शान्ति प्रक्रिया टुङ्ग्याउने विधि
सङ्क्रमणकालमा वैकल्पिक न्याय प्रणाली नै सङ्क्रमणकालीन न्याय पद्धति हो । पुरानो व्यवस्था बदलिएको, नयाँ व्यवस्था पूर्ण भइनसकेको अवस्थामा र युद्ध वा विद्रोहसँग सम्बन्धित घटना हेर्ने युद्धरत दुई पक्षको सहमतिबाट तय गरिएको न्याय पद्धति नै सङ्क्रमणकालीन न्याय हो । यस्तो सहमति आपसमा वार्ता गरेर वा कसैको मध्यस्थतामा भएको हुन्छ । यो सङ्क्रमणकालमा मात्र दुई युद्धरत पक्षका संयन्त्र सबैलाई मात्र लागु हुन्छ । यो निश्चित काम र अवधिमा मात्र लागु हुन्छ, जुन सम्झौताले तय गरेको हुन्छ । यो एक प्रकारको न्यायिक अपावादभन्दा पनि हुन्छ । युद्धरत पक्ष वा माओवादीले नेपालमा धेरै पटक तत्कालीन शाही सरकारको प्रतिनिधिसँ
भ्रष्टाचार न्यूनीकरणमा सतर्कता केन्द्र
कुनै पनि लोकतान्त्रिक मुलुकमा जनतालाई सुशासनको अनुभूति दिलाउन सार्वजनिक निकायका पदाधिकारीले गर्ने मनपरीतन्त्र रोक्न संवैधानिक निकायको व्यवस्था गरिएको हुन्छ । कुनै मुलुकमा भने मिश्रित रूपमा भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्ने संस्था स्थापना गरिएका हुन्छन् । सोही मुताविक हामीकहाँ पनि संवैधानिक अङ्गका रूपमा अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग र कार्यपालिका अन्तर्गत प्रधानमन्त्री कार्यालयको प्रत्यक्ष मातहतमा रहने गरी राष्ट्रिय सतर्कता केन्द्रको स्थापना गरिएको छ । भ्रष्टाचारजन्य कार्यलाई प्रभावकारी रूपमा नियन्त्रण गर्न त
सूचनाको हक र सुशासन
विश्वमा सूचनाको हकसम्बन्धी अवधारणाको विकास सरकारलाई नागरिकप्रति उत्तरदायी बनाउन भएको हो । शासक/प्रशासकबाट हुन सक्ने गलत निर्णय र भ्रष्टाचारजन्य गैरकानुनी कार्यमाथि नागरिकले प्रश्न गर्न पाउनु पर्छ भन्ने मान्यताका साथ यो अवधारणाको विकास भएको हो । नागरिकबाट कर उठाएर राज्यकोषमा जम्मा भएको रकम राजाले कहाँ, कसरी खर्च गरे भनेर नागरिक प्रतिनिधिलाई जानकारी दिन सन् १७६६ मा स्विडेनको तत्कालीन संसद्ले राजा एडोल्फ फ्रेडरिकलाई आग्रह ग-यो । जननिर्वाचित संसद्को आग्रहप्रति राजाले आनाकानी गरे । संसद्ले आफूले तिरेको कर कहाँ र कसरी खर्च भएको छ नागरिकले थाहा पाउनु पर्छ भन्ने मान्यतासहित सरकार, अदालत र संसद्का बारेमा सामग्री छाप्ने र प्रसारित गर्ने स्वतन्त्रतासहित स्विडेनको संविधानको अविभा
विद्यार्थीलाई के सिकाउँछौँ, के सिक्छन् ?
