काठमाडौँ, असोज ३० गते ।
‘के खायो रेलिमै के लायो होला
मेरो माया रेलिमै वनको जुरेली चरीले ।’
वाङ्मय शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीको जीवनयात्रा पनि जुरेली चरीको जस्तै छ । यही सिद्धान्तलाई अँगालेर वाङ्मय शताब्दीपुरुष जोशीले २०७९ वैशाख ३० गते १०३ वर्षे यात्रा पूरा गर्नुभएको थियो ।
अब उहाँको पार्थिव शरीर मात्रै हामीबीच छ । २०७९ असोज ३० गते बिहान १०३ वर्षको उमेरमा उहाँको स्वर्गारोहण भएको छ । जीवनमा उहाँको गुरु भनेकै जुरेली हो । जुरेली जस्तै उहाँको पनि सारा जीवन साधा नै रह्यो । कुनै किसिमको उत्ताउलो छैन । जुरेली आफ्नै धुनमा नाच्छ, गाउँछ, एकदमै सरल जीवन बाँचेको हुन्छ । भोलिको चिन्ता पनि गर्दैन । जे जति छ त्यसैमा सन्तुष्ट हुन्छ ।
जीवनमा चिन्ताबाट मुक्त हुनुपर्छ तर चिन्तन मनन गर्नुपर्छ भन्ने व्यक्ति हो जोशी । जस्तै नाइटिङगेलको सिद्धान्त छ ‘सिम्पल लिभिङ हाई थिङकिङ’ अर्थात् हामी मानिस भएर असल विचार र असल सङ्गत गर्नुपर्छ । चिन्तन मनन ईश्वरले दिएको वरदान हो । बुढेसकाल पनि जानियो भने धेरै राम्रो र जानिएन भने दुःख मात्रै हुन्छ ।
जोशीको विचारमा मानिस रुख र फूलको बोटजस्तै हो । सानैमा रोप्यो भने बुढोपनले छुँदै सुक्दै जान्छ । उमेर पुग्दै गएपछि सबै थोक कमजोर हुँदै जान्छ । त्यसैले जीवनमा चिन्तन र मनन गर्न सकिएसम्म मात्र जीवनको महत्त्व हुने जोशीको विचार छ ।
मनमा चिन्ता र तनाव हुनुहुँदैन, यसले मनमा दुबिधा र तर्क वितर्क उत्पन्न गर्छ । अनेक किसिमको रोग निम्त्याउँछ । मन शान्त हुँदैन । लामो आयु भएर काम छैन । जीवनमा केही गर्न सकियो भने मात्र उमेरको महत्त्व हुन्छ । राष्ट्र, जनता र समाजको निम्ति केही राम्रो योगदान गर्न सक्नुपर्छ । खाने र बाँच्ने मात्र भयो भने जीवनको अर्थ हुँदैन, शताब्दी पुरुष जोशी यस्तै भनाइ राख्नुहुन्थ्यो ।
जोशीको जन्म
सत्यमोहन जोशीको जन्म १९७७ साल वैशाख ३० गते ललितपुरको बखुम्बहालमा भएको हो । सानामा उहाँ निकै चकचके हुनुहुन्थ्यो रे । उहाँलाई घरमा नै बाँधेर राखिन्थ्यो । तर त्यतिखेर उहाँ बोल्न सक्नु हान्नहुन्थ्यो । उहाँका कुरा बुबा आमाले इसारामा बुझ्नुहुन्थ्यो ।
पाँच वर्षसम्म पनि बोली नफुटेकाले उहाँलाई भक्तपुरको सूर्यविनायकको जङ्गलमा छाडिएको थियो । त्यस बेला जङ्गलमा एक्लो भएको अनुभूति भएपछि जोशी ‘माँ, ए माँ !’ भनेर चिच्याउनुभएको थियो ।
जोशीले सात वर्षको उमेरमा नेवार भाषाको प्रथम अक्षर लेख्नुभयो । १० वर्ष पुगेपछि उहाँले नेपाली भाषा बोल्न सुरु गर्नुभएको हो । तर नेपाली भाषा भने उहाँको प्रस्ट थिएन । त्यसैले उहाँ नेवारी मात्र बोल्नुहुन्थ्यो ।
जोशीको बिहे र सन्तान
