निर्वाचनको सफलतामा मिडिया
घृणापूर्ण अभिव्यक्ति यति धेरै आउन थाल्यो कि अब यसलाई मिडियामा निरुत्साहित गर्ने हिसाबले योजना नै बनाउन पर्ने देखिएको छ । प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभाको निर्वाचन आगामी मङ्सिर ४ गते हुँदैछ । लोकतन्त्रलाई जीवन्त बनाउन निर्वाचनको विशेष भूमिका रहन्छ । निर्वाचनमार्फत जनताले सक्षम जनप्रतिनिधि छनोट गर्छन् र जनप्रतिनिधिले लोकतान्त्रिक पद्धतिका आधारमा मुलुक सञ्चालन गर्छन् । यसैले लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थामा निर्वाचनलाई विशेष महत्वका रूपमा हेरिन्छ । आवधिक निर्वाचन त लोकतन्त्रको अनिवार्य सर्त नै हो । निर्वाचनलाई व्यवस्थित रूपमा सम्पन्न गरी लोकतन्त्रलाई जीवन्त बनाउने र असल प्रतिनिधिका हातमा लोकतान्त्रिक प्रणाली सञ्चालनको जिम्मेवारी सुम्पने महìवपूर्ण जिम्मेवारी सिङ्गो मुलुकका सामु छ । यो जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने सम्बन्धमा सबै सरोकारवाला पक्षले आआफ्नो भूमिका निर्वाह गर्नुपर्दछ र त्यस्तो भूमिका निर्वाहका लागि उपयुक्त वातावरण बनाइदिनु पनि पर्दछ । राज्य र उसका संयन्त्रसँगै नागरिक समाजको समेत सक्रियता यतिबेला अपेक्षित हुने गर्दछ ।निर्वाचनलाई नेतृत्व छान्ने अवसरका रूपमा लिइन्छ । नागरिकले नेता छान्दै गर्दा स्वाभाविक रूपमा कस्तो नेता छान्ने प्रश्न सबैभन्दा पहिले मनमा उब्जने गर्दछ । नागरिकलाई निर्वाचनमा होमिएका नेतामध्ये कुन नेता कस्तो छ भनेर सही सूचनामा दिने काम मिडियाले गर्नसक्छ । मिडियाले स्वतन्त्र, निष्पक्ष र तथ्यमा आधारित सूचना मात्र सम्प्रेषण गर्ने हो भने नागरिकलाई कुन उम्मेदवार चुन्ने भन्ने निर्णय गर्न सजिलो हुन्छ । त्यसकारण निर्वाचनबाट सही नेतृत्व छानियोस् भन्ने चाहने हो भने मिडियाले आफ्नो यो भूमिकालाई प्रभावकारी रूपमा निर्वाह गर्नुपर्दछ । निर्वाचनको समयमा मिडियासँग केही विशेष अपेक्षा गरिएको हुन्छ । मिडियाबाट तथ्यमा आधारित सामग्री प्रवाह होस्, स्वतन्त्र रूपमा पुष्टि गरिएका सूचनाको मात्र प्रयोग होस्, कोही उम्मेदवार वा दललाई आक्षेप लागेको अवस्थामा सफाइ र प्रतिरक्षाको मौका प्रदान होस्, सबै प्रतिस्पर्धीलाई सञ्चार माध्यमले समान र निष्पक्ष व्यवहार गरुन् भन्नेजस्ता आधारभूत अपेक्षा नागरिक समाजले गरिरहेको हुन्छ तर उम्मेदवार र दलहरूले भने मिडियालाई आफू अनुकूल परिचालन गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने लालसा राखेका हुन्छन् । रणनीति नै बनाएर मिडियालाई अनुकूल बनाउने प्रयत्न पनि गरिएको हुन्छ । यस्तो अवस्थामा अत्यन्त सचेत भएर नागरिक अपेक्षा पूरा गर्नतर्फ र प्रयोग हुनबाट जोगिन मिडिया सक्षम हुनै पर्दछ । यहाँनेर अलमलिएर वा जानाजानी मिडिया चुक्यो भने निर्वाचनबाट सही पात्रको छनोट हुने अवस्थामा तुषारापात हुने खतरा रहन्छ । नागरिकले पनि कसलाई मतदान गर्ने भन्ने विषयमा मिडियामा आएका सूचनाका आधारमा धारणा बनाउने हुँदा मिडिया कसैबाट प्रयोग भयो भने सही धारणा निर्माण गर्न योगदान दिन सकिँदैन । मिडियाले निर्वाचनका सन्दर्भमा रिपोर्टिङ गर्दा निर्वाचन प्रणालीका बारेमा आफू पनि र आफ्ना अडियन्स (पाठक दर्शक श्रोता) लाई समेत स्पष्ट हुने गरी कलम चलाउनुपर्ने हुन्छ । कस्तो निर्वाचन प्रणाली हो (प्रत्यक्ष, समानुपातिक, मिश्रित, इलेक्ट्रोल कलेज) को उम्मेदवार हुन पाउँछन् ? कसले कहाँ मतदान गर्न पाउँछन् भन्ने बारेमा स्पष्ट नभई निर्वाचनसम्बन्धी रिपोर्टिङ गर्न सकिँदैन । आवधिक निर्वाचन त लोकतन्त्रको अनिवार्य सर्त नै हो । निर्वाचनलाई व्यवस्थित रूपमा सम्पन्न गरी लोकतन्त्रलाई जीवन्त बनाउने र असल प्रतिनिधिका हातमा लोकतान्त्रिक प्रणाली सञ्चालनको जिम्मेवारी सुम्पने महत्वपूर्ण जिम्मेवारी सिङ्गो मुलुकका सामु छ । त्यस्तै अर्को बुझ्नै पर्ने कुरा के पनि हो भने निर्वाचन प्रक्रिया मतदान वा मतगणनासम्म मात्र सीमित हुँदैन । निर्वाचन प्रक्रियाको सुरुवात कुन प्रणालीमा निर्वाचन गर्ने भन्ने निर्णय गर्नेेदेखि सुरु भई निर्वाचन कानुन निर्माण वा संशोधन, निर्वाचन कार्यतालिका, मतदाता नामावली सङ्कलन, निर्वाचनका लागि कर्मचारी व्यवस्थापन, उम्मेदवारी दर्ता हुँदै मतदान तथा मतगणना निर्वाचनसम्बन्धी विवाद समाधानसम्म हुन्छ । निर्वाचनसम्बन्धी रिपोर्टिङमा यी सबै चरण पर्दछन् र पत्रकारले निर्वाचनको अवधि मात्र नभई यी सबै चरणमा निरन्तर समाचार बनाइरहनु पर्छ । यसो गर्दा आफ्नो मताधिकार कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने सवालमा पनि सबै स्पष्ट हुन सक्छन् । निर्वाचनका बेला मिडियाले विभिन्न खालको भूमिका खेल्न सक्छ । पहरेदारको भूमिका ः मिडियाले निर्वाचन प्रक्रिया, निर्वाचनसम्बन्धी निकाय र सरोकारवालाको भूमिका मूल्याङ्कन गर्ने, तिनका सफलता र असफलता बताएर उनीहरूलाई उत्तरदायी बनाउन आमनागरिकलाई सहजीकरण गर्ने काम गर्छ ।