भकारो सोहोर्दा सोहोर्दै स्कुल जान ढिलो भयो भनी हस्याङफस्याङ गर्दै भ्याई नभ्याई गरी सवा दस–साढे दस बजेतिर विद्यालय पुग्ने विद्यार्थी एकातिर छन् । जसका विद्यालय पोसाक फाटेका, मैला र कृषि कर्मका विभिन्न टाटाले छपक्कै छोपिएका हुन्छन् । अर्कातिर बिहान साढे आठ बजे घरको ढोकामा तीन चार चोटि विद्यालयको बसले हर्न बजाएपछि अर्कैले झोला बोकेर बससम्म पु-याइदिएर विद्यालय जाने विद्यार्थी छन् । चिटिक्क परेका पोसाकमा सजिएका यी विद्यार्थीलाई कपडाको धार कतै बिग्रि
वातावरणमैत्री विकासको चाहना
गत साउन महिनामा भीमदत्त राजमार्गको खानीडाँडा सहजपुर खण्डमा पहिरो जाँदा एक हप्तासम्म सुदूरपश्चिम प्रदेशका सात वटा पहाडी जिल्लाको यातायात ठप्प जस्तै भयो । बर्खाका बेला न हवाई न सडक यातायात, सात जिल्ला बाहिरी दुनियाँसँग सम्पर्क विच्छेदको अवस्थामा रहे । पहाडी जिल्ला जोड्ने एउटा मात्र बाटो भएकाले बिरामी, अशक्त, गर्भवतीलगायतले सेवा पाउन सकेनन्, बरु गन्तव्य पुग्न नसकेर सडकमै सास्ती पाए । सडक निर्माणमा प्रभावित पार्ने क्षेत्रको उचित व्यवस्थापन गर्न नसक्दा
स्वतन्त्रता आन्दोलनमा नेपालीको योगदान
भारतमा ब्रिटिस (इस्ट इन्डिया कम्पनी) ले करिब दुई सय वर्षसम्म राज गरे । सन् १८५६ ई. मा सिपाही विद्रोहदेखि सशक्त रूपमा अङ्ग्रेज शासकविरुद्ध आन्दोलन सुरु भयो । भारतको लखनउ, मेरठ क्षेत्रमा सिपाहीले गरेको विद्रोहलाई सिपाही विद्रोह भनिन्छ । यसलाई दबाउन अङ्ग्रेज सरकारले नेपाली शासकसित सहयोग मागे । सोहीबमोजिम तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाको नेतृत्वमा नेपाली फौज लड्न गए । दुवैतर्फका धेरै सिपाहीका, साथै आमजनता भिडन्तमा मारिए । दुवै पक्षबिच महिनौँसम्म भिडन्त हुँदा पनि अङ्ग्रेज शासक पराजि
स्वनिर्भर बन्न कृषिमा लगानी
नेपाल कृषिप्रधान देश हो । पेसामा उत्तम कृषि, मध्यम व्यापार र जागिरलाई निम्न भन्ने प्रचलन सानैदेखि सुनिँदै आएको हो । अहिले स्पष्ट हुँदै आयो कृषि पेसाको महत्व, साँच्चै उत्तम रहेछ । हामीले विद्यालय शिक्षा पढ्दा यहाँका ९४ प्रतिशत जनता कृषि पेसामा आधारित छन् भन्ने थियो । कृषि कर्म परम्परागत प्रणालीमा आधारित छ । केही प्रतिश
विराट सर्किट : सभ्यता संवादको अनुपम क्षेत्र
मानस खण्डको सम्मेलन सुदूरपश्चिमको धनगढीमा सम्पन्न भएसँगै महाभारतकालीन इतिहाससँग जोडिएको विराट राजाको राजधानीका रूपमा मान्यता पाएको विराटनगरमा पनि विराट सर्किटका बारे भेटघाट र बहस प्रारम्भ भएको छ । अयोध्या र जनकपुरलाई समेटेर रामायण सर्किटको अभ्यास भइरहेको तथा भगवान् बुद्धको महìवपूर्ण स्थानलाई समेट्दै बुद्ध सर्किट चर्चामा रहेकाले मानस खण्ड सर्किट तथा विराट सर्किट नौलो प्रयास चाहिँ भने होइन ।
