कोतपर्वको पहिलो सिकार
अहिले जुन थुम्कोमा गोरखा दरबार छ, कुनै समय त्यही ठाउँमा बसेर मगर राजाले शासन चलाउँथे । त्यहाँबाट मगर राजालाई विस्थापित गरेर गोरखामा शाहवंशको शासन सुरु भएको हो । गोरखाकोटमा बसेर शासन चलाउने तत्कालीन राजा खड्का मगरभित्र पनि सामरी थरका मगर थिए (योगी नरहरिनाथ, श्रीमगर गुरुङ वंशावली–२०७८: ९) । खड्का मगर राजा र द्रव्य शाहबीच घमासान युद्ध भयो । खड्का मगर राजा मारिए । त्यसपछि द्रव्य शाह त्यहाँका राजा भएका हुन् । उनले गोरखामा शाहवंशको राज्य स्थापित गरे । गोरखाली राजखलक काश्यप गोत्रका ठकुरी शाह हुन् (बाबुराम आचार्य, पूर्णिमा’ पूर्णाङ्क २७, असोज २०२९ः१६३) ।
बदलिँदो लमी प्रथा
पहिलेपहिले लमीकै भरमा बिहे गर्ने चलन थियो । केटाकेटीको कुरादेखि बिहेको सम्पूर्ण काम लमीबाट नै हुने गथ्र्याे तर अहिले सबै जना प्रविधिमैत्री बनेका छन् । लमी अर्थात् विवाहका लागि केटाकेटी र परिवारबीच सूचना आदानप्रदान गर्ने व्यक्ति । लमीलाई कुरा मिलाउन जान्ने व्यक्तिका रूपमा लिइन्छ । जस्तै, पहिलेपहिले विवाहका लागि वर वा वधु खोज्दा लमीको यो थेगो निकै प्रचलित थियो– केटी कस्ती छे भन्दा ‘हेर्नै नपर्ने’ र केटो कस्तो छ भन्दा ‘बोल्नै नपर्ने’ । सायद अझै पनि होला यो थेगो । यसरी विवाह गराउने चलन थियो ।
सम्बन्धविच्छेदका कानुन
संसारमा धेरै नाम चलेका व्यापारी, खेलाडी, कलाकार, राजनीतिज्ञहरूको सम्बन्धविच्छेद भएको समाचार पढ्दै र सुन्दै आएका छौँ । एकथरी मानिस विवाहपछि हुने विभिन्न झन्झट तथा जिम्मेदारीबाट परै बस्न विवाह नै गर्दैनन् । विवाहपछि पनि सम्बन्धविच्छेदमा लाग्ने खर्च, बालबच्चाको हेरचाहमा लाग्ने खर्च यावत् कारणले बाँकी जीवन जसोतसो सँगै बिताउन बाध्य हुनेहरू पनि छन् । केही त सबैखाले सम्पर्क माध्यम बन्द गरेर कसैले थाहा नपाउने ठाउँमा एक्लो जीवन बिताउनेहरू पनि भेटिन्छन् ।
विभेद (कविता)
विमल कोइराला ठूलो घर छ, ठूलै बैठकप्रशस्तै कोठाहरू छन् र तिनै कोठाहरूमायताउति चहार्दै बसेका छन् एक दम्पतीसबथोक छ तर रित्ता छन्,फगत दलिन र भित्ता छन्,बाहिर एउटा भोको घरवारविहीनदुःखी स्वरमा मागिरहेछ,उसले देख्छ कि भनेर ढोका बन्द गरी सुतेका छन् ।सँगसँगै जस्तो जन्म्यौँसँगै हुक्र्यौं–बढ्यौँउमेर छिप्पिन थालेपछि म स्कुल जान थालेँक्रमशः कलेज र विश्वविद्यालयऊ भने गरिब बाबुको स्याहार गर्नश्रम गर्न थाली सानैदेखिर अहिले उसका छोराछोरीहरूउसले बाबुलाई स्याहारेझैँउसलाई स्याहारी बस्तै छन् ।हामीलाई गरिब–धनी भन्ने नै हुँदैन भनेर पढाइयोहामीलाई सबैलाई आत्मनिर्णयको अधिकार हुन्छ भन्ने सिकाइयोविद्रोह गर्ने तालिम दिइयो,मारकाट सिकाइयो,ऊ भने चालै नपाईभ¥याङ चढ्दै गयो र शिखरमा पुग्योआफू उक्लिसकेपछि भ¥याङ झा¥योहामी अझै तलबाट हेर्दैछौँऊ भने नदेखिने गरी बिलायो ।कोही सामरिक स्वार्थ बोकेरकोही सिमानामा पसल थापेरकोही स्रोत–साधनका निम्तिकोही सद्भावलाई कमजोरी ठानेरघुमाइरहेछन्–घुमाइरहेछन् फन्फनी हामी भने कहिले यता, कहिले उताअक्सर यता न उता ।
