माया गरौँ देशको (कविता)
जागौँ उत्तम सोचले मगजले, माया गरौँ देशको । लम्कौँ जाँगरले गरौँ प्रगति त्यो, भाषा कला भेषको ।। राख्छौँ चाख विकासको यदि भने, जुट्छन् सबै सज्जन । भ्रष्टाचार हटेर जान्छ सहजै, चाहिन्न कालो धन ।।
बालसाहित्यको खडेरी
बालसाहित्य महत्त्वपूर्ण विधा हुँदाहुँदै यसको प्रकाशन ज्यादै न्यून छ । विद्यालयमा उपलब्ध गराइने पाठ्यक्रमका किताबले मात्र बालबालिकामा पढ्ने बानी विकास गर्न सकिन्न । पठन संस्कृति बढाउनका लागि बालसाहित्यको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । बालसाहित्य बालबालिकाका लागि सिकाइको आधारशीला हो भने वयस्कहरूका लागि पढ्ने बानी विकास गर्ने महत्त्वपूर्ण प्रवेशद्वार हो । बालककालमा साहित्य पढ्ने अवसर मिल्यो भने उनीहरू आजीवन असल पाठक बन्न सक्छन् र गुणवत्तापूर्वक जीवन जिउन सक्छन् भन्ने प्रमाणित भइसकेको छ । यसकारण बालसाहित्य बालबालिकाको समष्टिगत विकासका लागि अनिवार्य आवश्यकता हो ।
शास्त्रीको लेखकीय दस्तावेज
समय समयमा सग्ला लेखहरूको सँगालो प्रकाशित भइरहनु नेपाली साहित्यको उन्नयनमा सुखद पक्ष हो । २०७९ साल जेठमा प्रकाशित ‘हरिहर शास्त्रीका सिर्जना’ पुस्तक यसको उदाहरण हो । पूर्वीय दर्शनमा आधारित आध्यात्मिक चेतना जगाउने १७ वटा कृतिहरूको सबल सिङ्गो माला हो यो कृति । वि.सं. १९८० मा काठमाडौँमा जन्मिएर २०३४ सालमा दिवङ्गत हुनुभएका श्रद्धेय शास्त्रीका यस कृतिमा कविता सङ्ग्रह चार, खण्डकाव्य सात, महाकाव्य तीन, जीवनी रहेका छन् । कृति शास्त्रीको लेखकीय दस्तावेजको पहिचान बनेको छ । कृतिमा सङ्ग्रहित रचना वि.सं. २०२३ देखि २०३० सम्म जम्मा सात वर्षको छोटो अन्तरालमा गरिएका हुन् ।
![जेथाजमानी [निबन्ध]](https://gorkhapatraonline.com/storage/media/15946/conversions/876-original-thumb.jpg)
जेथाजमानी [निबन्ध]
ओर्लिरहेको हिउँदको दिन ! संसारमा घामपानीबारे अनेक तर्क भइरहेका छन् । भुइँ छोडेर कुरा गरिरहेकै छ– बहसले । सुनेसम्म गर्ने हो भने ढाडमा बर्सिने घाम र तातोलाई बिदा गर्नुपर्छ । पिइरहेको पानीलाई किलकिलेमुनि खसाल्ने कुरामा एक दिन ख्याल गर्नैपर्छ । छतमा छु घरको । तीन जना नानीहरू बसेका छन् मेरै वरिपरि । नानीहरू जाडोको बिदामा घर कुरुवा भएका छन् । निकै दिनदेखि ती किताब र कापी बोकेर छतको घाममा सेकिन आउँछन् । आज तिनका छेउमा छु म । किताबले घेरिएका ससाना नानीहरू ।
जाने ओखती नजाने विष