अनौपचारिक अर्थतन्त्र समृद्धिमा तगारो
कुनै पनि राष्ट्रका लागि औपचारिक अर्थात् छाया अर्थतन्त्र बहुआयामिक र बहुमुखी चुनौती हुने गर्छ । विश्वका प्रायः सबै राष्ट्रलाई औपचारिक (छाया) अर्थतन्त्रले कुनै कुनै रूपमा समस्या पारेको हुन्छ । धेरै राष्ट्रले अनौपचारिक अर्थतन्त्रलाई गम्भीरताका साथ लिने गर्छन् । हाम्रो राष्ट्रको सरकारले जुन रूपमा गम्भीरता देखाउनु पर्ने हो त्यो रूपमा देखाउन सकेको छैन । पछिल्ला घटनाक्रम हेर्दा सरकारको ध्यान अनौपचारिक अर्थतन्त्रका छिद्रलाई पत्ता लगाई चोरी, ठगी, अपराध, भ्रष्टाचार गर्ने जो कोहीलाई कानुनको कठघरामा ल्याउनेतर्फ केन्द्रित हुन थालेको छ । यो सकारात्मक कदम हो । यसले निरन्तरता पाउनु पर्छ ।
दिगो विकासको लक्ष्य
नेपालले दिगो विकास लक्ष्य हालको अवस्था तथा कार्यान्वयनको दिशाले तत्कालको आवश्यकता मूल्याङ्कन, तथा स्रोत र वित्तीय रणनीति अनि दिगो विकासको लक्ष्य स्थानीय स्तरमा मूलप्रवाहीकरण गर्ने काम भएको छ । जसले प्रत्येक दिगो विकास लक्ष्यका लागि आधारभूत, लक्ष्य तथा कार्यान्वयन र वित्तीय रणनीतिहरू परिभाषित गरेको छ । प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि आवश्यक संस्थागत संरचना पनि छन् । हाल आएर राष्ट्रिय रूपमा आर्थिक मन्दीको अवस्था बढ्दै गए पनि राष्ट्रिय रूपमा दिगो विकासको लक्ष्यलाई नेपालको राष्ट्रिय विकास ढाँचामा सकेसम्म एकीकृत गर्ने प्रयास गरिएको छ ।
कानुन निर्माणको कसीमा संसद्
मुलुकको सर्वाेच्च विधायिकी निकाय सङ्घीय संसद्ले सात महिनाको अवधिमा एउटै मात्र कानुन निर्माण गरेको र लगातार संसद् अवरोध भएको विषयले सञ्चार माध्यममा महत्वपूर्ण स्थान पाएको छ । गत मङ्सिरमा सम्पन्न निर्वाचनपश्चात् गत पुस २७ बाट सुरु भएको पहिलो अधिवेशन २८ वटा बैठक बसी गत वैशाख १५ मा अन्त भयो । पुनः वैशाख २४ बाट सुरु भएको बजेट अधिवेशनमा हालसम्म ४८ वटा बैठकको कार्यसूची बनिसकेको छ । तथापि धेरै बैठक अवरुद्ध भएका छन् । यस तीन महिनाको अवधिमा अनुचित लेनदेन (मिटर ब्याजी) उपर कानुनी कारबाही गर्ने विषयको मुलुकी संहितासम्बन्धी केही नेपाल ऐनलाई संशोधन गर्ने
बैङ्कको सेयरमा घट्दो आकर्षण