जीवनको तुना (कविता)
वस्तुतः खुसीका सुकोमल अश्रुसिन्धुहरू बग्दैछन् खड्कुलो र डेक्चीहरूमा
सस्तो हुँदै साहित्य
मानव सभ्यताको प्रथम उपलब्धि भनेकै उसमा साहित्य, संस्कृति र कलाको प्रादुर्भाव हुनु हो । जब मानव चेतनाको अङ्कुरण हुन थाल्यो, तबदेखि मानवमा दया, भावना र विचारले जन्म लिन थाल्यो । तिनै भावना र विचारहरूलाई अभिव्यक्त गर्ने साधन बन्यो साहित्य । यसकारण बुझ्नुपर्ने कुरा यही नै हो– व्यक्त वा अव्यक्त रूपमा मानवमा साहित्य, संस्कृति र कलाको अंश रहेन भने त्यो मानव पूर्ण मानव हुन सक्तैन । त्यही हो मानव धर्म र सभ्यताको पहिचान पनि ।
जीवनयात्राको मीठो अनुभूति
साहित्यकार सुधा भट्टराई ‘संस्मरण : यात्रा’ कृति लिएर पाठकसामु आउनुभएको छ । यो उहाँको दोस्रो कृति हो । यसभित्र उहाँले बाल्यकालदेखि हालसम्मका प्रमुख घटना, घुमघामका सम्झना सरल भाषामा रोचक तरिकाले प्रस्तुत गर्नुभएको छ । २००९ सालमा जन्मनुभएकी सुधाले पढाइको थालनी इलामको फिक्कलमा रहेको स्कुलबाट गर्नुभयो । त्यसबेला उहाँको परिवार जमिनदारको रूपमा चिनिन्थ्यो ।
झोङ गाउँको खल्वाट टाउको
जोमसोमबाट उत्तर र पूर्वतिर लागेपछि पहाड आफैँ बनेको छ– असीम कलाको अनुपम आकृति । कैयौँ खेल चलिरहेछन् पहाडमा । जनावर, मान्छे, सागर, सगर, धर्ती र समयका सबै खेल देखिन्छन् कुमारी पहाडमा । केही नभएर सबै देखिनु, सबै भएर केही नदेखिनु एउटा विचित्र शक्ति छ मुस्ताङे पहाडमा । हामी मुक्तिनाथनजिकैको रानीपौवामा खाना खाएर झोङ गाउँतिर लागेका छौँ । मुक्तिनाथबाट उत्तर पश्चिमतिरको अग्लो पहाडको काखमा छ झोङ गाउँ । पारि खिङ्गा गाउँतिरबाट र झारकोट गाउँबाट हेर्दा झोङ गाउँ पहाडमै टाँसिएका उडिल्ला ढुङ्गा अथवा खोँचमा उम्रिएको काठे च्याउको जत्थाजस्तो देखिन्छ । माटाकै गाह्रो, माटाकै जोडाइ, माटाकै छानो भएपछि पहाडकै प्रतिमूर्ति देखिने भै’गो घर ।
चराको यात्रा
उड्न सक्नु चराको प्राकृतिक विशेषता हो । चराको यही बानीबाट प्रभावित भएर मान्छेले उडान भर्न सक्ने प्रविधि र यन्त्रको विकास गरेको होला । आज मान्छे पनि आकाशमा चराजस्तै उड्न सक्ने भएका छन् तर अझै पनि चराले गर्नेजस्तो नियमित र लामो दूरीको उडान, उडानको बेला बाटो पहिल्याउने तरिका, गन्तव्यको पूर्वजानकारी पाउने माध्यमजस्ता तथ्य भने पहिल्याउन सकिएको छैन ।
बलियो हुँदै नेपाली क्रिकेट
