शिरको शोभा
नेपालको पहाडी भाषाभाषी मात्र हैन, तराईका आदिवासी थारू, धिमाल र मुसलमानको पनि शिरको शोभा बन्ने शौभाग्य टोपीलाई प्राप्त छ । टोपी धारण गर्नुको शान नै बेग्लै छ तर यस्तो सोच्नेहरू पनि छन्– टोपी धारण गर्नु भनेको अरूको दासत्व स्वीकार्नु हो । यथार्थमा मन नै कलुषित भएपछि सोच स्वच्छ कसरी बनोस् । जोसँग जे छ त्यसैका बारेमा त सोच्ने हो । यसरी सोच्नेहरूको हिजो पनि कुनै मूल्य थिएन र भोलि पनि कुनै मान रहने छैन ।
ललितपुरमै मुक्तिनाथ
ललितपुरको गोदावरी नगरपालिका–१ को ढुङ्गेधारा साँघुमा १०८ धारा मुक्तिनाथ धाम रहेको छ । यो मन्दिर काठमाडौँको रत्नपार्कदेखि १४ किलोमिटर र गोदावरी नगरपालिकाको थैवबाट दुई किलोमिटरको दूरीमा रहेको छ । यस स्थललाई पौराणिक ढुङ्गासाँघु भनिन्छ । जहाँ अहिले धमिरे खोला बगेको छ । यसको पौराणिक नाम गोमती खोला हो । यही खोलामा ढुङ्गाको साँघु रहेको थियो । उक्त साँघु जीर्ण भएपछि सानो पक्कीपुल बनाइएको छ
बाघ नम्बर ३५५
गत हप्ताभरि विश्वका प्रमुख सञ्चारमाध्यममा नेपालले बाघको सङ्ख्या घोषणा गरेको सन्दर्भ जोडतोडका साथ उठ्यो । सर्वाेच्च शिखर सगरमाथा, शान्तिका दूत गौतम बुद्धलगायत केही कुराले बेलाबेला नेपालको सन्दर्भ विश्वको समाचार बजारमा आउने गरेको थियो । यो पटक भने नेपालले बाघको सङ्ख्या दोब्बर बनाएको समाचार संसारभरि छायो । यो दशकका शक्तिशाली व्यक्ति रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन, बेलायती राजकुमार ह्यारी, नेदरल्यान्डसका राजा विलेम अलेक्जेन्डर लगायतका व्यक्तिले नेपालले बाघको सङ्ख्या बढाएको भन्दै खुसी व्यक्त गरे । नेपालले बाघ संरक्षणमा प्राप्त गरेको सफलतालाई बधाई दिए । केही वर्षअघि बेलायती राजकुमार ह्यारीले बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा बाघको अनुगमन गर्न क्यामरा ट्रयापिङ कार्यको शुभारम्भ गर्नुभएको थियो ।
समय–गाथा (कविता)
म बालक–मन हेरिरहेछु समयको पाइलाहरू ! आँधीको इजारे– भ्रम अड्किएको घडीको मोटो सुईमा चट्टान बनेका आँसुका थोपाहरू थुपार्दै !
प्रिय अतीत (कविता)
अचानक हावाको झोक्काले ल्याइदिएको फूलका वास्ना जस्तै यादहरू गडेर आउँछ स्मृतिमा– प्रिय अतीत ।
हराएको माया (कविता)
आज माया हराएको छ आफ्नै मान्छेको विश्वासमा पनि विश्वास टुटेपछि ऊ ईष्र्यालु बनेको छ । हो ऊ फूलको रस मात्र चुस्ने भमराजस्तो ईष्र्यालु फगत कोपिला घाइते बनाउन
जीवन वृत्तका अनुभूति
लाग्छ जीवन वृत्ताकारमय छ । सूक्ष्म बिन्दु वृत्त हो । बिन्दु थोप्लो । थोप्लो नि सूक्ष्म बिन्दु । बिन्दु अमूर्त थोप्लो । वृत्ताकार लिन नसके, नपाएको थोप्लो–वृत्त । वृत्त बन्न बीचमा रित्तो घेरो हुनुपर्छ । लोक कथन यो । चलनचल्तीका भनाइ । लोकवार्ता । लोकवार्ता सरल देखिन्छ । सरलता नितान्त तरल हुन्छ । तरल पदार्थ चलायमान हुन्छ । चलायमान तरल पदार्थ जम्ने चेष्टा राख्दैन । जमे वा जमाइए दुषित हुन्छ । सबैलाई थाहा भएकै विषय–वस्तु यो ।
सहकारी अभियन्ताका भोगाइ
कतिपय व्यक्तिको जीवनका कर्म र भोगाइ सार्वजनिक सम्पत्ति बन्न सक्छ । आफ्नो कर्म र भोगाइ लेख्ने परम्पराले व्यापकता पाइरहेको परिवेशमा नयाँ कृति भर्खरै प्रकाशित भएको छ– निष्ठाको यात्रा । नेपाली सहकारी क्षेत्रका शिखर अभियन्ता, राजनीतिकर्मी दीपकप्रकाश बास्कोटाले लेख्नुभएको यो कृति केवल उहाँको निजी जीवन र भोगाइ मात्र होइन, रहेन । यो कृतिले नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका सङ्घर्षशील आयाम बुझ्न सघाउँछ । नेपालमा मौजुदा सहकारी क्षेत्रका विकास विस्तारको आधार र विगतका जटिलता झल्काउँछ । आध्यात्मिक चेत, चिन्तन र अभ्यासको नवीन आयामले पाठकलाई रोमाञ्चित गराउँछ ।