डा. पुनेश्वर केशरी सामान्यतया आयुर्वेद औषधिको ‘साइड इफेक्ट’ हुँदैन भन्ने भनाइ छ तर यो पूर्ण सत्य होइन । आयुर्वेदकै कतिपय स्वास्थ्यकर्मी पनि आयुर्वेद औषधिको दुष्प्रभावबारे अनभिज्ञ छन् । सुरक्षित प्रयोगमा त्यति संवेदनशील भएको पाइँदैन । रोगले हुने मृत्यु कहिलेकाहीँ हामीले रोक्न सक्दैनौँ तर औषधिको प्रयोगले हुने मृत्यु स्वीकार्य हुन सक्दैन भन्ने भनाइ नै छ । तसर्थ कुनै पनि चिकित्सा पद्धतिमा प्रयोग हुने औषधिको प्रयोगबाट हुने दुष्प्रभावको पहिचान, अध्ययन, आकलन तथा रोकथामसम्बन्धी कार्यका लागि र त्यससम्बन्धी शिक्षा तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई तालिम आदिको व्यवस्थापनका लागि फर्माकोभिजिलेन्स (औषधिको दुष्प्रभाव पहिचान) आवश्यक हुन्छ । यस लेखमा आयुर्वेद औषधिको सुरक्षित प्रयोगबारे आयुर्वेद संहिताहरूमा उल्लेख गरिएका केही विषय प्रकाश पार्ने जमर्को गरिएको छ ।
हराएको छैन प्याङ
प्याङ अर्थात् बाँसका गिद्रा (चोया निकालेर बाँकी रहेको भित्री भाग) को प्रयोग गरी बनाइएका बट्टा । प्याङलाई स्थानीयले पोंचा भन्छन् । रैथाने सीप, ज्ञान र कच्चा पदार्थबाट बनाइने प्याङ एक समय नेपाली समाजमा दैनिक प्रयोगमा थिए ।
धानलाई धक्का
यस वर्ष मनसुन सुरुमै सक्रिय भयो । देशैभर धान रोपाइँ पनि भइरहेको छ । हालसम्म कति रोपाइँ भयो, त्यसको तथ्याङ्क त आउन बाँकी छ । बेमौसमी वर्षाका कारण गत वर्ष धान उत्पादनमा ८.७६ प्रतिशतले ह्रास आयो । यस पटक भने मलको अभावले उत्पादनमा असर गर्ने हो कि भन्ने आकलन गरिएकोे छ । समग्र कृषिमा धानको योगदान १५ प्रतिशत छ । असार १५ लाई धान दिवसकै रूपमा मनाइन्छ । ‘धान बालीमा जैविक विविधता उपयोग : आयात प्रतिस्थापनमा सहयोग’ नाराका साथ यस वर्ष १९औँ धान दिवस मनाइनेछ । देशकै कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा धानको योगदान ३.३ प्रतिशत छ । यस हिसाबले कुल गार्हस्थ्य उत्पादन ४२ खर्ब रुपियाँमा धानको योगदान एक खर्ब ६४ अर्ब रुपियाँ रहेको कृषि मन्त्रालयको तथ्याङ्कमा उल्लेख छ ।
मुखको माया के माया ? (कविता)
मुखको माया के माया ? मनको माया हो माया । किनेको माया के माया ? आत्मीय माया, माया हो
गाउँमा सडक आयो (कविता)
हजुरआमाले प्रतिष्ठा गर्नुभएका चौतारा बाहरूले कचहरी गर्ने ठाँटी गोठालो जाँदा तिमीहरूलाई हामीहरूले हामीहरूलाई तिमीहरूले
धुम्म आकाश (कविता)
चिसो सिरेटो भित्रैसम्म आयो बिस्तारै झ्याल खोलेँ टाउको बाहिर निकालेर हेरेँ आकाश धुम्म छ मजस्तै गुम्सिएको छ
![नाटक [कथा]](https://gorkhapatraonline.com/storage/media/14512/conversions/bhauphanthi-original-thumb.jpg)
नाटक [कथा]
खुसीको खबर यो थियो– धेरै वर्षपछि दाइ भेटिए । दुःखको खबर यो थियो– उनी दृष्टिविहीन भइसकेका थिए । उनले पहिलेजस्तो देख्न सक्दैनथे । उनले भने, “एउटा रेल दुर्घटनामा परेर मैले दुवै आँखा गुमाएँ ।” रेल मुलुकमा चलिसकेको थिएन र उनले विदेशको ट्रेन दुर्घटनामा आँखा गुमाएको हुन सक्छ तर त्यो देश कुन थियो त्यो हामीले सोधेनौँ । दृष्टि नै गुमाइसकेपछि देशको कुरो गौण भइदियो । कुरो यो, आँखा उनका यथावत् थिए तर दृष्टि थिएन । उनको भनाइ यो हुन्थ्यो– “म आँखा देख्दिनँ हजुर ।
समालोचकका आँखामा ज्ञान उदास