प्रचार प्रसारको साधन ः राजनीतिक दल तथा उम्मेदवारहरूले निर्वाचनका बेला आफ्ना योजना, प्रतिबद्धता र दृष्टिकोण सार्वजनिक गर्न मिडियाको प्रयोग गर्न सक्छन् । यस्तो समाचार सम्प्रेषण गर्दा पक्षधरता नझल्किने गरी सबैलाई स्थान दिनुपर्छ । साथै निर्वाचनसँग सम्बन्धित सार्वजनिक बहस र छलफलका लागि मञ्चका रूपमा पनि सञ्चारमाध्यमलाई लिइन्छ । मिडियाले समाचार विश्लेषणमार्फत आममतदातालाई विभिन्न दल र उम्मेदवारको एजेन्डाका बारेमा सुसूचित गरी निर्णय लिन सहज गर्न सक्छ । अर्को प्रतिस्पर्धामा रहेका सबै पक्ष, रानजीतिक दल वा उम्मेदवारहरूलाई आफ्नो विचार र धारणा व्यक्त गर्न समान अवसर प्रदान गर्ने अवसर पनि सञ्चारमाध्यमले उपलब्ध गराउन सक्छ । मतदातालाई मतदानका लागि आवश्यक पर्ने सूचना तथा जानकारी उपलब्ध गराउनुका साथै समग्र निर्वाचन प्रक्रियाका बारेमा जनकारी दिने काम पनि मिडियाले गर्दछ । त्रास र पूर्वाग्रहबिना कसैको पनि पक्ष नलिई निर्वाचनका गतिविधिको समाचार सम्प्रेषण गर्ने र आफूले सम्प्रेषण गर्ने विषयवस्तु यथार्थ र निष्पक्ष भएको कुरा सुनिश्चित गर्ने कार्य पनि मिडियाको दायित्वभित्र पर्दछ । सञ्चारमाध्यमले जहिले पनि आफ्नो आचारसंहिताको पालना गर्नुपर्दछ । यो उनीहरूको धर्म नै हो । अझ निर्वाचनका बेलामा त अझ धेरै सचेतताका साथ आचारसंहिताको पालना गर्न जरुरी छ । निर्वाचनको मुखमा निर्वाचन आयोगले समेत मिडियाका लागि आचारसंहिता जारी गर्ने गर्दछ । आयोगले मिडियालाई आचारसंहिता बनाउन पाउने कि नपाउने भन्ने विषयमा लोकतान्त्रिक समाजमा बहस नै छ । विश्वभर यो बहस चल्ने गर्दछ तर पनि नेपालमा आयोगले यो अभ्यास गर्दै आएको छ । उसले तयार गरेको आचारसंहितालाई मिडियाले राज्यले आफूसँंग निर्वाचनका बेलामा गरेको अपेक्षाका रूपमा बुझ्ने गरेको छ र त्यसलाई पनि आफ्नो आचारसंहिताको एउटा अङ्गको रूपमा ग्रहण गर्ने अभ्यास हुँदै पनि आएको छ । यो कुरालाई आधार बनाएर आयोगले मिडियालाई नियन्त्रण गर्ने सोच भने राख्न मिल्दैन । माथि भनिएझै निर्वाचनका समयमा उम्मेदवार, उनका एजेन्डा आदिका बारेमा बहस र अन्तक्र्रियालाई अझ व्यापक र वस्तुनिष्ठ बनाउनेतर्फ आयोगले पनि प्रोत्साहित गर्नुपर्दछ । स्थानीय निर्वाचनका समयमा निर्वाचन आयोगले सिधँै सञ्चारमाध्यमलाई पत्र पठाएर एक त्रास नै बनायो । आयोगले मिडिया अनुगमनको रहर ग¥यो भने त्यसले आयोगलाई फाइदा पुग्दैन । यसको जिम्मा प्रेस काउन्सिलको हो । जसको दायित्व जे हो निर्वाचनका क्रममा पनि उसैलाई त्यो दायित्व निर्वाह गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्दछ । त्यस्तै नेपाल पत्रकार महासङ्घलाई पनि आचारसंहिताका सन्दर्भमा र प्रविधिको प्रयोग सहितका मिडियाहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने सन्दर्भमा निर्वाचनका समयमा अनुकूलको वातावरण निर्माण गरिनुपर्दछ । महासङ्घको आफ्नो देशभरको सञ्जालले छोटो समयमा धेरै नै भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ ।मिडिया आफैँले विशेष सचेतता देखाउन जरुरी छ । विद्युतीय सञ्चारमाध्यम झनै सचेत बनेर आफूलाई प्रस्तुत गर्नुपर्ने देखिन्छ । सचेतता किन भन्ने सन्दर्भमा एउटा प्रसङ्गको चर्चा गरौँ । अहिले निर्वाचन आउँदै छ । यो बेलामा दलहरूका बीचमा आरोप प्रत्यारोपको बाढी नै चलेको छ ।मिडिया आफैँले विशेष सचेतता देखाउन जरुरी छ । विद्युतीय सञ्चारमाध्यम झनै सचेत बनेर आफूलाई प्रस्तुत गर्न पर्ने देखिन्छ । सचेतता किन भन्ने सन्दर्भमा एउटा प्रसङ्गको चर्चा गरौँ । अहिले निर्वाचन आउँदै छ । यो बेलामा दलहरूका बीचमा आरोप प्रत्यारोपको बाढी नै चलेको छ । अझ नेकपा तीन टुक्रामा विभाजित भएका कारण ती दलका नेताहरूले एक अर्काका विरुद्धमा विष वमन गर्दै छन् । राप्रपा फुटेको छ, त्यहाँ पनि त्यस्तै अवस्था छ । कांग्रेसभित्र गठबन्धन गर्ने कि नगर्ने भन्ने बहस कायमै छ । ती बहसकर्ता पनि एक अर्काप्रति आरोप प्रत्यारोपमा गरेका छन् । तराई केन्द्रित दलहरू पनि विभाजित छन् । यो बेलामा पत्रकारिताले उनीहरूको आरोप प्रत्यारोपलाई स्थान दिने हो भने त्यो क्रम अझै बढ्छ । मिडियामा ठाउँ पाइन्छ भनेर पनि नेताहरूले त्यस्ता अभिव्यक्ति दिन थाल्छन् । तसर्थ पत्रकारिताले यसरी प्रकट भइरहेका र समयसमयमा हुने घृणापूर्ण अभिव्यक्तिलाई कुनै पनि ठाउँ दिनु हुँदैन । यसले सामाजिक सद्भावसमेत बिथोल्ने काम गर्दछ । घृणापूर्ण अभिव्यक्ति यति धेरै आउन थाल्यो कि अब यसलाई मिडियामा निरुत्साहित गर्ने हिसाबले योजना नै बनाउन पर्ने देखिएको छ । निर्वाचन आयोगले बनाएको आचारसंहितामा घृणापूर्ण अभिव्यक्तिलाई स्थान दिन नहुने व्यवस्था नै गरेको छ । आयोगले स्थानीय तहको निर्वाचनका बेलामा यस्तो व्यवस्था गरेको हो । यो कुरालाई मिडियाले ध्यान दिनैपर्दछ ।
राजनीतिका विद्रोही कवीर
प्रदीप गिरी जब रहनुभएन, अर्को बिहान ‘मुड’ धेरै ‘अफ’ थियो । विचलित र स्तम्भित ! केही गर्नै मन नलाग्ने । तथापि थाहा थियो उहाँको अब आश छैन तैपनि लाग्दथ्यो कतै कुनै ‘मिराकल’ हुन्छ कि । श्रीमतीले सोधिन् किन के भयो ? मैले भनेँ,
पदबिना नै प्रदीप्त
‘प्रदीप गिरी कोनो पदमै नै गेलै लेकिन बस्तीपुरके नाम रोशन कदेल्कै (प्रदीप गिरी कुनै पदमा जानुभएन तर बस्तीपुरको नाम उज्ज्वल पारिदिनुभयो’, यो भनाइ हो प्रदीप गिरीका बालसखा बच्चु पासवानको ।
शोकाप्ति ! उहाँकै शब्द सापटी
मनीषी प्रदीप गिरीको स्मृतिमा गोरखापत्रले प्रकाशन गर्न लागेको विशेषाङ्कको नाम राख्ने सल्लाहमा हामी थियौँ । स्वाभाविक रूपमा मैले प्रस्ताव गरेँ- शोकाप्ति ! केही मित्रलाई भने यो स्वाभाविक लागेन । अनि व्यर्थमा शब्दकोश पल्टाइए । अर्थ पाउनु त परै जाओस् शब्द नै पाइएन ।
प्रदीपसँगै दिल्ली–बनारस
नेपाली बौद्धिकजगत्मध्ये औँलामा गन्न सकिने बौद्धिक व्यक्ति प्रदीप गिरीको गत भदौ ४ गते ललितपुरको मेडिसिटी अस्पतालमा निधन भयो । भदौ ५ मा नेपाल सरकारले बौद्धिकता, इमानदारी, सादगी जीवन व्यतीत गर्ने व्यक्तिको कदर गर्दै आर्यघाटमा राजकीय सम्मान दिएर अन्त्येष्टि गर्नुलाई सबैले प्रशंसा पनि गरेका छन् । राजनीति र साहित्यमा दखल भएका व्यक्तिको अब खोजी गर्नुपर्छ । पाइहालियो भने पनि मीनाकुमारी जस्तो अभिनय गर्ने नायिका र त्यत्तिकै उच्चस्तरीय अभिनय गर्ने दिलीपकुमार जस्तो नायक अब विश्वले पाउँदैन भन्ने जस्तो कुरा साहित्य र राजनीतिमा अलिअलि पौडी खेल्न जान्नेले पनि भन्न सक्दैन । ‘माड्सापलाई अक्षर शिरोमणि टाइटल मैले नरहरि आचार्यसित सल्लाहमा दिएको हुँ । म उहाँको विद्वताबाट पूर्ण परिचित छु । तसर्थ विद्वताको खानी नै भएको व्यक्तित्वको रूपमा लिन्छु । उहाँलाई उच्च सम्मान गर्छु । उहाँले लेख्नुभएका सम्पूर्ण किताब मसित छ । रिफरेन्सका लागि बारम्बार तिनको प्रयोग गरिरहेको हुन्छु ।’ मदनमणि दीक्षितको आनन्दमय आकाशको भूमिका मलाई दिँदै भन्नुभएको थियो प्रदीपजीले । एक पटक सी.पी.आई.का प्रभावशाली नेता दीपक मल्लिककहाँ लिएर जानु भयो । त्यहाँ त हामीले रात नै बितायौँ । म त १२ बजे सुतेँ । उहाँहरू दुवैजना बिहान तीन–चार बजेसम्म कुराकानी गरिराख्नु भएको देखेँ ।प्रदीपजी कहिलेकाहीँ वैदिक विषयमा छलफल गर्न आउने गर्नुहुन्थ्यो । मेरो पनि घनिष्टता थियो प्रदीपजीसित । बस्तीपुर, जनकपुर, पटना, दिल्ली र बनारस सँगै घुम्न गएका थियौँ । यहाँ ती घुमाइका झल्को प्रस्तुत छ । २०४४ सालतिर हो, दशैँताका प्रदीप गिरीजीले मलाई “सुरुमा दिल्ली गएर त्यहाँ रहेका केही व्यक्तिसितको भेटघाट सिध्याएपछि बनारस गई तपाईंको काममा पनि सहयोग गर्न म तयार छु” भनेपछि म निकै उत्साहित भएँ । जाने समय छिटो निर्धारण गर्न प्रदीपजी बस्ने गर्नुभएको घर हालको सेन्ट जेभिएर कलेजको पछाडिपट्टि थापाथलीमा म प्रत्येक दिन जान थालेँ । ‘दशमीपछिको जुन दिनको टिकट पाइन्छ त्यो ल्याउनू’ भनी मेरै सामुन्ने आफ्ना कार्यकर्ताहरूलाई अह्राउनु भएको थियो प्रदीपजीले ।टिकट पाउन मुस्किल भयो, दशैँको चापले गर्दा तर कोसिस जारी छ भनी प्रत्येक दिनको भेटमा भन्नु हुन्थ्यो प्रदीपजी । हवाइजहाजको टिकट नपाएपछि एकदिन हामी दुवैले बसबाट जनकपुर गएर त्यहाँबाट जयनगर अनि पटना हुँदै दिल्ली जाने निर्णय गर्यौँ । दशमीको भोलिपल्टको रात्रिबसको टिकट पाइयो भन्ने थाहा पाएँ । हामी दुईजना रात्रिबसमा दशैँको भोलिपल्ट जनकपुरका लागि प्रस्थान गर्यौँ । रात्रि निद्रा खोल्दा यसो बाहिर हेर्दा बसले बर्दिबास नाघिसकेको रहेछ भन्ने ठम्याएँ । अब दुई-तीन घण्टामा जनकपुर पुगिन्छ भन्ने कल्पना आँखा चिम्लिएर गर्न थालेँ । म त निदाएको रहेछु । बसको घ्वाइँघ्वाइँले पुनः ब्युँझिएँ । यसो हेर्दा त कमला पुलबाट हाम्रो गाडी गुड्न लागेको देखेँ, मलाई विश्वास नै भएन । चारैतिर हेरेँ, प्रदीपजी लगायत सबै सुतिरहेका । निकै अगाडिको सिटमा एकजना यात्रु आफ्नो दुवै हात टाउको पछाडिपट्टि अड्याउन लागेको देखेपछि उठेर ऊसँग सोधेँ, “अहिले हाम्रो बसले कुन नदी पार गरेको ?” उसले ‘कमला’ भनेर जवाफ दियो । मेरो अनुमान सत्य साबित भयो । आत्तिएर प्रदीपजीलाई उठाएँ, अनि भनेँ, “हामी त अर्कै बसमा चढेछौँ, ढल्केबरबाट जनकपुरतिर नगई यो बस त पूर्वतिर लागिरहेछ ।” प्रदीपजीले झ्यालबाट यसो बाहिर हेरेको जस्तो गर्नु भयो । अनि एकछिनपछि भन्नुभयो, “लहानमा झरौँला । अनि भोलि वा पर्सि बस्तीपुर घरमा जाऔँला, लहानबाट एक घण्टा पनि लाग्दैन ।”वास्तवमा प्रदीपजीले झुक्याउनु भएको रहेछ मलाई । उहाँले जानाजान त्यो रुटको टिकट काट्न लगाउनु भएको रहेछ । हामी लहानमा झर्यौँ । लहानमा उहाँको आगमनलाई कुर्दै रहेछन् । बस्तीपुरबाट रासनपानी पनि आइसकेको रहेछ । अनि त्यहाँ अरूहरूले प्रदीपजीलाई सोधेको पनि सुनियो, ‘कमलेश बाबू पनि दिल्ली सँगै जानुहुन्छ होइन ?’ प्रदीपजीले मतिर हेरेर मुसुक्क हाँस्दै स्वीकृतिपूर्ण रूपमा टाउको हल्लाउँदै जावाफ दिनु भयो तिनीहरूलाई । एकदिन लहानमा बसेर दिउँसोतिर बस्तीपुर पुग्यौँ । म पहिले पनि गइसकेकाले प्रायः त्यहाँका पढेलेखेका सबैसित मेरो चिनजान भइसकेको थियो । भाइ कमलेश र अर्को एक तरुण युगेश्वर यादवलाई पनि लिएर हामी चारै जना जनकपुर आयौँ र नातेदार गिरी परिवारकोमा आलोपालो गरी खाने र बस्ने गर्यौँ । जयनगरबाट पटना पुगेपछि वरिष्ठ साहित्यकार बानीरा गिरीको नन्दको घरमा (प्रदीपजीको नातेदार) हो वा सरिता गिरी (भाइ बुहारी) को माइतमा एकदिन बसेपछि रेल चढेर दिल्ली पुग्यौँ । काठमाडौँबाट हिँडेको झन्डै दस दिनपछि । दिल्ली पुगेर होटलमा बसी थकान मेटेपछि राष्ट्रवादी काँग्रेस, जसको नेतृत्व शरद पवारले गरेका छन्, त्यसको प्रवक्ताका रूपमा रहेका डी.पी.टी. (देवीप्रकाश त्रिपाठी) को निवासमा मलाई सँगै लिएर गएर घण्टौँघण्टा कुरा गर्नु भयो प्रदीपजीले । अर्को दिन बिहान ट्याक्सी लिएर बाटोमा केही उपहार किनी जवाहरलाल नेहरू युनिभर्सिटीको क्वार्टरमा बस्नुहुने डा. ईश्वर बरालज्यूको निवासमा गयौँ । पछि उहाँको क्वार्टर नजिक रहेको अर्का प्रोफेसर पुष्पेश पन्तको क्वार्टरमा पनि गयौँ । मैले देखेको अद्भूत मानिसमध्ये एक पुष्पेश पन्त पनि हुनुहुन्छ । उहाँको जे विषयमा पनि राम्रो ज्ञान छ । चाहे त्यो कला, साहित्य, संस्कृति, अर्थतन्त्र, समाजशास्त्र, राजनीतिशास्त्र होस् वा चाहे प्राविधिक विषय नै किन नहोस् । भारतीय टेलिभिजन दूरदर्शनले प्रारम्भमा देखाउने गरेको टेलिशृङ्खला ‘बुनियाद’ कथाको विषयवस्तु पन्तजीकै कल्पना हो । ‘बुनियाद’ टेलिशृङ्खलाबारे प्रदीपजीको बेग्लै भनाइ थियो । लामो वार्तापछि पुष्पेशजीले प्रदीपजीले भनेको कुरा ठीक हो भन्दै ‘काश बुनियाद लिखनेसे पहले आपसे मुलाकात होती’ भने । सात दिन बस्यौँ दिल्लीमा । मैले पहिलेदेखि देखेको ठाउँ र नदेखेको ठाउँ गरी अर्थात् हेर्नुपर्ने सम्पूर्ण ठाउँ हेरेँ, दिल्ली घुमियो । प्रत्येक ठाउँमा जाँदा त्यो ठाउँबारे त्यसको निर्माणकर्ताबारे, नौलो–नौलो मैले नसुनेको कुरा प्रदीपजी भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । एकदिन प्रदीपजीले ‘दिनमान’ पत्रिकाको कार्यालयमा लग्नु भयो । तिनताका उक्त पत्रिकाको बिक्री नेपालमा अत्यधिक थियो । सम्पादक जनकपुर नजिक रहेको बिहारको मधुवनीनिवासी झा थरका व्यक्ति थिए (नाम अहिले सम्झना भएन) । चिट पठाउने बित्तिकै आफैँ आएर ढोका खोली प्रदीपजीको खुट्टानेर दुवै हात राख्दै सम्पादकले उहाँलाई प्रणाम गरे । हामी तीनजना मात्र थियौँ र कुराकानी लम्बिँदै गइरहेको थियो । ‘दिनमान’का ती सम्पादकलाई अरूहरू पनि भेट्न इच्छुक थिए । त्यसैले कोठा बाहिर कुरेर बेलाबखत आ–आफ्नो नाउँको चिट सहयोगीद्वारा पठाइरहेका थिए तर सम्पादक प्रदीपजीसित कुराकानीमा व्यस्त भएकाले ‘मिटिङ भइरहेछ भनी देऊ’ भन्ने गर्थे सहयोगीलाई । उहाँहरू दुवैबीच राजनीतिक कुरा, साहित्यका कुरा तथा दिवङ्गत सरोज कोइरालाबारे पनि कुराकानी भइरह्यो । हो उनले मसित पनि कुरा गरे र भने, ‘आपतो हमसेभी खुबसुरत हिन्दी बोलतेँ है । आपको नेपाली कोही नहि कहेगा ।’ मैले म सय प्रतिशत नेपाली हुँ भनेँ । सम्पादकको कार्यालय नजिक उही तलामा ‘सारिका’ (कथाप्रधान) को कार्यालय रहेछ । बाहिर सम्पादक ‘अवधनारायण मुद्गल’ लेखेको देखेँ । तिनताका नेपालमा तरुण साहित्यप्रेमीहरू माझ ‘सारिका’ निकै लोकप्रिय थियो । रमेश उपाध्याय, से.रा. यात्रा, जितेन्द्र भाटिया, अवधनारायण मुद्गलहरू त्यो बेलाका चर्चित कथाकार थिए । मलाई मुद्गलसित भेट गर्न मन लाग्यो र प्रदीपजी र झाजीलाई जानकारी दिएर मुद्गलजीको कार्यालयमा गएँ र आफ्नो परिचय साहित्यमा रुचि राख्ने व्यक्तिको रूपमा दिएँ । कुरा गराइमा मुद्गलजी पटक्कै आकर्षक लागेन । उनले सोधेका थिए, ‘नेपालमा साहित्यसम्बन्धी कुन संस्था छ ? अलिकति पैसा खर्च गर्न सक्ने ?’ उनको यस्तो कुरो सुनेर मैले ‘सयौँ त्यस्ता छन्, त्यसबाहेक पचास वर्षदेखि एकेडेमी छ, किन सोध्नु भएको’ भनेपछि उनले साहित्य गोष्ठी गराउन, प्रवचन दिन आफू र चित्रा मुद्गल (उनकी श्रीमती तथा लेखिका) का साथै मिल्यो भने एक÷दुईजना अरूलाई पनि ल्याउँछौँ भने । मलाई मुद्गलजीका कुरा मन परेन । त्यसैले त्यहाँ धेरै कुरा नगर्ने विचार गरेँ । म आधा घण्टाभित्र पुनः झाजीको कोठामा जाँदा प्रदीपजी निस्कने तरखर गर्दै हुनु हुन्थ्यो । हामी अब बनारस जाने भयौँ । अचम्म लाग्यो । वरिष्ठ राजनीतिज्ञ, बुद्धिजीवी ऋषिकेश शाहको पनि रेलमा हामी छेउमा नै सिट रहेछ । लामो यात्रामा उहाँसित कुराकानी भए । बनारस हिन्दु विश्वविद्यालयमा प्रवचन दिन त्यहाँ जान लाग्नुभएको रहेछ । बनारसमा हिँड्दा प्रदीपजीलाई नमस्ते गर्ने मानिस ठाउँ ठाउँमा भेटिए । त्यति मात्र होइन, प्रदीपजीले आफ्ना चिनेजानेकालाई भेट्ने अखडाहरूमा पनि लग्नु भयो । त्यहाँ पनि प्रायः नमस्तेको आदानप्रदान मात्र भएको देखेँ । मलाई आश्चर्य लाग्थ्यो । ‘नेपालबाट कहिले आउनु भयो ?’ भनी किन तिनीहरू तथा बाटामा नमस्कार गर्नेहरूले नसोधेको भनी प्रदीपजीलाई भन्दा उहाँले ‘यिनीहरू म बनारसमै छु भन्ठान्छन् । महिना–दुई महिनामा बनारस दुई दिनका लागि भने पनि आउने गर्छु । तपाईंलाई थाहा भएनछ यो कुरो’, भनेर मेरो प्रश्नको जवाफ दिनुभयो । त्यसताका बनारस क्षेत्रबाट निर्वाचित चार विधायकमध्ये दुई विधायकको निवासमा लग्नु भयो । त्यहाँ पनि घण्टौँ कुराकानी भए । एक पटक सी.पी.आई.का प्रभावशाली नेता दीपक मल्लिककहाँ लिएर जानु भयो । त्यहाँ त हामीले रात नै बितायौँ । म त १२ बजे सुतेँ । उहाँहरू दुवैजना बिहान तीन–चार बजेसम्म कुराकानी गरिराख्नु भएको देखेँ बाथरुम जान उठ्दा त । दस दिनजति बस्दा पनि मेरो निजी काममा मद्दत गर्ने ती मानिस आएनन् । काम नबन्ने भयो र किन बसिराख्नु भनेर प्रदीपजीसित बिदा हुँदै केही सरसामान किनेर म काठमाडौँ फर्कें ।
एउटा सफा ताजा चित्रपट
भर्खर टिपेका कपास कातेर, बुनेर तयार पारिएको कपडा चौखटमा तन्काएर राखेजस्तो । सेतो, उज्यालो । कुनै पनि रङका छिटासम्म नपरेजस्तो ।
एउटा शीतल छहारी
अतिशयोक्ति नमान्ने हो भने प्रदीप गिरी मानव समुदायको त्यो एउटा बिन्दु हो, जहाँ पुगेपछि मनुष्य–विषयक कुनै पनि प्रश्न बाँकी रहन्न । मलाई सधैँ लागिरह्यो– बिहान होस् कि साँझ, जतिखेरै भेटिए पनि शारीरिक रूपका प्रदीप गिरी एउटै हो तर पनि उहाँसँगको भेटमा मलाई सधैँ नयाँ मान्छे भेटिएको आभास हुन्थ्यो । यस्तो किन लाग्थ्यो भने उहाँले जब जीवन वा अन्य जुनसुकै विषयमा बोल्नुहुन्थ्यो, सधैँ नयाँ लाग्थ्यो । अर्थात् विचारका रूपमा उहाँ सधैँ नयाँ हुनुहुन्थ्यो ।
गिरीले अथ्र्याएको समाजवाद
प्रदीप गिरीले व्याख्या गर्दै आएको समाजवाद बुझ्नुअघि उहाँले माक्र्सवादबारे गरेको व्याख्या बुझ्न जरुरी हुन्छ । कार्ल माक्र्सले समाजमा कुनै किसिमको वर्ग नहुने, सबैले सबैको भलाइका लागि काम गर्छन् भन्ने राजनीतिक र आर्थिक सिद्धान्तलाई केन्द्रमा राखेर माक्र्सवादको प्रतिपादन गरेका थिए । माक्र्सवादको कार्यान्वयनपछि समाजमा वर्गसङ्घर्षको स्थान रहँदैन भन्ने विचार माक्र्सको हो ।
युवालाई प्रोत्साहन गर्ने पिता
समाजवादी चिन्तक-विचारक र एक नेताको छोराका रूपमा मैले बुवासँगै धेरैको माया पनि पाएको छु । बुवासँग कुनै कार्यक्रममा पुग्दा धेरै राम्रो सद्भाव पाउने सौभाग्य मैले पनि प्राप्त गरेँ । बुवा गुमाउनुपर्दाको चोट कति हुन्छ, त्यो शब्दमा व्यक्त गर्न सक्दिनँ तर बुवाको अपार मायालाई सधैँ जोगाएर राख्नेछु । कतिपय नेताहरूलाई छोराका कारण कमजोर र बदनाम भएका उदाहरण पनि छन् तर मैले बुवाले देखाउनुभएको बाटो हिँड्ने कोसिस सधैँ गरेँ । जीवनपर्यन्त गर्नेछु । कसैले ‘प्रदीप गिरीको छोरा’ले यस्तो ग¥यो भनेर प्रश्न गर्ने ठाउँ बनाउन दिनेछैन । बुवामाथि कहिल्यै पनि परिवारवाद र भ्रष्टाचारको कुरा आएन । उहाँको सुझाव नै अपेक्षा नगर भन्ने हुन्थ्यो । कुनै कामका लागि मैले बुवाको नाम प्रयोग गरिनँ, गर्नुपरेन । चार वर्षको उमेरदेखि बुवाको सान्निध्यमा रहेर अहिलेसम्म आइपुगेको छु । म पढाइमा अब्बल थिइनँ तर उहाँले कहिल्यै पनि पढ्नैपर्छ भन्नुभएन । उहाँ जहिले पनि अतिरिक्त क्रियाकलापमा ध्यान दिन भन्नुहुन्थ्यो । साङ्गीतिक क्षेत्र र खेलकुदमा लाग्नुपर्छ । त्यसो गर्दा युवा लागूपदार्थको दुव्र्यसनीतिर लाग्दैनन् भन्ने उहाँको सुझाव थियो । आवश्यक परेका बेला बुवाले पैसा दिनुहुन्थ्यो, अरूलाई पनि सहयोग गर्नुहुन्थ्यो । बुवाका धेरै बानी ममा सरेका छन् । उहाँकै प्रेरणाले म जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा पढ्न गएँ । उहाँको मत थियो– मानिस दुई खालका हुन्छन् । पहिलो छिटै उदय हुने, मार्क जुकरबर्ग, बिल गेट्सजस्ता । जसले छिटै आफ्नो करिअर बनाउन सफल हुन्छन् । दोस्रो बिस्तारै अघि बढ्ने । बिस्तारै अघि बढ्ने मानिस सन्तुष्ट हुन्छन्, खुसी हुन्छन् भन्ने उहाँको दृष्टिकोण थियो । मैले पनि ढिलै आफ्नो करिअर सुरु गरेँ । उहाँले कहिल्यै पनि दबाब दिनुभएन । जे चाहिन्छ पूरा गरिदिनुभयो । अघि बढ्न प्रेरित गरिरहनुभयो । बुवा समयको गतिलाई पछ्याउनुहुन्थ्यो । नेपालमा पनि इन्टरनेटको युग सुरु हुँदै थियो । ‘डटकम’, अनलाइन र इन्टरनेट भर्खरै सुरु भएको थियो । उहाँले, ‘सानु डटकम भनेको के हो, इमेल भनेको के हो थाहा छ’ भनेर सोध्नुभयो । मैले आफूलाई भएको जानकारीअनुसार ‘साइट हुन्छ, इन्टरनेट हो’ भन्ने जवाफ दिएँ । उहाँलाई यस्ता विषयमा खुब चासो थियो । विश्वमा के भइरहेको छ भन्ने कुरामा उहाँको गहिरो अध्ययन थियो ।बुवासँग विचार, व्यवहार सबै कुरा मिल्छ । उहाँलाई मैले ‘ड्राइभ’ गरेको पनि मनपथ्र्यो । संसद् जाँदा पनि ‘आइज त मलाई छोड्दे’ भन्नुहुन्थ्यो । संसद्मा पुग्दा बुवासँग कुरा गर्न सांसद्देखि मन्त्रीसम्मको लाइन हुन्थ्यो । बाटोमै ‘हेर है यी मन्त्रीले चिप्लो घस्छन्’ भन्नुहुन्थ्यो । नभन्दै मन्त्री र नेताहरू चाप्लुसीकै लवजमा प्रस्तुत हुन्थे । त्यसपछि विद्वताको कदर जहाँ पनि हुन्छ भन्ने महसुस मलाई हुन्थ्यो । बुवाबाट पाउने प्रेरणा पनि त्यही हो । पढ्नैपर्छ भन्ने छैन, अरू कामबाट पनि प्रगति गर्न सकिन्छ भन्नुहुन्थ्यो । उधारो कसैको नराख्न र कसैमाथि ठगी नगर्न पनि उहाँले दिशानिर्देश गर्नुहुन्थ्यो । जति सकिन्छ त्यति गर्नु भन्नुहुन्थ्यो । बुवाले आदर्श राजनीतिको बाटोमा अलिकति तल–माथि गर्नुभएको भए अर्बौं पैसा हुन्थ्यो होला । मेडिसिटीदेखि कांग्रेस पार्टी कार्यालय हुँदै पशुपति आर्यघाटसम्म पुगेको जनसागर हुँदैनथ्यो । यो युगको एक महापुरुषको बिदा भयो भन्ने लाग्छ । चप्पल लगाएर काठमाडौँ आएर राजनीति सुरु गरेका व्यक्तिहरू अहिले आलिशान महलमा विलासी जीवन बिताइरहेका छन् तर बुवा कहिल्यै पनि विलासी जीवनतर्फ आकर्षित हुनुभएन । त्यसैले युवालाई काम गर्न प्रोत्साहन गर्ने र पिछडिएको क्षेत्रका नागरिकको सशक्तीकरणका लागि बुवाले बनाउनुभएको योजनालाई मूर्त रूप दिनुपर्छ । आश्रम निर्माण गरेर बालबालिकाको निःशुल्क अध्ययनको व्यवस्था गर्नुभयो । पढ्न पाउने व्यवस्था मिलाउनुभयो । पहिलो पटक क्यान्सर देखिएपछि उहाँले एउटा सुविधासम्पन्न स्वास्थ्य संस्थाको परिकल्पना गर्नुभएको थियो । त्यसको स्थापना गर्नमा म दृढ छु । तीन महिना मुम्बई बस्दा उहाँले स्वास्थ्य संस्था स्थापनाबारे धेरै योजना बनाउनुभएको थियो । त्यसैले आश्रम सञ्चालन गर्ने दुईवटा संस्थालाई संयोजन गरेर ‘प्रदीप गिरी ट्रस्ट’ स्थापना गर्छौं र बुवाको लक्ष्य पूरा गर्न दृढ सङ्कल्प र दीर्घकालीन योजनाका साथ काम गर्नेछौँ । उहाँले आफ्नो अन्तिम संस्कार आश्रममै गर्नू भन्नुभएको थियो तर वस्तुगत अवस्थाका कारण पशुपति आर्यघाटमा उहाँको अन्त्येष्टि गरिएको हो । तर ४५औँ दिनमा सिरहामा समाधि बनाउने र सबै नागरिकलाई बोलाएर श्रद्धाञ्जलि अर्पण गरेपछि अस्तु विसर्जन गरिनेछ ।
गिरी देशप्रति समर्पित नेता
विना सङ्कल्प र दृष्टिकोणका लागि नवीन नेपाल निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा जनपक्षीय खाका र परिकल्पना निर्माण गर्न सदैव तल्लीन रहनुहुने श्रद्धेय प्रदीप गिरी अब हामीमाझ हुनुहुन्न । उहाँसँगका झन्डै चार दशकका यात्राका स्मृति मात्रै बाँकी छन् । उहाँले देखेका सपना र जीवन पद्धतिमा लागू गरेको आदर्श मूल्य र दूरदर्शी विचार मात्रै हामीमाझ छन् । उहाँले राजनीतिक रूपान्तरण र समाजको समग्र परिवर्तनका लागि गरेका दृढ सङ्कल्प अबको नयाँ राजनीतिक यात्राको पदचाप हुनसक्छ । उहाँले झन्डै चार वर्ष जेल जीवन बिताउनुभयो । प्रतिनिधि सभा र संविधान सभा सदस्य भएर जनतालाई केन्द्रमा राखेर राष्ट्रलाई जागरण प्रदान गर्ने कार्यका लागि गरेका कार्य इतिहाससँगै भावी पुस्ताका लागि प्रेरणापथ हुने नै छन् । यो आलेखमा श्रीमान्–श्रीमतीका रूपमा प्रदीपजीसँग बिताएका पल, उहाँका दीर्घकालीन योजना, मान्यता र आदर्श राजनीतिका मूल्यबारे केही विमर्श गर्नेछु ।बाटो बदल्ने पहिलो भेटसमाजवादी चिन्तक, बौद्धिक व्यक्तित्व, नेपाली काँग्रेसका पूर्व केन्द्रीय सदस्य गिरीको भदौ ४ गते निधन भयो । उहाँको निधनले हामीले श्रीमान्, बुवा, परिवारको अभिभावक गुमायौँ तर देशले एक दार्शनिक, एक युगको एक महामानव गुमायो, चिन्तन र चेतनाको प्रकाश फैलाउने एउटा दियो निभ्यो । उहाँसँगका पहिलो साक्षात्कारदेखि अन्तिम दिनसम्मको सदावहार यात्राको थालनी सन् १९८० मा भएको हो । प्रदीपजीसँग जनमत सङ्ग्रहको परिणामपछि सन् १९८० मा भेट भयो । पुतलीसडकमा ‘ब्रिफ्ली’ भेट्यौँ । विशेषगरी बौद्धिक विमर्शमै हाम्रो भेट केन्द्रित हुन्थ्यो । त्यतिबेला म ‘दी राइजिङ नेपाल’मा लेख लेख्ने गर्थें । मैले लेखेको लेखमाथि बहस हुन्थ्यो । प्रदीपजीमा अङ्ग्रेजी दार्शनिकबारे धेरै ज्ञान थियो । मलाई नेपाली साहित्य, कला, इतिहासको बारेमा ज्ञान थिएन । किनभने मैले अङ्ग्रेजी स्कुलमै पढेँ, अङ्ग्रेजी साहित्य र दर्शनमै अलि बढी अध्ययन गरेँ । हामीबीच दर्शनशास्त्र, साहित्य आदि विषयमा पनि कुरा हुन्थ्यो । त्यही कुराकानीकै क्रममा हामीबीच एकअर्काप्रति आकर्षण पनि भयो । हामी सँगै बस्न पनि थाल्यौँ । त्यो नेपाली समाजका निम्ति नौलो कुरा पनि थियो । त्यो सम्बन्धलाई पछि औपचारिक रूप दियौँ । उहाँले जहिले पनि मलाई “म एउटा असल पति होइन कि” भन्नुहुन्थ्यो । किनभने यो समाजले ‘असल पति’को उपाधि दिएर लैङ्गिक विभाजन र कामको विभाजनको रेखा कोरिदिएको छ । श्रीमान्ले कमाएर परिवार पाल्ने र श्रीमतीले घरको सबै काम गर्ने भन्ने दृष्टिकोण बनाइएको छ तर हामी त्यसको ठीक विपरीत थियौँ । म कमाउने, परिवारको आर्थिक व्यवस्थापन गर्ने गर्थें । प्रदीपजी चाहिँ तरकारीदेखि घरमा चाहिने सामग्री किनेर ल्याउने पकाउने गर्नुहुन्थ्यो । मलाई पकाउन पनि आउँदैनथ्यो । उहाँलाई मिठो–मिठो खान मन लाग्ने भएको हुनाले कसरी मिठो पकाउनुपर्छ भन्ने पनि थाहा थियो । त्यसलाई असल वा सफल के भन्ने आफैँ निर्धारण गर्ने कुरा हो । तथापि ती पल रमाइला र प्रेमिल थिए । हामीले समाजलाई नै चकित बनाएका थियौँ । यही सम्बन्ध, प्रेम र विश्वास उहाँको जीवनको अन्तिम दिनहरूमा अस्पताल बसाइका क्रममा पनि उत्तिकै थियो ।