सेयर बजार केही समयअघि १८०९ को बिन्दुबाट उकालो लागेर २२२६ को बिन्दु नजिक पुगेर करेक्सन हुँदै बुधबारको कारोबारमा २०२५.१२ को बिन्दुमा ओर्लिएको अवस्था छ । बजार उकालो लाग्ने व्रmमले निरन्तरता पाउँछ भन्ने मानसिकताबाट उच्चतम बिन्दुमा मनग्य सेयर खरिद गर्ने लगानीकर्ता अहिले निरास छन् भने राम्रो ट्रेडिङ ज्ञान भएकाहरू भने माथिल्लो बिन्दुमा सेयर बेचेर अब कहिले खरिद गर्दा होला भन्ने तरखरमा छन् । त्यसै गरी नेपाली सेयर बजारको ठुलो हिस्सा ओगटेको कमर्सियल बैङ्क समूहको सेयर सूचक पनि ११७० को बिन्दुबाट एकाएक १३९३ को बिन्दुनजिक पुगेर हाल १२७०.९२ मा ओर्लिएको छ । बैङ्कहरूको वार्षिक प्रति
सहयात्रामा खुसी हुने सूत्र
अचम्मको मन भएको प्राणी मानवलाई आफ्नो वशमा कुनै कुरा नहुँदा जसरी पनि पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ । र, चाहेको कुरा पाउनका लागि ऊ जुनसुकै मूल्य चुकाउनसमेत तयार हुन्छ । अनेकौँ यत्न–प्रयत्न त्याग–तपस्या, हण्डर–ठक्कर, कठिन परीक्षा र लामो प्रतीक्षा पूरा गर्दै चाहेको फल प्राप्त पनि गरिछाड्छ मानवले । जब अपेक्षित फल प्राप्तिको केही समय व्यतीत हुन्छ, तब मानवले पहिले आफूसँग भएको पीडा, दुःख कष्ट चाँडै भुल्ने गर्छ । प्राप्त उपलब्धिको उपभोगसँगै सो फल प्राप्तिका लागि गरेका कठि
थारू समुदायको तथ्याङ्कमा प्रश्न
‘थारू’ अर्थात् तराईका भूमिपुत्र जाति । विकिपिडियाका अनुसार “थारू जाति नेपालको मेचीदेखि महाकालीसम्म मध्यपश्चिम भूभागमा रहेको सुर्खेत उपत्यका, भित्री तराई भनिने दाङ उपत्यका, देउखुरी उपत्यका, चितवन उपत्यका, माडी उपत्यका, मरिनखोला उपत्यका तथा कमला उपत्यकाका साथै नेपालको समग्र तराई र उत्तर भारतको आदिवासी जाति हो । यो जातिलाई नेपाल सरकारले लोकजातिका रूपमा मान्यता दिएको छ । नेपालको तराई क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको जाति हो ।”
आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीका अवयव
सुशासन प्रजातान्त्रिक शासन प्रणालीको अपरिहार्य अवयव हो । प्रजातन्त्र एउटा साधन र प्रजातान्त्रिक शासन प्रणाली प्रक्रिया हो भने सुशासन यसको अपेक्षित उत्पादन हो । राज्यको हरेक संयन्त्रलाई जनमुखी बनाई जनताको आवश्यकता अनुसार सेवा प्रवाह गर्नु तथा राज्य प्रणालीमा सरोकारवालाको सक्रिय एवं सार्थक सहभागिता गराई राज्यले नागरिकलाई उपलब्ध गराउनु पर्ने सेवाहरू छिटो छरितो सरल एवं न्यायिक रूपमा उपलब्ध गराई आमनागरिकलाई शासनको सुखद अनुभूति दिलाउने प्रक्रिया सुशासन हो । जनमुखी शासन प्रणाली, सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा प्रभावकारिता, कानुनी राज्य, जवाफदेहिता, पारदर्शिता, नागरिकका न्यूनतम अधिका
युवाको अगुवाइमा दिगो विकास