‘के हो के हो, जिन्दगानी, कर्कलाको पानी अप्ठेरोमा हाँसी बाँच्नु नै हो जिन्दगानी’
सर्लाहीका सम्पदा
सर्लाही जिल्लामा धेरै पर्यटकीय स्थल छन् । यी स्थल कुनै धार्मिक, कुनै ऐतिहासिक तथा कुनै प्राकृतिक छन् । यीमध्ये नाढीमन ताल पनि एक हो । यसलाई मनोरम दर्शनीय ताल, नौका विहार गर्ने ताल र चराचुरुङ्गी हेर्ने तालका साथै एउटा चित्ताकर्षक स्थलका रूपमा विकास गर्न सकिन्छ ।
मिस नेपालको अभिनय यात्रा
सौन्दर्य प्रतियोगिता हिजोआज धमाधम बढ्दै छन् । यस्ता प्रतियोगितामध्ये सबैभन्दा पहिलो र प्रतिष्ठित मानिँदै आएको ‘मिस नेपाल’ नै हो । यो सौन्दर्य प्रतियोगिताको आधिकारिक आयोजक ‘हिडन् ट्रेजर’ हो । सन् १९९४ देखि आरम्भ भएको मिस नेपाल सौन्दर्य प्रतियोगिताको उपाधि यस वर्ष प्रियङ्का रानी जोशीले प्राप्त गर्नुभएको छ । प्रियङ्कासम्म आइपुग्दा २५ जनाले यो उपाधि हासिल गरिसक्नुभएको छ ।
‘निसाना’मा भ्रष्टाचार
‘भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता’, ‘आजको आवश्यकता, भ्रष्टाचारमुक्त समाज व्यवस्था’ आदि नारा सुन्दै आएका छौँ तर यत्रतत्र सर्वत्र भ्रष्टाचारको जरो यसरी गाडिएको छ कि ‘भ्रष्टाचार’ गर्नु, गर्न दिनु हाम्रो दायित्व नै हो कि भनेझैँ भएको छ ।
आरोहणमा कीर्तिमानको ओइरो
गतका वर्षभन्दा यसपालि हिमाल आरोही पासाङदावा शेर्पा धेरै खुसी देखिनु हुन्छ । उहाँ धेरै बोल्नु त हुन्न तर हँसिलो अनुहारमा उहाँको यो खुसी प्रष्टै झल्कन्छ । हिमाल चढ्ने प्रायः विदेशीहरूका लागि उहाँले धेरै वर्षदेखि काम गर्दै आउनु भयो । यस पटक भने प्रसिद्ध गायक राजु लामालगायत नेपालीको पथप्रदर्शक बन्नु भयो । यही कार्यले उहाँमा अरू बेलाभन्दा धेरै खुसी छाएको हो ।
कथा उमेरको (कविता)
सदाबहार मौसम थियोे अन्योलका छिद्रताहरू बेढङ्गका खटप्वालहरू बेछाँटका अड्चनहरू
बुद्ध अर्थात् शान्ति (कविता)
बुद्ध कहाँ लडाइँलाई जायज ठह-याउँछन् बुद्ध यहाँ सधैँ शान्तिको बिगुल बजाउँछन् झगडा कुनै समस्याको समाधान हुँदै हैन बुद्ध यही कुरा निरन्तर मान्छेलाई बुझाउँछन् ।
यतिबेला (कविता)
मक्किनु अगावै सम्बन्धका त्यान्द्राहरू फुस्किए पछि, चुँडिए पछि यी निर्दाेष आँखाका डिलबाट
हस्तान्तरण
एउटा सभामा देशका वरिष्ठ राजनीतिज्ञदेखि साधारण कार्यकर्तासम्म भेला भएका थिए । समसामायिक राजनीतिको बारेमा आ–आफ्नो धारणा राख्ने क्रम चलिरहेको थियो । यसैबीच एकजना वरिष्ठ वृद्ध नेताले सभामा बोल्ने वक्ताहरूको अभिव्यक्ति तथा उपस्थित व्यक्तिहरूको मूल्याङ्कन र विश्लेषण गरिरहेका थिए । जब उनको बोल्ने पालो आयो उनले निकै जोशका साथ कुर्लिएर भने, “अबको राजनीति युवा पुस्तामा हस्तान्तरण हुनुपर्छ । देश विकासको जिम्मेवारी अब हामीले युवा पुस्तामा सुम्पनु पर्छ । त्यसैले हामी ज्येष्ठ राजनीतिज्ञहरूले युवा पुस्तालाई स्थान दिँदै जानु पर्छ । हामीले त्यसमा कञ्जुस्याइँ गर्नु हुँदैन ।”