अहिले राजनीतिमा मौलाएको चाकडी, चाप्लुसी र द्वैध चरित्रको प्रवृत्ति त्याग्ने प्रेरणा प्रदीपजीले दिनुभएको छ । उहाँको आदर्श अनुकरण गरे नवीन नेपाल निर्माणको सङ्कल्प पूरा गर्ने मार्ग खुल्छ । लैङ्गिक समानताको कुरामा प्रदीपजी र म प्रस्ट थियौँ । त्यहीकारण पनि हामीबीच विश्वास कायम भएको हुनुपर्छ । उहाँ “महिला बच्चा पाउने र घरको काम गर्ने साधन मात्रै होइन” भन्नेमा प्रस्ट हुनुहुन्थ्यो । महिला व्यक्ति हो, मानिस हो, त्यसैले पुरुषसरह व्यवहार गर्नुपर्छ र स्वतन्त्रता र समानताको पक्षमा दृढ भएर उभिनुपर्छ भन्ने पक्षमा उहाँ हुनुहुन्थ्यो । सरल जीवनका धनीप्रदीपजीको राजनीतिक जीवन सधैँ एउटै वेगमा चलिरह्यो । उहाँले कुनै पनि कुरा धेरै ‘सिरियसली’ लिएको जस्तो पनि लाग्दैनथ्यो । सधैँ देहातका नागरिक, पिछडिएको क्षेत्र र आममानिसको पक्षमा बोल्नुहुने उहाँले प्रतिनिधि सभा निर्वाचनमा पटक–पटक प्रतिस्पर्धा गर्नुभयो । उहाँ वि.सं. २०५१ को मध्यावधि निर्वाचनमा विजयी हुनुभयो । अहिले पनि सञ्चार माध्यममा त्यतिबेलाको उहाँको सम्बोधन चर्चामै छ । आफ्नो जितलाई उहाँले अहङ्कारका रूपमा लिनुभएन । चुनावमा विजयी भएपछि उहाँले “मैले ल्याएको मतभन्दा मेरा प्रतिस्पर्धीको मत धेरै छ । नेकपा एमाले र अन्य उम्मेदवारको मत जोड्दा म पराजित हुन्छु । यो प्राविधिक जित मात्रै हो । यसमा धेरै घमण्ड गर्नुहुँदैन” भन्नुभएको थियो । उहाँले जहिले पनि मलाई “म एउटा असल पति होइन कि” भन्नुहुन्थ्यो । किनभने यो समाजले ‘असल पति’को उपाधि दिएर लैङ्गिक विभाजन र कामको विभाजनको रेखा कोरिदिएको छ । श्रीमान्ले कमाएर परिवार पाल्ने र श्रीमतीले घरको सबै काम गर्ने भन्ने दृष्टिकोण बनाइएको छ तर हामी त्यसको ठीक विपरीत थियौँ । यो उहाँको महान् पक्ष थियो । संसद्मा होस् वा सडकमा, उहाँले सदा जनताको पक्षमा आवाज उठाइरहनुभयो, लडिरहनुभयो । उहाँमा जनताकै लागि काम गर्ने व्यग्र इच्छा कहिल्यै डगमगाएन । उहाँले २०५६ को निर्वाचनमा सिरहा–५ मा उम्मेदवारी दिनुभएको थियो । उहाँले त्यो क्षेत्र र त्यहाँका नागरिकका लागि थुप्रै योजना बनाउनुभएको थियो तर १०५ मतले चुनाव हार्नुभयो । स्वाभाविक हो, उहाँमा पनि भावना थियो, मानवीय संवेदना थियो, उहाँले आफूले बनाएका योजना पूरा गर्ने चाहनाविपरीतको परिणाम आउँदा उहाँ रुनु पनि भयो । उहाँसँग भेट्दा म रेडियो नेपालमा काम गर्थें । रेडियो नेपालमा काम गर्ने क्रममा मैले राजनीतिक चेतनालाई फराकिलो बनाउने अवसर पाएँ । त्यतिबेला रेडियोका समाचारका शृङ्खला नेपालमा शान्ति, प्रगति र समृद्धिमा आधारित हुन्थे । ती विषयमा केन्द्रित रहेर तयार पारिएका समाचार मात्रै पढ्ने गरिन्थ्यो । त्यतिबेलाको सरकारी नारा नै शान्ति र समृद्धि थियो तर आधारभूत तहका नागरिकको सङ्घर्ष, असमानता र गरिबीको चरम उत्कर्ष समाचारका विषय बन्दैन थिए । यो सबै देखेर मैले मेरो हाकिमलाई “अरू ठाउँमा आधारभूत तहका नागरिकको समस्या, युद्ध, असमानता र गरिबीका मुद्दा उठान हुन्छ, नेपालमा चाहिँ किन शान्ति, प्रगति र समृद्धिकै मात्रै कुरा हुन्छ” भनेर सोध्थेँ । त्यतिबेला मेरा एक सहकर्मीले “त्यो जे लेखेको छ त्यही पढ, झिँगा टाँसिएको छ भने झिँगा पढ” भन्नुभयो । मेरो काकाले पनि “भारती तिमी यस्तो समाचार कसरी पढ्छौ, के तिम्रो पछाडि हतियार लिएर सुरक्षाकर्मी उभिएका हुन्छन् ?” भनेर प्रश्न गर्नुहुन्थ्यो । मैले “नुन खाएपछि नुनको सोझो गर्नुपर्छ” मात्रै भन्न सक्थेँ । त्यही दौरान प्रदीपजीसँग समाचारकै विषयवस्तुकै बारेमा हुने कुरा र बहसले पनि राजनीतिक चेतनालाई अझै बलियो बनाइदिन्थ्यो । वास्तवमा मैले राजनीतिलाई राम्रोसँग बुझ्ने मौका प्रदीपजीकै सत्संगबाट पाएँ । राजनीतिक चेतनाको विकासपछि बिस्तारै राजनीतिक बहस र कुराकानी हुन थाल्यो । त्यसपछि रेडियोबाट बिदा लिनुप¥यो । त्यसक्रममा किशुनजीले प्रश्न गर्नुहुन्थ्यो, “डियर भारतीजी तपार्इंले चाहिँ कहिले ‘लङ लिभ डेमोक्रेसी’ भनेर रेडियोबाट उद्घोष गर्नुहुन्छ ?” त्यहीक्रममा पञ्चायतको सेन्सरसीपबारे अझै बुझ्ने मौका मिल्यो । त्यतिबेला राज्यको गलत क्रियाकलापविरुद्ध भएका कुनै पनि विरोधका कुरा समाचारमा आउँदैनथ्यो । त्यसपछि प्रदीपजी र म सँगसँगै २०४६ को जनआन्दोलनमा अघि बढ्यौँ । उहाँको सान्निध्यमा एक सहयात्रीका रूपमा मेरो यात्रा अघि बढ्यो । प्रदीपजीले कोरेको गोरेटोमलाई लाग्छ, प्रदीपजीका कुनै सपना अधुरा छैनन् । उहाँले बाटो देखाउनुभएको छ । उहाँले हामीलाई दिशाबोध गर्ने चेतना प्रदान गर्नुभएको छ । उहाँको मुख्य प्राथमिकतामा युवा पर्छन् । उहाँले कैयौँ मञ्चमा युवा अगाडि आउनुपर्छ, युवाले नेतृत्व गर्नुपर्छ भन्नुभएको छ । यो कुरा अहिले मात्रै होइन, बनारसमा हुँदा होस् या निर्वासनबाट फर्किएपछि होस्, उहाँ सधैँ युवालाई प्रशिक्षित गर्ने काममै लाग्नुभयो । समाजवाद, माक्र्सवाद, ब्राह्मणवाद के हो ? भन्ने कुरा उहाँले प्रशिक्षण