जिम्बाब्वेको ‘ए’ टिमसँग टी–२० र एकदिवसीय तीन–तीन खेलको शृङ्खला खेल्ने घोषणा हुँदा नेपालले शृङ्खला जित्ने सम्भावना देख्ने शायद कमै थिए किनभने नेपालले पहिलो पटक अहिलेसम्मकै बलियो प्रतिस्पर्धीसँग शृङ्खला खेल्न लागेको थियो । जिम्बाब्वे टेस्ट मान्यताप्राप्त राष्ट्र हो । हुन त जिम्बाब्वेको दोस्रो दर्जाको टिम हुँदा यो अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताप्राप्त शृङ्खला थिएन । नेपाल आउने जिम्बाब्वेको ‘ए’ टिममा स्टार खेलाडी पनि थिएनन् तर आठ जना त्यस्ता खेलाडी थिए, जसले जिम्बाब्वेको राष्ट्रिय टिमबाट टेस्ट अथवा एकदिवसीय खेल खेलिसकेका थिए । त्यसैले घरेलु मैदानमा नै भए पनि जिम्बाब्वेको चुनौती पार गर्न नेपाललाई कठिन हुने अनुमान गरिएको थियो तर नेपालले आफ्नो भूमिमा जिम्बाब्वे ‘ए’लाई शृङ्खला जित्न दिएन । वर्षाका कारण दुई खेल मात्र सम्भव भएको तीन खेलको टी–२० शृङ्खलामा नेपाल १–१ ले बराबरीमा रोकियो तर नेपालले एकदिवसीय शृङ्खला २–१ ले हात पारेर यस शृङ्खलालाई अविष्मरणीय बनायो । जिम्बाब्वे ‘ए’ टिमलाई हराएपछि नेपालको प्रशंसा अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमले समेत गरेका छन् ।
स्वदेशमै उद्यम
स्वदेशमा रोजगारी केही छैन भनेर विदेश जान मरिहत्ते गर्नेका लागि ज्ञानबहादुर बिसुराल गतिलो उदाहरण हुनुहुन्छ । करिब १३ वर्षको रोजगारीपछि व्यवसायमा आउनुभएका बिसुराल चितवनको कुखुरापालन (पोल्ट्री) क्षेत्रको एउटा परिचित नाम हो । विद्यालय तहमा पढ्दादेखि नै अरूको कुखुराको चल्ला उत्पादन फार्ममा काम गरेर सिकेको सीपबाट बिसुराल यो स्थानमा पुग्नु भएको हो । बिसुराल यो स्थानमा सजिलै कहाँ पुग्नुभएको हो र ! निरन्तरता र धर्यताले मात्र उहाँ यस क्षेत्रको अब्बल उद्यमी बन्न सफल हुनुभएको हो । पुख्र्यौली पेसा कृषि भए पनि युवा उमेरदेखि नै बिसुराल उद्योगतर्फ आकर्षित हुनुभयो । विशेषगरी १३ वर्षको जागिरे जीवनको अनुभव पनि उद्योगका लागि सहयोगी भएको महसुस उहाँले गर्नुभएको छ । चितवनमा रहेको शिखर पोल्ट्री विल्डिङ प्रालि नामको कुखुराका चल्ला उत्पादन गर्ने ह्याचरी उद्योग मात्र होइन, उहाँको कुखुराको दाना उद्योग पनि छ । उहाँले भन्नुभयो, ‘‘जागिर खाँदा मेरा लागि मात्रै हुन्थ्यो, व्यवसायले धेरैका लागि रोजगारी दिएको छ ।’’
फगत मान्छे (कविता)
नारायण तिवारी म छु र चन्द्र सूर्य छन्म छु र खोलानाला छन्म छु र यो ब्रह्माण्ड छम छु र यो धर्ती छम छु र आकाश छ, आकाशको सुन्दरता छम छु र यो जीवन छ, जीवनको यात्रा छम छु र यो अनुपम सृष्टि छम छु र नदी छ, पहाड छ, हिमाल छम छु र अग्नि छ, जल छ, सारा चराचर छम छु र सपना छ, उज्यालो भविष्य छम छु र प्रकृति छ, रमणीय ताल छम छु र सारा संसार छ म नारायण तर, ईश्वर होइन मान्छे, फगत मान्छेम छु र ईश्वर पनि छम विना यो सारा संसार के, संसारको सुन्दरता के ?म विना यो संसारको सार्थकता के ?म विना संसारको सार के, ईश्वर के......?