संयुक्त राष्ट्रसङ्घले सन् २०२३ को अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवसका लागि ‘दिगो विश्वका लागि सिपयुक्त युवा’ भन्ने मूल नारा तय ग¥यो । यो नाराको भाव यदि विश्वलाई दिगो बनाउने हो भने युवालाई सिपयुक्त र दक्ष बनाउनु पर्छ भन्ने हो । अझ युवाका लागि हरित सिप (ग्रिन स्किल्स) अर्थात् वातावरणमैत्री सिपको विकास गर्नुपर्ने यस वर्षको युवा दिवसको मुख्य कुरो हो भनेर बुझ्न सकिन्छ ।
निर्वाचन सुधारका प्रसङ्ग
कुनै पनि आवधिक निर्वाचन सम्पन्न भइसकेपछि निर्वाचन आयोगले सरोकारवालाहरूको सहभागितासहित यसको विस्तृत समीक्षा गर्दै आएको छ। गत वर्ष सम्पन्न तीनै तहका निर्वाचन र यस वर्षको वैशाख १० गते सम्पन्न प्रतिनिधि सभा सदस्य उपनिर्वाचनको पनि आयोगबाट समीक्षा गरिएको छ। आयोगले २०७९ साल मङ्सिर ४ गते सम्पन्न प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभा सदस्य निर्वाचनको प्रदेशगत समीक्षा कार्यक्रम आयोजना गरेको थियो। सो क्रममा प्रदेश १ को ताप्लेजुङ, मधेश प्रदेशको रौत
आवश्यकता जनमुखी सङ्घीयताको
सङ्घीयता कार्यान्वयनमा केही सुस्तता भए पनि अघि बढिरहेकै छ। बहस पनि जारी छ। यसको अभ्याससँगै जनस्तरमा उठेका असन्तुष्टिहरूलाई गम्भीरतापूर्वक सुन्ने र सुधार गर्ने बेला आएको छ। एकाथरी छन्, यो प्रणाली त ठिक हो तर हामीकहाँ सही तरिकाले अघि बढाइएन भनेर चासो प्रकट गर्ने छन्। अर्काथरी यो महँगो प्रणाली हो, धान्न सकिँदैन कि भनेर चिन्ता गर्ने छन्। यहाँ अर्को तप्का पनि छ, जसले प्रतिगामी सोचका साथ राजनीतिक परिवर्तनकै विरोध गर्ने दाउपेचका लागि सङ्घीयतालाई माध्यम बनाउँदै आएका छन्।
शैक्षिक तालिममा समन्वय
प्राचीनकालमा गुरुकुल शिक्षा प्रणाली प्रचलित थियो। जसको उद्देश्य बालबालिकामा शारीरिक, मानसिक र सामाजिक गुणको विकास गराउनु हुन्थ्यो। गुरुको काखमा बसेर विद्यार्थीले भाषा तथा कलाका माध्यमबाट आध्यात्मिक र व्यावहारिक शिक्षा दिइन्थ्यो। मध्यकालमा आएर आध्यात्मिक तथा जीवनपयोगी सिपका अतिरिक्त तन्त्रशास्त्र समावेश गर्न थालियो। पछिल्लो समयमा व्यावसायिक समूह विभाजन गरी गुठीका माध्यमबाट व्यावसायिक शिक्षा दिन थालियो। एकीकरणपश्चात् सैनिकका छोराछोरीलाई सैनिक शिक्षा दिने गरेको पाइन्छ।
जलवायुका अनेक प्रभाव
यस वर्ष तराईमा खडेरी परेको छ। मनसुन सुरु भएसँगै पहाडी जिल्लाहरूमा बाढी र पहिरोले विनाशलीला मच्चाउँदा तराईका खेतहरूमा धाँजा परिरहेका छन्। मनसुन सकिन केही दिन मात्र बाँकी रहेको बताइरहँदा तराईका अधिकांश भागमा रोपाइँ हुन सकेको छैन। अन्न भण्डारका रूपमा रहेको तराईको यो अवस्थाले अर्काे वर्ष नेपालमा खाद्य सुरक्षाको चुनौती थपिएको छ।