दिने विषयवस्तु हुन्थे । सुदीप पाठक, कञ्चन झाजस्ता कैयौँ युवा उहाँबाट प्रशिक्षित हुनुभएको छ । देश बदल्न सक्ने सामथ्र्य केवल युवामै हुन्छ भन्नेमा उहाँ विश्वस्त हुनुहुन्थ्यो । त्यसैले हामी भन्नसक्छौँ– उहाँले हामीलाई अबको राजनीतिक गन्तव्य देखाएर बिदा लिनुभएको छ । मेडिसिटी अस्पतालमा बिदा लिएपछि नेपाली काँग्रेस पार्टी कार्यालय हुँदै पशुपति आर्यघाटमा उहाँको अन्त्येष्टि हुँदा धेरैजसो युवा नै आउनुभएको थियो । प्रदीप गिरी एकदम राम्रो मान्छे भनेर मात्रै युवा त्यहाँ जानुभएको होइन, उहाँका आदर्श र विचारकै पदचापलाई पछ्याइरहेकै युवा त्यहाँ पुग्नुभएको हो । राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक रूपान्तरणका मुद्दामा प्रदीपजीले उठान गर्नुभएका बहस, दिनुभएको आदर्श राजनीतिको बाटो र समाज बदल्नका लागि युवामा भर्नुभएको सपनाकै कारण उहाँहरू त्यहाँ पुग्नुभएको भन्ने मलाई लाग्छ । उहाँले देखाइदिनुभएको बाटोमा हिँड्ने प्रेरणा प्राप्त हुन्छ भन्ने नै मेरो बुझाइ हो । आश्रम र समानतासिराहामा प्रदीपजीले आश्रम निर्माण गर्नुभएको छ । त्यहाँ दलित, सीमान्तकृत समुदायका नागरिक हुनुहुन्छ । विद्यार्थी पढ्नुहुन्छ । हामीले राजनीतिक रूपान्तरण गर्नुपर्छ । त्यसका लागि नयाँ राजनीतिक संस्कार निर्माण गर्नुपर्छ । आश्रम एउटा निधि हो, उहाँको विचारको एउटा उदाहरण हो । त्यहीँबाट नयाँ राजनीतिक युगको थालनी गर्नुपर्छ । अहिले दुईवटा विषयबीच प्रतिस्पर्धा छ । सतहमा शक्ति, पैसा र निहित स्वार्थको राजनीति देखिएको छ । र, प्रदीपजीको आदर्श, मूल्य–मान्यता र जवाफदेही राजनीति दबिएको छ तर सत्य र न्यायको जित हुन्छ भनेझैँ उहाँको आदर्शवादी विचार फेरि फक्रिनेछ, पुष्पित र पल्लवित हुनेछ । राजनीतिक प्रवृत्ति अरूलाई दोष लगाउने छ । मेरो कारण होइन कि, अरूका कारण भन्ने छ । उहाँले हामी आफैँले आफैँलाई प्रश्न गरेर हेरेर मात्रै अघि बढ्नुपर्छ भन्ने दृष्टिकोण राख्नुहुन्थ्यो । नवीन नेपालको परिकल्पना के हो भन्ने कुरामा महिनौँ बहस गर्नुहुन्थ्यो । उहाँका दृष्टिकोणलाई अबको पुस्ताले आफ्नो जीवनशैलीमा लागू गर्नुपर्छ । संविधानका विषयमा प्रदीपजीका केही प्रश्न रहे । मधेशको माग र राज्य पुनर्संरचनाको विषयमा पनि विमति थियो । उहाँ आफू विश्वस्त भएको विषयमा प्रस्ट बोल्नुहुन्थ्यो । कसैलाई खुसी पार्नु थिएन उहाँलाई । इमानदार राजनीतिक संस्कार निर्माणको आधारशीला तयार गर्नुभयो । अहिले राजनीतिमा मौलाएको चाकडी, चाप्लुसी र द्वैध चरित्रको प्रवृत्ति त्याग्ने प्रेरणा प्रदीपजीले दिनुभएको छ । उहाँको आदर्श अनुकरण गरे नवीन नेपाल निर्माणको सङ्कल्प पूरा गर्ने मार्ग खुल्छ । उहाँका लागि सच्चा श्रद्धाञ्जलि पनि त्यही हुनेछ । अलबिदा प्रदीपजी !(प्रदीप गिरीकी श्रीमती भारती सिलवाल गिरीसँग गोरखापत्रका अशोक अधिकारीले गर्नुभएको कुराकानीमा आधारित)
श्री ३ का किरिया श्रेस्ता
श्री ३ महाराज जङ्गबहादुर राणाको निधन भएपछि पत्थरघट्टामा काजकिरियालगायत ‘कामकाममा खर्च भयाका’– ४७ हजार ६५६ रुपियाँ । भन्नै परेन, खर्च राज्यकोषको । जङ्गको निधन भएको ५३ वर्षपछि श्री ३ महाराज चन्द्रशमशेरको निधन हुँदा ब्राह्मणलाई जनही ५० पैसाका दरले भोजन खर्च उपलब्ध गराइयो । अर्थात् जङ्गबहादुरको निधन हुँदाका ताक ५० पैसाले कति महìव राख्थ्यो ? १९१३ सालमा राजा सुरेन्द्रलाई फर्माइसी खर्च भनेर राज्यले मासिक जम्माजम्मी चार सय रुपियाँ मात्र दिन्थ्यो । तसर्थ जङ्गको निधन हुँदा राज्यले गरेको खर्च कुन परिमाणमा थियो भन्ने अब अर्थशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट बयान गरिरहनु परेन । त्यो बेला नेपाली मुद्रा (मोहरू)का साथै कम्पनी रुपियाँ पनि खर्च गरिन्थ्यो ।
लिच्छवि लिपिको चिरफार
लिखित दस्तावेजहरू इतिहासका प्रमुख अध्ययन सामग्री हुन् । इतिहासका दस्तावेज तत्कालीन समयमा प्रचलित लिपिमा लेखिने भएकाले लिपिज्ञान इतिहास अध्ययनका लागि आवश्यक पर्दछ । नेपालको इतिहासमा काठमाडौँको मालीगाउँमा भेटिएको जयवर्माको ठहरिएको मूर्तिमा उत्कीर्ण छोटो अभिलेख आजसम्म भेटिएकामध्ये सबभन्दा पुरानो मानिन्छ । लिच्छविकाल नाम दिइएको नेपालको इतिहासको एउटा कालखण्डमा प्रचलित लिपि भएको र नेपाली मौलिकतासमेत झल्किने कारण यसलाई लिच्छवि लिपि भन्नु तर्कसङ्गत देखिन्छ भन्ने केही विद्वान्को राय छ । लिपिविद् डा. नयनाथ पौडेलको हालै ‘लिच्छवि लिपि’ शीर्षकमा एउटा ग्रन्थ प्रकाशन भएको छ । डा. पौडेलले ग्रन्थमा उक्त लिपिका वर्णमाला, वर्णहरूका आकारप्रकार आधिकारिक अभिलेखहरूको सन्दर्भसहित परिशीलन गर्नुभएकाले यो ग्रन्थको छुट्टै महìव देखिन्छ ।
तत्कालीन चिनियाँ समाजको कथा
करिब आठ वर्षअघि बेलायतको एक प्रसिद्ध सञ्चार माध्यम टेलिग्राफले १० सर्वोत्कृष्ट एसियाली उपन्यासको सूची प्रकाशित गरेको थियो । उक्त सूचीमा भारतबारे लेखिएका पाँच वटा उपन्यास थिए । तीमध्ये चार वटाका लेखक भारतीय थिए । तीन वटा उपन्यासका लेखक जापानी थिए । उक्त सूचीमा चिनियाँ लेखकले लेखेको एउटै मात्र उपन्यास परेको थियो । तर त्यो उपन्यास उक्त सूचीको प्रथम स्थानमा रहेको थियो । उक्त उपन्यासको नाम ‘रातो महलको सपना’ थियो । रातो महलको सपना चिनियाँ भाषामा ‘होङ्–लउ–मङ्’ करिब २५० वर्ष पहिले चिनियाँ हान् भाषामा लेखिएको एक प्रसिद्ध उपन्यास हो ।
आफन्त नै भन्नु पर्ने (कविता)
दुःख पर्दा ताली पिट्ने सुख पाउँदा छाती पिट्ने देख्दा देख्दै जान्दा जान्दै आफन्त नै भन्नु पर्ने ।
ज्येष्ठहरूका गुनासा (कविता)
छन् छोरा दुई नाति तीन अहिले, छिन् नातिनी भोमिला । छन् हाम्रा सुतका बधू पनि अहा ! तारा तथा मोमिला ।। पूरै शिक्षित शिष्ट सभ्य सबले, भन्छन् प्रशंसा गरी । एक्लै छौँ र अशक्त छौँ दुई यहाँ, आधार छन् श्रीहरि !!