मार्मिक डोट्याली आख्यान
कुनै पनि कृतिका लागि प्राञ्जल भाषा आकर्षक स्वागतद्वार हो जहाँबाट भित्र छिर्न पाठक सहजै आकर्षित हुन्छ । डोट्याली युवा लेखक लोकराज भट्टको उपन्यास ‘छाइल’को सबैभन्दा उल्लेख्य पक्ष यसको वर्णन आकर्षक, भाषा स्तरीय र अभिव्यक्ति कौशल उच्च हुनु हो । संवादमा डोट्याली भाषाको चोखो स्वाद छ तर वर्णनमा यी शब्द प्रयोग नगरेर उहाँले पाठकको मनोविज्ञानप्रति न्याय गर्नुभएको छ । शब्दको अर्थपूर्ण प्रयोगले राजधानीतिर नसुनिने डोट्याली शब्दहरू पनि अपरिचित लाग्दैनन् । शब्द चित्रणमा उहाँले सुदूरपश्चिमेली परिवेशलाई राम्ररी पक्रनुभएको छ । लोकार्पण कार्यक्रममा मानव अधिकारकर्मी मोहना अन्सारीले भन्नुभएजस्तै यो उपन्यास पढ्न थालेपछि युवा पाठक रातभरि अनिँदो बसेर पनि सकाएरै छाड्न लालायित हुन्छन् ।
आमाका लागि नेपाल फर्कें
“जन्मभूमि नेपाल भए पनि कर्मभूमि भारत हो । यहीँ बस तिम्रो स्वरको सही उपयोग हुनेछ,” मखमली आवाज अर्थात् ‘गोल्डेन भ्वाइस’का धनी प्रेमध्वज प्रधानलाई प्रसिद्ध भारतीय सङ्गीतकार खयाम र गुरु जयदेवले नेपाल फर्कने अन्तिम समयसम्म भनिरहे । प्रेमध्वज भने मुसुक्क मुस्कुराउँदै जवाफ दिनुहुन्थ्यो, “म यहाँ सुगम सङ्गीतका विविध पक्षको अध्ययन गर्न मात्र आएको हुँ । मेरी आमा नेपालमा एक्लै हुनुहुन्छ । उहाँको हेरविचार गर्नुपर्छ ।”
पराजयमा पनि छैन आलोचना
एसिया कपमा छनोट हुन नेपालको राष्ट्रिय फुटबल टिमले तय गरेको सबभन्दा लामो यात्रा हो– एएफपी एसियन कप–२०२३ को छनोटको तेस्रो चरण । एसिया कपमा खेल्न यो प्रतियोगिता अन्तिम बाधकका रूपमा रह्यो तर सो छनोट प्रतियोगिता खेल्न नेपालको पहिलो रोजाइको टिम कुवेतमा उपस्थित थिएन । कारण थियो, प्रशिक्षक अब्दुल्ला अल्मुताइरीसँग दस राष्ट्रिय खेलाडीको मनमुटाव ।
करसोङ पदमार्गका सुनाखरी
अङ्ग्रेजीमा ‘अर्किड’ भनिने सुनगाभा अर्थात् सुनाखरी हाम्रो गाउँघरमा ढकमक्क फुल्छन् । विशेषतः पूर्वी नेपालका गाउँ–सहरका घरहरूमा सुनगाभा रोप्ने र ढकमक्क फुलाउने प्रतिस्पर्धा नै चल्छ । लामो समयसम्म नओइलाउने र ढकमक्क फुलिरहने यो फूल औषधिका रूपमा पनि प्रयोग गरिन्छ । दशकौँसम्म पनि यसको बोट सुक्दैन । गमलामा सजाइएको सुनगाभा महँगो मूल्यमा बिक्री पनि हुन्छ । सामान्य लाग्ने यो फूल जङ्गलमा प्रशस्त पाइन्छ । लेउ वा झ्याउ पलाएको जुनसुकै रुख र ढुङ्गामा उम्रिने सुनगाभालाई वनस्पतिविज्ञले दुर्लभ मानेका छन् । पूर्वी नेपालका इलाम, पाँचथर, धनकुटा मात्र होइन, सीमापारि दार्जिलिङ–सिक्किममा सुनगाभाको व्यावसायिक खेती नै गरिन्छ तर खेती गरिने र जङ्गलमा पाइने सुनगाभाको प्रजाति भने फरक हुन्छ ।
त्यतिबेला इलम सिक्न जापान
गोरखापत्र थालनी गरेका राणा प्रधानमन्त्री देवशमशेरले भाषा पाठशाला खोले । पाठ्यपुस्तक तयार गर्न लगाए । पाठ्यपुस्तक र स्लेट निःशुल्कमा वितरण गरिए ।