गीत
शिव पलाँस मृत्युको विवेक हुँदैन मृत्युले उमेर गन्दैन ठूलो र सानो चिन्दैन असल र खराब भन्दैन । चुँडेर लान्छ फूल कैले कोपिला चुँड्छ कैले त मृत्युकै मृत्यु भई जाओस् श्राप दिन्छु मैले त आँखाको आँसु देख्दैन दिलको बिन्ती सुन्दैन ठूलो र सानो चिन्दैन असल र खराब भन्दैन । हुँदैन दौडेर, भागेर बाँचिन्न लुकेर, छिपेर कुन बेला कसलाई लाने हो के थाहा टप्प टिपेर जान्दैन कहिल्यै मृत्युले जीवनको मूल्य जान्दैन ठूलो र सानो चिन्दैन असल र खराब भन्दैन ।
पीपल वृक्षको पीडा (कविता)
लुमडी आचार्य उकाली, ओराली भञ्ज्याङ चौतारीवर–पीपल देखिने मुख्य हुन् ठाउँ यीकिरातकालमै प्रारम्भ भएको ऐतिहासिक सम्पदा चौतारी पनि हो । रुखहरूमध्येको निक्कै नै पवित्रनाम हो यसको वृक्षराज पीपल प्राकृतिक र धार्मिक सम्पदामध्येको अक्सिजन धेरै नै पाइने स्रोत यो ।रितो वा भरिया पैदल यात्रीको सुस्ताउने ठाउँ चौतारी पनि हो हुन्छ पूजा पीपलको सोम र शनिबारअरू दिनमा गरिन्छ नछोइ नमस्कार ।भैहाल्छ आयु सबै वृक्षहरूको पीपलको चाहिँ त विशासय होभएपछि पूरा समय सीमा यो झल्कने दृश्य देवी, गणेश शिवको ।यताउति हिँड्दा देखिनेमध्येको दाँयापारि हिँड्ने चौतारी पनि हो वृक्षराज पीपल देखिन्छ ढलेको बाटो विकास खातिर परिणाम होला यो ।
वसन्त काव्य उत्सवका चार दिन
मध्याह्नको समयमा पनि विराटनगर विमानस्थल टेक्दा पटक्कै गर्मीको अनुभव भएन । चार घण्टासम्म विमान उड्ने आशमा बसेका हामीहरू काठमाडौँको टर्मिनल कक्षमा गुम्सेर बस्दाको न्यानोपनमै गर्मी बिर्साउने हविगतमा पुगिसकेका थियौँ । त्यसमा पनि साहित्यकार गोकुल अधिकारीको हात हल्लाई र विवश पोखरलेको मुस्कानसहितको स्वागतले हामीले विराटनगरको गर्मी बिर्सिसकेका थियौँ । गुराँसको राजधानी तेह्रथुम र औद्योगिक नगरी विराटनगरमा कविता सुन्ने र सुनाउने कार्यक्रममा जाने उत्साहले जम्मा भएका थियौँ सबेरै त्रिभुवन विमानस्थलमा वैशाख ८ गते । एपेक नेपालको सक्रियतामा साहित्यकार विश्वविमोहन श्रेष्ठको सक्रियता र साहित्यकार राजेन्द्र शलभको सन्देश पछ्याएर । विराटनगर, धरान, वसन्तपुर, धनकुटामा साहित्यिक भेटघाट र सिर्जना सुन्ने योजना कता हो कता, मन जति वेगले दौडिए पनि हामीलाई लिएर जाने जहाजले मनलाई भन्दा धनलाई महìव दिएपछि समयसँग सम्झौता गर्न बाध्य भयौँ । ३५ मिनेटको यात्रामा बल्लबल्ल एक गिलास पानी दिएर यात्रुको सेवामा तत्पर एयरको सेवा र समय हावा गफजस्तै लाग्यो । व्यापारको नाममा आफ्नै यात्रुलाई सास्ती दिने अपार व्यापार । बाटोमा पर्ने कतिपय ठाउँमा तय भएका कार्यक्रम, कायक्रममै सीमित भए, पकाएर राखेका खानासम्म खाने अवसर जुरेन ।
नारी जागरणका तिखा आवाज