सरकारको इच्छाशक्ति
नेकपा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ प्रधानमन्त्री हुनु भएपछि तीन वटा ठुला काण्डका छानबिनमा सरकार लागेको छ । दुई वटा पुरानै घटना हुन् भने एउटा नयाँ घटना थपिएको छ । यी घटनासँग जोडेर संसद्का गतिविधि स्वाभाविक रूपमा अगाडि बढ्न पाएका छैनन् । प्रतिपक्षका लागि सरकारलाई कमजोर बनाउने मुद्दामा यी घटना सहयोगी बनेका छन् । खासमा बनाइएका छन् । यी घटनाको टुङ्गो सरकारले कसरी लगाउँछ ? वा विगतमा जस्तै केहीलाई दोषी
डेङ्गु सङ्क्रमणमा नियन्त्रण फितलो
कोरोना जस्तै फैलियो डेङ्गु भन्दै डेङ्गुको त्रासले दिउँसै मानिसहरू झुलभित्र बस्न र सुत्न थालेका छन् । हाल देशका धेरै जिल्लामा डेङ्गु सङक्रमण फैलिरहेको र बढ्दै छ । जेठको तेस्रो सातायता धरानमा मात्र परीक्षण गरिएकामा ६० प्रतिशतमा सङक्रमण र सङ्क्रमितमध्ये नौ जनाको ज्यान गइसकेको छ । विशेषत छोराछोरी विदेशमा भएका तथा आफू दीर्घरोगी भएकाहरू दिनभर नै झुलमा बसी राति बाहिर निस्केर दैनिक काम गर्ने, फेरी झुलमा सुत्ने गरेका छन् । सङ्क्रमण फैलिएपश्चात् झुल ५० प्रतिशत, प्यारासिटा
फेरि ब्याजदरकै तनाव
यता केही महिनादेखि ब्याजदरको चर्चा चुलिएको छ । खास गरी गत मङ्सिरमा भएको निर्वाचनपछि बनेको वर्तमान सरकारले ब्याजदरलाई तल ल्याउने प्रतिबद्धता गरेको थियो । सोही अनुसार नीति र कार्यक्रम ल्याउने प्रतिबद्धतासँगै केन्द्रीय बैङ्कलाई लचिलो मौद्रिक नीतिको दबाब पर्दै आएको थियो । विगत सात, आठ महिनामा ब्याजदर क्रमशः तल आउन पनि थालेकै हो तर निजी तथा व्यावसायिक क्षेत्रको चाहना अनुसार अहिले पनि ब्याजदर तल आउन सकेको छैन । बैङ्क तथा वित्तीय क्षेत्रमा झन्डै चार खर्बको तरलता मौजुद रहेको देखिँदै छ तर पनि फेरि ब्याजदरको रेखाचित्र उँभो लाग्ने सङ्केत देखिन थालेको छ । निक्षेप लिन बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाबिच कडा प्रतिस्पर्धा छ । भदौदेखि ब्याजदर दोहोरो अङ्कतिर विचरण गर्ने वातावरणले लगानी चुनौती थपेको छ ।
माओवाद र संसदीय कार्यदिशा
भर्खरै सम्पन्न माओवादी केन्द्रको केन्द्रीय समिति बैठकमा थुप्रै सवाल उठाइएको छ । पाँच दिनसम्म चलेको बैठकमा पार्टी र आन्दोलन बनाउने सन्दर्भमा विभिन्न कोणबाट छलफल भएको थियो । प्रायः अधिकांश सदस्यको मर्म र भावना भनेको पार्टी आन्दोलन कमजोर भयो भन्ने नै थियो । यसलाई हामी सबै रूपान्तरण भएर सुदृढ गर्नु पर्दछ । हामी सबै बिग्रियौँ नेता पनि बिग्रिएका छन्, भन्नेमा सबैको एकमत देखिन्थ्यो । हाम्रो उठबस, जीवनशैली र कार्यशैली बिग्रियो । पद