जोशीले १९ वर्षको हुँदा गणेशबहादुर पात्रबंसकी १४ वर्षकी छोरी राधादेवीसँग विवाह गर्नुभएको थियो । जोशी दम्पतीबाट ३ छोरा अणुराज जोशी, हेमन्तराज जोशी, पूर्णराज जोशी अनि ३ छोरी कावेरी जोशी, गंगा जोशी मूल्मी, खड्गलक्षमी जोशी श्रेष्ठ हुनुहुन्छ ।
जोशीको जीवनशैली
जोशी सादा जीवन उच्च विचारका व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । एक डेढ घण्टासम्मको पैदल बाटोमा उहाँ सकेसम्म बस वा कुनै पनि सवारीसाधन चढ्नुहुन्नथ्यो । उहाँ सधैँ दौरा सुरुवाल, कोट, टोपी लगाएर मात्र घरबाट निस्किनु हुनुहुन्थ्यो, उहाँको पहिचान पनि थियो ।
९० सालको भुइँचालोको सम्झना
विक्रम संवत् १९९० मा भुइँचालो जाँदा जोशी दरबार हाईस्कुलमा पढ्नुहुन्थ्यो । त्यस घटनाभन्दा अगाडि जोशीले भुइँचालो भन्ने शब्दै सुन्नु नै भएको थिएन रे ।
नेपालमा भुइँचालो शब्दको प्रचलन सुरु भएको नै त्यही सालको भूकम्पपछि मात्रै हो । जनजीवनमा हामीबीच भुइँचालो भन्ने शब्दै थिएन । त्यसैले यसबारे कुनै जानकारी हुने पनि कुरै आएन ।
जोशीको भ्रमण
जोशी नेपालका प्रायः धेरै भूभाग पुग्नुभएको छ । उहाँले भारत, चीन, बङ्गलादेश, श्रीलङ्का, म्यानमार, थाइल्यान्ड, सोभियत रुस, न्युजिल्याण्ड, अस्ट्रेलिया, बेलायत, क्यानडा र अमेरिकाको भ्रमण गर्नुभएको छ ।
जोशीको सबैभन्दा उल्लेखनीय भ्रमण न्युजिल्याण्डको थियो । किनभने न्युजिल्याण्ड पुग्ने जोशी प्रथम नेपाली हुनुहुन्थ्यो । उहाँले विदेशमा पनि दौरा, सुरुवाल, कोट र टोपी लगाएर प्रवेश गर्नुभएको थियो ।
भ्रमणमा केन्द्रित उहाँको २०४९ सालमा एउटा नियात्रा छापियो ‘न्युजिल्याण्डमा पहिलो नेपाली !’
जोशीको भाषा प्रेम
जोशीले आइए पढ्दादेखि साहित्यमा सृजनात्मक र सङ्गठनात्मक रूपमा आफूलाई जोड्नुभएको थियो । २०११ सालमा कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालको रथ बनाउने जिम्मा पनि जोशीले नै पाउनुभएको थियो ।
जोशीकै संयोजकत्वमा २०६६ सालमा काठमाडौँमा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य सम्मेलन भयो । त्रिमूर्ति निकेतनबाट आयोजित १३ राष्ट्रको सहभागितामा उक्त सम्मेलन ५ दिनसम्म सञ्चालित थियो । जोशी नेपाल भाषा एकाडेमीका चान्सलर पनि हुनुभयो र त्यहाँ पनि उहाँले आफ्नो मातृभाषाको विस्तारका लागि रचनात्मक कामहरू गरिरहनुभयो ।
जोशीको पहिलो पासपोर्ट
पहिलो पटक जोशीले पासपोर्ट सन् १९५१ तिर लिएको हो कि । ठम्याउन उहाँलाई नै गाह्रो छ । इ–पासपोर्ट आएपछि जोशीको पहिलो पासपोर्ट परराष्ट्रले म्युजियममा राखेको छ ।
बिना पासपोर्ट विदेश भ्रमण
जोशीको पहिलो विदेश भ्रमण त्यो पनि बिना पासपोर्ट उहाँ श्रीलङ्का जानुभएको थियो । उहाँलाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घको युएनको फेलोसिप फेला पारेको थियो, श्रीलङ्कामै बसेर काम गर्नुपर्ने थियो उहाँले ।
