सरोज भट्टराई
सरोज भट्टराई
“घुसखोर, घुस दिने र लिनेहरू राष्ट्रका शत्रु हुन् ।” “नेपाल दुई ढुङ्गाबिचको तरुल हो ।” यी भनाइ हुन् पृथ्वीनारायण शाहका । बाइसे र चौबिसे राज्यलाई एकीकरण गरी एउटै राष्ट्र निर्माण गर्ने आधुनिक नेपालका निर्माताका रूपमा उनी परिचित छन् । पृथ्वीनारायणको योगदानप्रति हामी सबैले गर्व गर्नु पर्छ । आज पृथ्वीनारायणको ३०० औँ जन्मजयन्ती मनाइँदै छ । पृथ्वीनारायण करिब २५० वर्षअघि हिमालयको दक्षिणी भागमा रहेका साना राज्यमा औपनिवेशिक खतराको परिकल्पना नगरेको भए सायद आज नेपाल जस्तो गर्व गर्ने कुनै देश हुने थिएन ।
बिस वर्षको उमेरमा पृथ्वीनारायणले दर्जनौँ ससाना राज्यलाई एकजुट गरी शत्रुसँग लड्न बलियो र शक्तिशाली राष्ट्र निर्माण गर्ने अभियान सुरु गरेका थिए । उनले आफ्नो मुख्य जीवनको ३३ वर्ष नेपाल निर्माण र एकतामा बिताए । पृथ्वीनारायणले नेपाललाई ब्रिटिस उपनिवेशवादबाट बचाउन आफ्नो ज्यान जोखिममा नराखेको भए सायद नेपालको अस्तित्व नै हुने थिएन । अङ्ग्रेजहरूले सबै साना राज्य भारतीय उपनिवेशमा गाभेपछि दक्षिणको विशाल जनसङ्ख्याले सबै नेपाली, भाषा, संस्कृति र परम्परालाई मेटायो । त्यसैले ‘ग्रेटर नेपाल’ का निर्माता पृथ्वीनारायणप्रति विश्वका कुनाकुनामा बसेका नेपालीले स्मरण गर्नु पर्छ ।
पृथ्वीनारायण शाहले साना क्षेत्र (भिरकोट, कास्की, लमजुङ र गोरखा) मा रहेको शाहवंशीय शासनलाई सिङ्गो नेपालको वंशमा परिणत गरी आधुनिक नेपालको जग बसालेका थिए । पृथ्वीनारायणले सुरु गरेको एकीकरण अभियान विस्तार हुँदै पूर्वमा टिष्टा नदी, दक्षिणमा मगध नदी र पश्चिममा सतलज नदीसम्म नेपालको सिमाना विस्तार भएको थियो । उनले नेपालको भूराजनीतिक अवस्था, सामाजिक जीवन, रक्षा र विकासका बारेमा ठुलो व्याख्यान दिए, जसलाई ‘दिव्योपदेश’ भनिन्छ । “नेपाल दुई ढुङ्गाबिचको तरुल जस्तै हो, “दक्षिणका राजा धेरै चतुर छन्, यसलाई काटो नगर, काटिदेऊ” आदि । पृथ्वीनारायणले केही सान्दर्भिक प्रवचन दिए ।
आर्थिक नीति
पृथ्वीनारायणले आर्थिक समृद्धिबारे धेरै कुरा भनेका छन् । देश गरिब भयो भने सुरक्षित रहन नसक्ने उनको विश्वास थियो । कर उठाउन कसैलाई ठेक्का नदिई सरकारले आफैँ काम गर्नुपर्ने उनको भनाइ थियो । त्यतिबेला उनी पूर्व–पश्चिम सडक बन्द गरेर काठमाडौँ जाने बाटो खोल्न चाहन्थे । पृथ्वीनारायणले स्थानीय उत्पादनमा जोड दिए । उनले आफ्नो पुस्तक ‘दिव्योपदेश’ मा विदेशी व्यापारी नेपाल प्रवेश गरे मरुभूमि बनाएर छोड्ने बताएका छन् । यसै सन्दर्भमा उनले विदेशी लुगा लगाउन बहिष्कार गर्न सल्लाह दिँदै स्थानीयलाई लुगा बुन्ने तालिम पनि दिएका थिए । स्थानीय सम्पत्ति देशबाहिर जान नहुने उनको धारणा थियो । विदेशी भूमिमा नेपाली जडीबुटी बेचेर आफ्नो सम्पत्ति फिर्ता ल्याउन उनले प्रोत्साहन गरे । पैसा देशमा मात्रै हेर्न चाहन्थे । उनले भनेका थिए, “जनता स्वस्थ भए दरबार बलियो हुन्छ ।” नेपालको एकीकरणसँगै पृथ्वीनारायणले समावेशी, समानता र राष्ट्रको सार्वभौमसत्ता बलियो बनाउने अभियान नै चलाएका थिए ।