गाडिएको सिंह देखेपछि
हाइकुको उद्गम भूमि जापानमा केही वर्ष बस्ने क्रममा मैले पनि हाइकुसँग परिचित हुने मौका पाएँ । म त्यहीँ बसेका बखत सन् २०१८ सेप्टेम्बर २९ र ३० मा अनेसास जापानले टोकियोमा अन्तर्राष्ट्रिय हाइकु महोत्सव गरेको थियो । तत्कालीन अनेसास केन्द्रीय उपाध्यक्ष प्रकाश पौडेल ‘माइला’ले मलाई कार्यक्रममा अतिथिका रूपमा आमन्त्रण गरेका थिए । काठमाडौँ र बेलायतबाट पनि अतिथि आएका थिए । हाइकु क्षेत्रमा जापानका दिग्गज व्यक्तित्व र हङकङबाट समेत उक्त कार्यक्रममा सहभागिता रहेको थियो । यही कार्यक्रमबाट मेरो पनि हाइकुमा विशेष रुचि बढ्दै गयो ।
अविस्मरणीय ठुल्दाजु
मेरा ठुल्दाजु डा. तारानाथ शर्मा हामी सात जना दाजुभाइ र चार जना दिदीबहिनीमध्ये सबैभन्दा धेरै अध्ययनशील र साहित्य लेखन कार्यमा सदैव लगनशील रहने व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । हाम्रा बा प्रजापति उपाध्याय कामविशेष परी भारतको कलकत्ता (कोलकाता) जाँदा आफूले अङ्ग्रेजी भाषा पढ्न नपाएको र अङ्ग्रेजी भाषा बुझ्न नसक्ने कारणले एक पटक त्यहाँ अपमानित हुनुपर्दा उहाँले आफ्ना छोराछोरीलाई चाहिँ अङ्ग्रेजी भाषा पनि पढ्न लगाउँछु भनी सङ्कल्प गरेको हुँदा हामी सबैले अङ्ग्रेजी भाषासमेत पढाउने विद्यालयमा शिक्षा हासिल गर्ने मौका पायौँ ।
रायमाझीका मिथिला कला
केही वर्षअघिसम्म नेपालमा मिथिला कलाको अत्तोपत्तो थिएन । यो कला तराईका देहाती स्थानमा, गाउँघरका भित्ता र पर्खालमा बाँचेको थियो । तराईको संस्कार र संस्कृतिसँग जोडिएको मिथिला कला अहिले अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा उल्लेख्य कलाशैलीका रूपमा फैलिएको छ । नेपाली पौभा र मण्डलाको बजार अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा फैलिए जसरी यसको बजार पनि अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा दिन प्रतिदिन फैलिँदो छ ।
विषादी परीक्षण सधैँको व्यथा
घटना गत जेठ अन्तिम साताको हो, देशकै ठूलो तरकारी बजार कालीमाटीमा मकवानपुरबाट ल्याइएको काउली परीक्षण गर्दा स्वास्थ्यका लागि घातक विषादी भेटियो । केन्द्रीय कृषि प्रयोगशालाअन्तर्गतको द्रुत विषादी अवशेष विश्लेषण प्रयोगशाला कालीमाटीमा काउली परीक्षण गर्दा विषादी रोकावट दर ९१ प्रतिशत भेटियो । विषादीको रोकावट दर ३५ प्रतिशतभन्दा बढी हुनुलाई खान अयोग्य मानिन्छ ।
मुटु फेर्नै पर्छ (कविता)
साथीहरू अदृश्य सम्पत्ति हुन् मनमोहक गन्तव्यमा पुग्ने बाटो हुन् उनीहरूलाई पढ्दा अरू केही पढ्नु नपर्ने अलिखित किताब हुन् ।
आफैँलाई छुटाउँदा (कविता)
निधारमा स्यानो जूनको प्रतिमा र एक मुठ्ठी उज्यालो त्यहीँबाट परावर्तित एक हरफ मुस्कान अनि विश्वासी पाइला लिएर हिँडेथेँ जो तिमीलाई मनपथ्र्यो । सिसाभित्र कैद ताजमहल रङ्गीन गाताले मोरिएको मुनामदन
विडम्बना (कविता)
यथार्थको सङ्लो नदी कहिल्यै आफ्नै गतिमा बग्न सक्दैन र, धर्मराउँदै अस्तित्वको खोजमा सत्य पनि उज्यालोकै प्रतीक्षामा हुन्छ भो नगर्नुहोस् सवाल बत्तीमुनि किन अँध्यारो हुन्छ ?