‘भाइचरल स्ट्याट्स्टिक’ भन्ने विषय थियो अर्थात् अचेलको जनसङ्ख्याले राखेजस्तै जनसङ्ख्यासँग जोडिएको जन्म र मृत्युको अध्ययन गर्ने विषय ।’
नेपालबाट जाने सबै व्यवस्था मिलेको थियो तर पासपोर्ट थिएन । त्यो बेला नेपालमा पासपोर्ट खुलेको थिएन । तर जसरी पनि जानु नै पर्ने । नेपालबाट ‘टु हुम इट मे कन्सर्न’ को निवेदन लिएर पासपोर्ट बिनै उहाँ श्रीलङ्का जानुभएको थियो ।
नेपालको ई–पासपोर्ट पाउने पहिलो व्यक्ति
नेपालको पहिलो इ–पासपोर्ट उमेर र उहाँको कामको आधारमा दिइएको हो । जोशी जतिको उमेरसम्म बाँचेका मानिस छैनन् । साहित्यकार, कलाकारहरू त झन् पुगेकै छैनन् ।
जो पुग्यो ५० पिएचडीमा बरखास्त, जो पुग्यो ६० हातमा लाठी, जो पुग्यो ७० हिँड्दा खेरी लत्तरी, जो पुग्यो ८० कुनामा बसी, जो पुग्यो ९० हब्बे न कब्बे, अनि जो पुग्यो सय यमराजको भय ।’ बालकृष्ण समको मुकुन्द इन्दिरा नाटकको यो अंश जोशीलाई खुबै मन पर्छ ।
जोशीका कृति
शताब्दी पुरुष डा.सत्यमोहन जोशीकृत ७१ वटा पुस्तक प्रकाशित भइसकेका छन् । उहाँले नेपाली सजिलो वर्णमालादेखि ‘कीर्तिबाबुको स्मृति’सम्म नाउँका कृति लेख्नुभएको छ ।
उहाँका कृतिहरू ३३ वटा नेपाली भाषा र ३७ वटा नेपाल भाषामा छन् । साथै उहाँले अङ्ग्रेजी भाषामा पनि एउटा कृति लेख्नुभएको छ । उहाँका कृतिहरू निबन्ध, प्रबन्ध, नाटक, कविता, कथा तथा कोशमा आधारित छन् ।
शरीर दान
जन्मेपछि मृत्यु अवश्यम्भावी छ । आएपछि जानुपर्छ । यो प्राकृतिक विधान हो । आ–आफ्ना धर्म–संस्कृतिअनुसार मानिसले जन्मेदेखि मृत्युसम्म विधि विधानलाई पछ्याउँदै आइरहेका छन् ।
जन्मदेखि मृत्युसम्मका निश्चित संस्कारले हामी बाँधिएका छौँ । नेवारको छोरो, नेवार कुल–परम्परामा जन्मेको मानिसले आफ्नो संस्कार छाड्ने कुरा नै नहुने जोशीको सोच छ । जोशीलाई यो देश जति प्यारो छ, त्यत्ति नै संस्कार र संस्कृति पनि प्यारो छ ।
आफ्नो शरीरको उपयोगिता मृत्युपछि पनि रहेको जोशी महसुस गर्नुहुन्छ । जोशीको शरीर सुरक्षित राखेर अध्ययनका लागि उपयोगी हुनसक्छ भने मृत्युपर्यन्त सुम्पन जोशी तयार रहेको गिरीश गिरीको सत्यमोहन जोशी किताबमा उल्लेख गरिएको छ ।
साथै जोशीका जीवन सङ्गिनीले समेत मृत्युपर्यन्त मेरै मार्ग अपनाउने चाहना प्रकट गर्दै बाँचुन्जेल मात्र होइन, मृत्युपछि पनि जोशीसँगै रहने इच्छा राख्नुभएको छ । यसरी श्रीमतीको शरीर पनि उक्त मोडिकल कलेजलाई नै दिने इच्छा उहाँहरू दुवैले राख्नुभएको हो ।
सत्यमोहन जोशीसँग सम्वन्धित लेखहरु:
1 . बिना पासपोर्ट सत्यमोहन जोशीको पहिलो विदेश यात्रा
3. पाल्पामा ७५ वर्षअघि प्लेग फैलदा 'लकडाउन' भएको थियो
4. सत्यमोहन जोशीको तस्वीर अंकित सिक्का निस्कासन
5. सत्यमोहनको दीर्घायु सूत्र : भोलिको चिन्ता नगर
7. आशीर्वाद दिन्न, ज्ञान दिन्छु : सत्यमोहन