अमेरिका र थाइल्यान्डका लागि भारतीय राजदूत र परराष्ट्र सचिवमा नियुक्त हुनुअघि बङ्गलादेशका लागि उच्चायुक्तका रूपमा पनि काम गरेका पूर्व भारतीय विदेश सचिव हर्ष वी शृङ्लाले ‘गोरखा’ शब्दको प्रवर्धनमा पृथ्वीनारायणको भूमिका सबैलाई स्मरण गराए । गोरखाको शाह दरबारमा भारत सरकारको सहयोगमा निर्माण भएको विद्यालय भवनको उद्घाटन गर्दा भारतीय गोरखासँग आबद्ध भारतीय विदेश सचिव शृङ्खलाले दिएको वक्तव्यलाई महìवपूर्ण मानिएको छ ।
गणतन्त्र घोषणापछि राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी पृथ्वीनारायणलाई श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्ने हिम्मत गर्ने पहिलो राष्ट्रप्रमुख थिइन् । शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेपछि राजनीतिक दलले उपेक्षा गरे पनि नेपाली सेना आफ्ना संस्थापक पृथ्वीनारायणको पक्षमा दृढ भएर उभियो । संस्थापक र कमान्डरका रूपमा सेनाले आफ्ना औपचारिक हलको बिचमा शाहको जीवन–आकारको स्केच पनि झुन्ड्याएको छ, जहाँ प्रत्येक उच्चस्तरीय बैठक हुन्छन् । पृथ्वीनारायणको विरासतमाथि प्रश्न उठाउन खोजिए पनि नेपाली सेनाले आफ्ना संस्थापकको इज्जत र गौरवमा आँच आउन दिएको छैन । राजतन्त्रको अन्त्यपछि पनि नेपाली सेनाले विगतमा झैँ उनलाई सम्मान गर्दै आएको छ ।
चन्द्रागिरि पहाडको चुचुरोमा रहेको पृथ्वीनारायणको पूर्ण आकारको मूर्ति सबैभन्दा धेरै घुम्ने ठाउँ हुने छ भन्ने विरलै कल्पना गरिएको थियो । पहाडको टुप्पोमा रहेको राजा पृथ्वीनारायणको मूर्ति र केबुलकार नयाँ पुस्ताका लागि सबैभन्दा धेरै घुम्ने सेल्फी गन्तव्य हो । परिवारसँग होस् वा व्यक्तिगत रूपमा हजारौँ तस्बिरहरू विभिन्न सामाजिक सञ्जाल साइटमा पोस्ट हुने गरेका छन् । ऋषिकेश शाहले आफ्नो पुस्तक ‘हिरोज् एन्ड बिल्डरस् अफ नेपाल’ मा लेखेका छन्, “गोर्खाहरूको नाम र परम्पराप्रति सबै नेपालीले महसुस गरेको गर्वको भावना भारत र अन्यत्र बसोबास गर्ने नेपालीका सामाजिक तथा राजनीतिक सङ्घ संस्था निकै ठुलो छ । प्रायः गोर्खा भनिन्छ ।”
विश्वको कालो र सेतो विभाजनमा जनताको अधिकार कतै नभेटिएको बेला शाहले समावेशिता, धर्मनिरपेक्षता, उपनिवेशवादविरोधी, समाजवाद र राष्ट्रवादका अवधारणा अघि सारेका थिए । उनले बलियो मानिसले मात्र शासकलाई बलियो बनाउन, स्वदेशी वस्तुको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्ने र विदेशी वस्तुबाट बच्न सक्ने बताए । उनी नेपाललाई जिताएर आफ्नो जित स्थिर बनाउन चाहन्छन् । उनले देशको सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक, सांस्कृतिक जीवनमा असर पार्ने कुनै काम गरेनन् । त्यसैले पनि पृथ्वीनारायणले गरेको योगदानप्रति हामी सबैले गर्व गर्नु पर्छ ।
पृथ्वीनारायणको राष्ट्रियताको मूल मूल्य राष्ट्रिय एकता,
‘एक राजा, एक राष्ट्र’ हो । उनी राजा मात्रै नभई कूटनीतिज्ञ र विद्वान् इतिहासकारसमेत थिए । उनको वीरता, राज्यसत्ता र प्रशासनिक गुणले नेपालीलाई गौरव र गौरवको भावनाले भरिएको छ । उनको दूरदर्शिता र बुद्धिमत्ताको फलस्वरूप नेपालमा हिन्दु र बौद्ध धर्मको संश्लेषण अझै कायम छ । वीरताको इतिहास बोकेका पृथ्वीनारायणको सालिक नेपालको धेरै सहर र चोकमा देख्न सकिन्छ । तर्जनी औँला उठाएर यी मूर्तिहरूले हामी नेपालीलाई सधैँ एकताबद्ध रहन हरपल आह्वान गरिरहेको छ ।
