोखिम न्यूनीकरणमा सरकारको चासो
नेपालमा हरेक वर्षायाममा बाढीपहिरोका कारण लाखौँ मानिस प्रभावित भइरहेका छन् । प्रभावित हुनेमा पनि हजारौँको सङ्ख्या अति प्रभावित र विस्थापितै हुने गरेको तथ्याङ्क छ । पर्याप्त पूर्वतयारी नगर्दा बाढीपहिरोका कारण मृत्यु हुनेको सङ्ख्या पनि डरलाग्दो छ । मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले तीन दिनको मौसमी अवस्थाको प्रक्षेपण गरेर बाढी तथा भारी वर्षा हुने स्थानको अनुमान गर्दा पनि उक्त वर्षाबाट सुरक्षित रहन सरकारी र नागरिक पक्षबाट भएको तयारी पुग्दो छैन । कतै जानी जानी जोखिमपूर्ण ठाउँमा बसोबास गर्ने त कतै बाध्यतात्मक अवस्थाले जोखिमपूर्ण अवस्थामा बसेको पाइन्छ ।
लोक सेवा आयोगको सक्रियता
नेपालमा लोक सेवा आयोगको स्थापना हुनुपूर्व विसं २००७ सालभन्दा अघि निजामती सेवामा शासनसत्तामा रहेकाहरूको मनोमानी थियो । सर्वसाधारण जो सत्ताबाहिर रहेका हुन्थे; उनीहरू नौसिन्दा, मुखिया, डिट्ठा, खरिदार जस्ता तल्लो तहका पदमा मात्र प्रवेश पाउँथे । त्यो पनि उनीहरूका बाबुबाजे सत्तासीनसँग परिचित छन्, सेवामा कार्यरतले चाकडीबाट रिझाउन सक्नेलाई मात्र जागिर दिइन्थ्यो । कर्मचारी भर्ना गर्ने कुनै निश्चित नियम, समय केही थिएन । जागिरको पनि कुनै टुङ्गो हुँदैन थियो, प्रत्येक वर्ष कर्मचारीको बढुवा, सरुवा, थमौती वा पजनी मनखुसी गर्ने चलन रहेको थियो, जुन विषय पुराना दस्ताबेजमा उल्लेख भएको पाइन्छ ।
भुमेपूजाको अस्तित्व हराउँदै
संस्कृति नियमबद्ध, समयबद्ध र प्रतिबद्ध व्यवहारको समष्टि हो, जसले मानव व्यवहारलाई निर्देशित गर्छ । सिक्ने सिकाउने प्रवृत्ति रहने हुँदा नियमप्रतिको प्रतिबद्धताले नै संस्कृति जीवित रहन्छ । पुर्खाद्वारा आफ्नो ज्ञान र क्षमताबाट सिर्जित जीवन शैली समग्रमा संस्कृति हो । परापूर्वकालदेखि अठार मगरातका मगर समुदायले मनाउँदै आएको प्रमुख चाड हो – बलपूजा अर्थात् भुमेपूजा । मगर जातिले आफू बसेको भूमिको पूजा गर्नाले मातृभूमिप्रति श्रद्धा र आदर बढ्ने बताइन्छ ।
विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रम समयसापेक्ष बनाउनु पर्छ
नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको कुलपतिका हैसियतले विश्वविद्यालयको प्राङ्गण बेलझुन्डी दाङमा आयोजित पाँचौँ दीक्षान्त समारोहमा उपस्थित भएर आफ्नो मन्तव्य व्यक्त गर्न पाउँदा मलाई अत्यन्त खुसी लागेको छ। यस अवसरमा म नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको स्थापना, यसको विकास र अग्रगतिका लागि अनवरत प्रयत्न गर्नुहुने संस्कृतप्रेमी सबै महानुभावको श्रद्धापूर्वक स्मरण गर्दछु।
गलत भाष्यको राजनीति
आज हामी सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको पूर्ण अभ्यासमा छौँ । २०७२ सालमा जारी गरिएको नयाँ संविधानको प्रस्तावनामै यसको सुस्पष्ट व्याख्या गरिएको छ । सदीयौँ वर्ष पुरानो निरङ्कुश राजतन्त्रको अवसानपछि स्थापित गणतान्त्रिक शासन व्यवस्था ठुलो बलिदानी र लगानीबाट मात्र सम्भव भएको हो । यसले पछाडि परेका तथा पारिएका वर्ग, जाति, लिङ्ग र क्षेत्रका जनताका बहुआयामिक हित र स्वार्थलाई सुनिश्चित गरेको छ ।