मुक्तक
मान्नोस् विचारको सौन्दर्य बलेको छैन अझै आस्था ब्यूँझाउने जाँगर फलेको छैन अझै कुँजिएका छैनन् पाइला यात्रा चलिरहेको छ हिँड्नु साँच्चै पर्छ अठोटमा गलेको छैन अझै ।
खुम्बुयात्रामा बाटो बिराएपछि...
एउटा पक्कीघरको बाहिरी भर्याङ उक्लेर चोकमा निस्किँदा केही बच्चाबच्ची भर्याङकै छेउमा बसेर मस्तीले हाँसिरहेका थिए । एकै क्षण तिनलाई नियालेँ । हाँस्दा खोपिल्टा परेका तिनका राता पुक्क परेका गालाले जो कोहीलाई नतान्ने कुरै थिएन । उनीहरूका खुसी समेट्ने रहरले फोटो खिच्न लाग्दा तिनले आफ्ना साना हत्केलाले अनुहार छेक्दै फोटो खिच्न इन्कार गरे । सायद नाम्चेमा पर्यटकका क्यामराले ताक्दा–ताक्दा तिनका आँखा नै टट्याइसकेका हुनुपर्छ । ती कोपिला संवाद र तिनका उन्मुक्त हाँसोलाई त्यहीँ छाडेर म नाम्चेबजार निहाल्न माथि उक्लिएँ ।
सोखले तिखारिएको कला
केही समय नेपाल, केही समय बेलायत बस्दै गर्दा रहरले बनेका पी. सिंहका चित्र तारागाउँ म्युजियमको सानो कक्षमा गत हप्ता प्रदर्शित भए– ‘भ्रमण २०२२’ को नामबाट । प्रदर्शनकक्ष सानो छ, यस अर्थले चित्रहरू पनि कमै छन् । सबैजसो चित्रहरू यथार्थपरक हुँदा अलि टाढाबाट हेर्नुपर्ने हुँदैन । अमूर्त चित्रहरू भएको भए ठूलो कोठा अनि अलि टाढाबाट हेर्न मिल्ने ठूलै कक्ष पनि चाहिन्थ्यो । उहाँको चाहिँ यथार्थवादी चित्रगत शैली हुँदा यसलाई ठूला कोठाको पनि जरुरत परेन ।
गोसाइँकुण्ड यात्रा
पर्यटकीय तथा धार्मिक महत्त्व बोकेको रसुवास्थित गोसाइँकुण्डलाई शिवकुण्ड पनि भन्ने गरिन्छ । समुद्री सतहबाट चार हजार ३८० मिटरको उचाइमा अवस्थित यो कुण्डमा दशहरा र जैनपूर्णिमा मेला लाग्छ । जैनपूर्णिमाका दिन भने श्रद्धालुहरूको यहाँ भीड लाग्छ । यस क्षेत्रमा १०८ वटा कुण्ड रहेका छन् । यीमध्ये भैरवकुण्ड, सरस्वतीकुण्ड, पार्वतीकुण्ड, सूर्यकुण्ड आदि प्रमुख हुन् । यहाँको प्राकृतिक वातावरणले गोसाइँकुण्डको यात्रालाई अझ मनोरम बनाउँछ । यात्राका क्रममा तामाङ संस्कृतिसँग पनि जम्काभेट हुन्छ ।
अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको चाड
गाईजात्रा एउटा उत्सव हो । यसलाई हाँसो, रोदन अनि शान्ति मिश्रित एउटा चाडका रूपमा लिइन्छ । गाईजात्रा काठमाडौँ उपत्यकाका तीन सहर ललितपुर, भक्तपुर र काठमाडौँमा तीन पृथक् शैलीमा मनाइन्छ तर सबैले मनाउनुको उद्देश्य एउटै हो, बितेको दुःख बिर्सनु र नयाँ दिनको खुसीमा उत्साह थप्नु । गाईजात्रा खानपानको चाड होइन । गाईजात्रा आराम र विश्रामको मेलो पनि होइन । गाईजात्रामा तीन कुरा स्पष्टसँग जोडिएर आएका छन्– सङ्गीत, साजसज्जा र रूपकला । गाईजात्रा रमाइलो चाड भए पनि यसमा नरमाइलोसँग अतीतको एउटा दुःखद पाटो पनि जोडिएर आउँछ, त्यो हो स्मृति । बितेका मान्छेको स्मृति वा श्रद्धास्मरण ।
सारा संसार एकातिर (कविता)
सारा संसार एकातिर, अर्को मेरै सुन्दर देश आफ्नो देशलाई आफैँ बनाऊँ, संसारभरकै नम्बर एक नम्बर एक ! नम्बर एक ! नम्बर एक ! ।।१।। छिमेकी आई अर्काको घर, बनाइदिएको कहाँ छ र ? काँधमा बोकी सगरमाथा, चढाइदिएको कहाँ छ र ?
सन्तान (कविता)
कोखका घाउहरू चटक्कै भुलेर सुदूर भविष्यसम्म उज्यालो खोज्दै मनको दियो हृदयभरि बालेर हिँडिरहिछिन् आमा जिन्दगीका कन्दराहरूमा ।
क्वालालम्पुरको बाँसुरीवादक
सिङ्गापुरको उत्तरी मलेसियन सीमा नाका जोहरवारुबाट पर्यटक बसमा क्वालालम्पुरतर्फ फर्किंदा अधिक विकासका चमत्कारी दृश्य रातको पर्दाले क्वाप्पै निलेर अत्याचार ग-यो । कहिले समुद्री सोतो त कहिले घनाजङ्गली गर्भभित्रको हुलिया चम्किला बत्तीको उज्यालो निकाश छिचोल्दै र कालोपत्रेमा सललल बग्दै गयो हामी सवार बस । छिप्पिएको रातपछि मिर्मिरे भोर पदार्पण गर्दा क्वालालम्पुरको व्यस्त मुटु ट्रान्जिट स्टेसनको अग्रपङ्क्तिमा रोकिएको बसबाट भ¥याङभुरुङ ओर्लियौँ । अनि यात्रु सेवा व्यवस्थापनमा व्यस्त विशाल सिटी हाउसको लिफ्टतर्फ सोझियौँ । पर पर देखिने सुन्दर ग्रामीण बस्तीसँगै घनाजङ्गलको सिरसिरे बहारले फ्याँकिरहेको आरोग्य हरितकणिकाबाट लाभ लियौँ । सिधा तल देखिने विशाल तालको चमत्कारले नेपालको पर्यटकीय नगरी पोखरास्थित बेगनास ताल किनारको झल्को दिन्थ्यो ।
विसङ्गति औँल्याइएका पुष्पगुच्छा
‘रोजा’ अर्थात् रोज्न लायक, धेरै राम्रो । साहित्यकार किशोर पहाडीको ‘रोजा कथाहरू’मा सामाजिक परिवेश प्रतिविम्बित छ । यस सङ्ग्रहका कथाहरूले नेपाली साहित्यमा भिन्न भिन्न स्वाद पस्किएर कौतूहल जगाउन सफल भएको छ । रोजा कथाहरू सन्देशमूलक पनि छन् । कहीँ कतै नलुकाइ भनुँ भने यो सङ्ग्रहभित्रका कथा निकै परिस्कृत छन् । सरल ग
मन छुने निबन्ध
– ‘म’ वादले सक्ने भए राम बनाउन सक्नुपर्छ, रावण होइन । – आँसु कसैलाई पनि प्रिय लाग्दैन । – यो धर्तीमा पुर्खाहरूको आँसु पोखिएको छ । – आँसुको बजार थापेर व्यापार गर्ने पनि छन् । – कहिलेकाहीँ यस्तो विचार उठ्छ– जिन्दगीलाई निचोरेर टन्न पिऊँ र दुःखमा प्यास मेटौँ । – मर्ने बेलामा पनि ‘नमस्ते नेपाल’ भन्दै मर्न पाऊँ ।