घामछाया
विश्वविख्यात रुसी साहित्यकार लियो टोल्सटोयले एक पटक भनेका रहेछन्, ‘जीवनको सौन्दर्य घाम र छायाबाट बनेको हुन्छ ।’ टोल्सटोयको कथनलाई मनन गर्दा निस्कने सर्वजनीन निष्कर्ष हो– जीवनको क्यान्भास घामछायाबाटै पोतिएका हुन्छन् अनि जीवनलाई सुन्दर तुल्याउने आधारभूत तथ्य पनि सुखदुःख रूपी घामछाया नै हुन् । मानव जीवन साँचो अर्थमा घामछायामय छ । हरेक बिहान झलमलिने उदयाचलको आलोक र साँझपख अस्ताचलमा पोखिने अन्धकारमय परिवेशले हरेक मनमस्तिष्कलाई घामछायाको साँचो अनुभूतिमा डुबाइदिन्छ । जगजाहेर नै छ, हाम्रो साझा घर पृथ्वीका दुई गोलाद्र्धमध्ये एउटामा घाम र अर्कोमा छायाको राज छ । सिङ्गो पृथ्वी कहिल्यै पनि घामले एकैचोटि झलमल हुन पाएको छैन । यसले पनि मानव जीवन घामछायायुक्त छ भन्ने तथ्य स्मरण गराउँछ ।
निबन्धमा अभिवन्दना
नेपाली साहित्यको फराकिलो फाँटमा २०४५ सालमा ‘ललिता’ कवितासङ्ग्रह लिएर प्रवेश गर्नुभएका श्रीओम श्रेष्ठ ‘रोदन’ मूलतः निबन्ध र लघुकथा विधामा अग्रणी मानिनुहुन्छ । मधुपर्क साहित्यिक मासिकको सम्पादकपछि गोरखापत्र दैनिकको निमित्त प्रधानसम्पादक भएर सेवानिवृत्त हुनुभए पनि पत्रकार, साहित्यकार र साहित्यिक अभियन्ताको परिचयले उहाँलाई अग्ल्याइरहेको छ । पछिल्लो चरणमा उहाँको लेखन खासगरी निजात्मक निबन्ध र लघुकथामा केन्द्रित देखिन्छ । त्यसो त नियात्राका क्षेत्रमा पनि उहाँको कलम चलिरहेकै छ र पनि प्रकाशित एक दर्जन कृतिमध्ये निबन्धकृतिकै सङ्ख्या बढी देखिन्छ । यसै सन्दर्भमा पछिल्लो कृति पनि निबन्धकै प्रकाशित छ– अभिवन्द्य ।
मनकामनाका सिद्ध
जसरी मनकामना एउटा तीर्थस्थलका रूपमा प्रसिद्ध छ, उसैगरी मनकामनामा नित्य पूजा सुरु गर्ने गोरखाली राजा राम शाहकालीन सिद्ध लखन थापामगर पनि प्रसिद्ध छन् । खास नाम लक्ष्मण भए पनि लखन थापाबाट परिचित उनी एक चामत्कारिक सिद्ध थिए । उनले त्यस बेला राम शाह र उनकी रानीको विश्वास जितेका थिए ।
कला विज्ञानका डाक्टर
नेपाली स्कुलिङमा कला विद्यार्थी तयार नपारिएसम्म नेपाली कलामा मौलिकता ल्याउन सकिँदैन।” कला विज्ञानका डाक्टर रामकुमार भौकाजीका जीवन भोगाइ, सिकाइ, प्रयोग, अध्ययन र अनुसन्धानका निष्कर्ष थिए यी। तत्कालीन शोभियत सङ्घमा कलाको विद्यावारिधिपछि नेपाल फर्केर डा. भौकाजीले नेपाली कलाको जग खोतल्न, खोज्न थाल्नुभयो। त्यही जगको आडमा नेपाली कला शैलीको विकासे गोरेटो खन्न तल्लिन हुनुभयो। यद्यपि त्यो गोरेटोमा पूर्णविराम लगाएर साउन ५ गते हामीबाट बिदा हुनुभएको छ, डा. रामकुमार भौकाजी।