नेपाली साहित्यमा डा.बेन्जु शर्मा स्थापित तथा विशिष्ट नाम हो । मूर्धन्य नाटककार भीमनिधि तिवारीकी सुपुत्री शर्मा साहित्यका सबै विधामा कलम चलाउनुका साथै, एकाङ्की नाटक लेखन, निर्देशन तथा अभिनयमा पनि निकै दख्खल राख्ने स्रष्टा हुनुहुन्छ । नाटक विधामा कलम चलाउने स्रष्टाहरू धेरै छैनन् । केही वर्षयता भने नेपाली नाटकको क्रेज बेस्सरी उकालो लागेको छ । तैपनि नाटक लेखनमा भने खडेरी नै परेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । यस्तै समयमा प्रकाशन भएको डा.बेन्जु शर्माको नाट्य कृति ‘केवल एउटा कोठा’ ले उत्साहजनक उपस्थिति जनाएको पक्कै छ । हाल जेजति भइरहेका छन्, तिनले नाट्य विधालाई जेनतेन टेको लगाएको अवश्य छ । अझ यस क्षेत्रमा महिला सर्जकको उपस्थिति भने न्यून नै रहेको छ । अहिले युवाको रोजाइमा भने नाटक पर्ने गरेको छ ।
हङकङमा रोल्पाली माटोको महक
आजभन्दा साढे तीन दशकअघिको कुरो हो, शुक्रबारको दिन विद्यालय छुट्टी भएपछि बाहिरबाट त्यहाँ गएर बसेका हामी तीन जना शिक्षक जेलवाङ (रोल्पा)बाट डेढ घण्टाजति हिँडेर पुगिने मजिवाङ गाउँतिर हिँड्यौँ । जेलवाङ थपक्क बसेको समथर थियो भने मजिवाङ भिरालो पाखामा अवस्थित । त्यहाँ पुग्न नाकेधाराको उकालो चढ्नु पथ्र्यो । मजिवाङमा पहिले जेलवाङमै लामो समयसम्म शिक्षण गरेका र पछि आफ्नो गाउँकै प्राथमिक विद्यालयमा सरुवा भएर गएका शिक्षक चन्द्रबहादुर बुढाको घर थियो । त्यस क्षेत्रको ज्यादै सीमित शिक्षित व्यक्तिमध्येका एक, समान पेसाकर्मी र समाजका अगुवा चन्द्रबहादुरको धेरै दिनदेखिको हार्दिकतापूर्ण निमन्त्रणा मान्न हामी त्यतातिर गएका थियौँ ।
झाङ्गिँदै रङ्गमञ्च
“सत्यको बाटो हिँड्नु फाइदाजनक छ किनकि त्यहाँ भीडभाड कम हुन्छ,” भगवान् गौतमबुद्धको यो विचारमा पक्कै एउटा शक्ति लुकेको छ । सायद बुद्धको आशय भीडभन्दा टाडा बस्नु, चिन्तन मनन गर्नु, साधना गर्नु, आपैmँलाई चिन्ने प्रयत्न गर्नु आदि हुनसक्छ । मानिसका साधना गर्ने आआफ्नै तौरतरिका र स्थान हुन सक्छन् । रङ्गमञ्च पनि यस्तै साधनास्थल हो, जहाँ वर्षौंदेखि दत्तचित्त भएर साधना गर्ने रङ्गकर्मी भेटिन्छन् । विगत वर्षमा कोरोना महामारीले थलिएको रङ्गमञ्चमा उत्साहका सङ्केत देखिन थालेका छन् । रङ्गकर्ममा धेरै चुनौती छन्, बाधा–व्यवधान छन् । यसका अलावा केही जुझारु रङ्गकर्मीको त्याग, बलिदान र साधनाले रङ्गमञ्चमा बिहानीका किरण देखा परेका छन् ।
कौसीखेतीले बढाउँछ खुसी