ज्येष्ठ नागरिक संरक्षणमा चिन्ता
ज्येष्ठ नागरिकमाथि हुने दुव्र्यवहारविरुद्ध जनचेतना जगाउने उद्देश्यले सन् २००६ देखि अमेरिकास्थित इन्टरनेसनल नेटवर्क फर प्रिभेन्सन अफ एल्डर अब्युज (आइएनपिइए) नामक संस्थाले हरेक वर्ष जुन १५ लाई ज्येष्ठ नागरिकमाथि हुने दुव्र्यवहारविरुद्ध विश्व जनचेतना दिवस मनाउन सुरु गरेको थियो । यो दिनको विश्वव्यापी महत्त्व र आवश्यकता मनन गर्दै संयुक्त राष्ट्रसङ्घले पनि सन् २०१२ देखि यो दिवसलाई मान्यता दिएको थियो । संयुक्त राष्ट्रसङ्घका सबै सदस्य राष्ट्रले जुन १५ लाई ज्येष्ठ नागरिकमाथि हुने दुव्र्यवहारविरुद्ध विश्व जनचेतना दिवसका रूपमा यो दिवस मनाउँदै आइरहेका छन् ।
चिसो सम्बन्धमा तातो बहस
पछिल्ला दिनमा अमेरिका र चीनबिचको सम्बन्धमा चिसोपन बढेको छ । दुवै देशका अधिकारी एकअर्काविरुद्ध तातो बहस, आरोप–प्रत्यारोपमा उत्रेका छन् । विश्वको पहिलो महाशक्ति राष्ट्र अमेरिकासँग दोस्रो आर्थिक शक्ति राष्ट्र चीनको प्रतिस्पर्धा नै सबैका लागि चासो र चिन्ताको विषय हो । आजको वास्तविकता यी दुई महाशक्ति मिलेर स्वच्छ प्रतिस्पर्धा गरे
अर्थतन्त्रका बाह्य सूचकमा सुधार
नेपाल राष्ट्र बैङ्कले हालै सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्क अनुसार यस आर्थिक वर्षको दस महिनामा वार्षिक बिन्दुगत आधारमा उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्कमा आधारित मुद्रास्फीति ७.४१ प्रतिशत छ । आयात १६.८ प्रतिशतले, निर्यात २४.५ प्रतिशतले र कुल वस्तु व्यापार घाटा १५.९ प्रतिशतले घटेको छ । विप्रेषण आप्रवाह नेपाली रुपियाँमा २३.४ प्रतिशतले र अमेरिकी डलरमा १३.४ प्रतिशतले बढेको छ । शोधनान्तर स्थिति २१४ अर्ब ६७ करोड रुपियाँले बचतमा रहेको छ ।
गुणस्तरीय आन्तरिक लेखा परीक्षण
वित्तीय उत्तरदायित्वको अन्तिम मूल्याङ्कनकर्ता सर्वोच्च लेखा परीक्षण निकाय र संसद् भए पनि उत्तरदायित्वको आधार सिर्जना गर्ने काम व्यवस्थापन (कार्यकारिणी) को हो । व्यवस्थापनले सङ्कलित राजस्व, विनियोजित रकम र सार्वजनिक सम्पत्तिको तथ्यगत हिसाब राख्ने, विश्लेषण गर्ने र हिसाब बुझाउने काम गर्दछ । आर्थिक कारोबारलाई व्यवस्थित, स्वच्छ र शुद्ध बनाई सोको विवरण र प्रतिवेदन महालेखा परीक्षक (र यसमार्फत संसद्) लाई बुझाउने र आफूबाट सम्पादित वित्तीय कारोबारको स्पष्ट परीक्ष
नागरिक पत्रकारिताका चुनौती
विश्वमै इन्टरनेट सुविधा सुलभ हुनुअघि मूलधारका पत्रिका, रेडियो र टेलिभिजन मात्र सूचना वा समाचारका प्रमुख स्रोत थिए । मूलधारका मिडियामा आमपाठकका प्रतिक्रिया र विचारहरू सम्पादनपछि प्रस्तुत हुन्थे तर प्रविधिको विकाससँगै समग्र पत्रकारितामै आमूल परिवर्तन जारी छ । आमनागरिकको सञ्चार माध्यममा सक्रिय सहभागिता, योगदान अर्थात् नागरिक पत्रकारिता अचेल विकसित भइरहेको नयाँ आयाम हो । नागरिक पत्रकारिताबारे बुझ्न हामी विगतका केही घटना केलाऔँ ।