ड्रागन खेतीको मोह
एक वर्षअघि देश कोरोनाको चपेटामा थियो। कोरोनाको रोकथाम र न्यूनीकरणका लागि गरिएका निषेधाज्ञा र बन्दाबन्दीले घरमै थुनिएर बस्नुको विकल्प थिएन। त्यस बेला कतिपय व्यक्ति सामाजिक सञ्जालमा भुले भने कतिपयले फुर्सदको समयको सदुपयोग गरे। पेसाले स्वास्थ्यकर्मी रहेका सुर्खेतका ३२ वर्षीय हीराबहादुर मगर पनि कोरोनाको बेला क्वारेन्टाइनमा बस्दा मोबाइलमै व्यस्त रहनुभयो। क्वारेन्टाइनमा बस्दा धेरै जना टिकटक, फेसबुकमा रमाए। हीराले भने फेसबुक, टिकटकमा भुल्नुभन्दा युट्युबमा ड्रागन फ्रुट खेतीका बारेमा जानकारी लिन थाल्नुभयो। ड्रागन खेती उहाँको रुचिको विषय पनि थियो। त्यसैले उहाँले खेती कसरी गर्ने ? कस्तो ठाउँमा फस्टाउँछ ? आदिबारे जानकारी युट्युबबाटै लिनुभयो।
बीपी अग्रमनका ऊर्जा
बीपी कोइरालाका दुई वटा भनाइ, जो सधैँ चर्चामा पनि रहे र जसलाई सधैँ विवादित बनाउन एउटा पक्ष लागिरह्यो, ती भनाइ आज पनि अत्यन्त सान्दर्भिक रहेका छन् । ‘राजा र मेरो घाँटी जोडिएको छ’ भन्ने भनाइ र ‘पञ्चहरू काँग्रेससँग नतर्स, काँग्रेसहरू पञ्चहरूसँग नझस्क’ भन्ने बीपीको तत्कालीन समयलाई दिशाबोध गर्ने भनाइहरू अहिलेको अवस्थामा पनि मननीय छन् । समकालीन राजनीतिको विश्लेषणका आधारमा बीपीले व्यक्त गरेका यी भनाइहरूको मर्म बुझ्दै त्यसको गहनतामा पुगेर आत्मबोध गर्न सक्यौँ भने हामीलाई समाजको समकालीन अवस्थाको विश्लेषण गर्दै समस्याको पहिचान गर्न र ती समस्यालाई सम्बोधन गर्नका लागि राष्ट्रिय एकता निर्माण गर्न मद्दत पुग्ने छ ।
तिमी अर्थात् उज्यालो (कविता )
तिमीले चिनाएको देशको झण्डा हातमा उठाएर म आज नागरिक बनेको छु तिमीले रचेको इतिहास पढेर खोल्सा, खोँच र गोरेटाहरू अनि आफ्नै अनुहार चिन्ने भएको छु
आमाको आशा (कविता )
बालक छोरा सोध्छ – “आमा ! मैले धेरै पढेर के गर्ने ?” “बाबुु, ठूलो ज्ञानी मान्छे बन्ने” तर विडम्बना छोरो ठूलो भयो, पढेर ज्ञानी बनेन पैसा कमायो घमण्डी पो बन्यो ।
गजल
चट्ट कपाल कोरेर बेँसीतिर झरेरतिमीलाई भेट्न आएको मन परेर । चित्त मेरो दुःखायौ कान्छी तिमीले नजिक बस्न खोज्दा पर–पर सरेर ।अरूको जोडी हेर कति मिलेको बसेका छन् मन अनि तन जोडेर । तिम्रो शरीरमा त मैले छुनै नहुने गल्ती भयो तिमीसँग माया गरेर । धेरै फुर्ती नलाऊ तिम्रो त्यो बैँसको पात झरेभैmँ एकदिन जान्छ झरेर ।