कामले काम सिकाउँछ भनेझैँ घरको तला थपेपछि करेसाबारीमा घाम लागेन । घाम नलागेपछि करेसाबारीमा लगाएको तरकारी फल्न सकेन । छतमा पहिलेदेखि नै केही गमलामा धनियाँ, प्याज, छ्यापी रोप्थेँ । पछि फूलको सट्टा तरकारी रोप्न सुरु गरेँ । राम्रो भएपछि बढाउँदै लगेँ । ५० प्रतिशतभन्दा बढी स्वच्छ तरकारी आफ्नै कौसीखेतीबाट प्राप्त भयो । यो अनुभव पाठकलाई पनि बाँड्न चाहन्छु । केवल मन र समय दिए, उन्नत जातका बीउ र मल जोहो गर्न सके कौसी वा छतमा पनि तरकारी फलाउन सकिन्छ । समय पनि रमाइलोसँग बित्छ । प्रायःजसो घरमा चार÷पाँच जनासम्मको परिवार हुन्छ । ५० देखि ६० वटा गमलामा १० किसिमका तरकारी लगाउने हो भने पाँच जनाको परिवारका लागि ५० प्रतिशत ताजा तरकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ । अझ ध्यान दिएर घुम्तीबाली लगाउने हो भने पूरै माग पनि आपूर्ति हुन सक्छ । वसन्त ऋतुको समयमा वर्षे तरकारीको बीउबिजन राखिन्छ । तसर्थ कौसीखेतीका लागि गर्नुपर्ने केही चरणबारे उल्लेख गर्छु ।
त्यस बेलाको खान्गी
तत्कालीन राजा राजेन्द्रविक्रमको पालाको कुरा– खान्गीका रूपमा जिन्सी वा जग्गा दिने चलन भए पनि सरकारी जागिरदारले दुई वर्षसम्म बाली उठाउने अधिकारपत्र पाइरहेका थिएनन् । खान्गीभन्दा बेतन दिनुपर्छ भन्ने पक्षमा राजा सहमत थिए । कम्पु पल्टनका सैनिकलाई त्यो मन परेन । खान्की खारेज गर्ने पक्षमा रहेका चौतारा पुष्कर शाह, राजगुरु रङ्गनाथ, कपर्दार कुलराज पाँडेलगायत सात प्रमुख भारदारका घरमा कल्पु पल्टनका सैनिकले आगजनी गरिदिए । उनीहरूले इन्द्रचोकमा रहेको रङ्गनाथको वैभवशाली पुस्तकालय पनि जलाइदिए । यो नै नेपालको इतिहासमा राज्यका विरुद्धमा भएको पहिलो सैनिक विद्रोह थियो । रङ्गनाथले दैनिक, साप्ताहिक र मासिक रूपमा बेतन भुक्तानी गर्ने व्यवस्था गरेको तर तत्कालीन ब्रिटिस रेजिडेन्ट ब्राइन हड्सनको राजनीतिक समर्थनमा रङ्गनाथ मातहतको बटालियन बाहेकका सैनिकलाई उचाल्दा यस्तो परिस्थिति सिर्जना भएको इतिहासकारहरू भन्छन् (राणाकालीन शिक्षा) ।
भाग्य (कविता)
दिनेश अधिकारी भर्खरै बर्खा लागेको थियोबडेमानको एउटा ढुङ्गोलेबालुवालाई हेर्दै स–गर्व भन्यो–.तिमी त बगेर भरे कहाँ पुग्ने हौ थाहा छैनम भने यत्ति गरुँङ्गो छु किहम्मेसी नदीको प्रवहले मलाई हल्लाउनै सक्तैन प्रत्युत्तरमा बालुवाले भन्यो–ठिक भन्यौतिमी म जस्तो हुँदै होइनौतर नबिर्स !नदी भनेकी हाम्री आमा हुन्आमाको काखमा लुट्पुटिनतिम्रो भाग्यमा लेखिएकै छैन ।
मेरो ईष्यालु मन (कविता )
डा. अशोक पाण्डे प्रेमरसमा कल्पनारत पल पलआफूखुसी जिउन नचाहने सधैँ किन कसो हो खुल्दुली राखिरहने पापी हो वा धर्मात्मा खुट्याउनै गाह्रोमेरो ईष्यालु मन । धकेल्न सक्छ दुःखको गहिराइमा चिप्ल्याउन सक्छ जानी जानी निचोर्न खोज्छु मनलाई निचोर्ने साधनको अभाव कल्पाउँछ, तड्पाउँछ, सताउँछ मलाईमेरो ईष्यालु मन । मन त मन, मनै रहोस् तर बेस्वादमा उथलपुथलिन्छबेवारिसे भई ढल्मलिन्छउकुसमुकुसिन्छु मबल्झिन्छ, अल्झिन्छ अदृश्य जालमामेरो ईष्यालु मन । कसैमाथिको विश्वास धरापिलो हुन्छकसैको माया सरापिँदो हुन्छआफू आफूमै नरहने गरी मलाई मेरो हुन नदिई कहालिन्छ, पछारिन्छ, चिच्याउँछ यसै मेरो ईष्यालु मन ।
लन्डनमा हिउँको खेल (कविता)
मुकुन्द पोखरेलदूध सौन्दर्यको हिउँ सिमल भुवाको लयमा रमाउँदै आयो ।राजधानीका अङ्गरक्षक जस्तैफुलचोकी, चन्द्रागिरिअनि शिवपुरी हुन्भन्दै हिमवान्को उपहारघुम्टो ओढाउँदै आयो । यस्ता उपहारबाट तीसँगैनगरकोट र लाँकुरी भन्ज्याङ जस्ता भाइ पनि निमग्न भए ।यस्तो अवसर छोप्दै युवकयुवतीहिउँसँग खेल्न, घुम्टो खोल्दै पुगेती सुन्दर शिखर चुम्न ।यसै क्षण मलाई केही संवत्सरअतीतको सम्झना उर्लंदै आयोहिउँ ओर्लिएको बिहानी त्योम, थिएँ यात्री–लन्डन नगरीकोसाबेल सडकको सङ्गीतमा–हिउँ उठ्दै थियो ।कफीको स्वादमा नगरवासीकारलाई तातोपानीको स्नान गराउँदैमान्छेलाई भेन्टिलेटर झैँ तातैपानीपियाउँदै थिए, धुकधुकी चलाउन ।त्यस्ता हिउँ खेलका साक्षी यी मेरा आँखा बस्दा आश्चर्य मात्र लागेनहर्षविभोर पनि भएँ, म ।
युद्ध
प्रत्यक्षमा उसलाई नराम्रो भन्ने कोही निस्केन । डराएर हो वा श्रद्धाभिभूत भएर हो ? तर टोलछिमेकमा ऊसँग सम्पर्क गर्ने चाहना थोरैमा होइन धेरैमा देखियो । मानिसहरू ऊबाट तर्केर हिँड्न थाले । आँखामा आँखा जुधाएर कोही नबोल्ने भए । मित्रतापूर्वक पनि र शत्रुतापूर्वक पनि । यसरी ऊभित्र एक्लो हुनुको उच्चाट मौलाउँदै गयो । मानिसहरूप्रति उसमा एक किसिमको डरले जरा पैmलाउन लाग्यो । उसले रासन किन्ने पसलेधरिले ऊप्रति कुनै किसिमको मैत्रीभाव देखाएन । कममा पनि रासन किन्दाखेरि हुने बोलचाल पनि बन्द छ । कारण के
कर्णालीको सगुन पोल्टाभरि
प्रभा बराल ‘यात्राले पहिले तिमीलाई निःशब्द बनाएर छाड्छ र पछि तिमीलाई कथावाचकको रूपमा परिणत गर्छ ।’ तेह्रौँ शताब्दीका मोरक्कोका महान् यात्री इब्न बतुताको यो भनाइले हरेक यात्रीलाई प्रेरणा दिन्छ । उनले २१ वर्षकै उमेरमा घर छाडेर मध्य एसिया, दक्षिण एसिया, युरेसिया देशहरू घुमे । घुमेर घर फर्केपछि आफ्ना अनुभूतिहरू सबैलाई सुनाउन थाले । तत्कालीन समयमा अरू कसैले गर्न नसकेको काम उनले गरेको र त्यति धेरै ठाउँमा उनी पुगेकोले उनमा दैवी शक्ति रहेको विश्वास गरियो । उनले सुनाएका यात्रानुभूतिलाई सम्मान गर्दै उनलाई मोरक्कोका जनताले देवताको स्थानमा नै राखे । उनले आफ्नो यात्रा संस्मरणलाई ‘रिहाला’ नामक पुस्तकमा उतारे । उक्त पुस्तक अत्यन्त लोकप्रिय भयो । बतुताको यात्राले तारतम्यता मिलाउँदाको झन्झटलाई मलम लगाइदिन्छ र कठिन गन्तव्य सम्झेर मुर्झाउन थालेको अनुहार र पाइलामा जोश र जाँगरको तरङ्ग उत्पन्न गरिदिन्छ । साहित्यकार प्रतीक ढकालको ‘त्यो उज्यालो कर्णाली’ नियात्रा कृतिको नामैले पनि पाठकलाई उज्यालो बनाउँछ । कर्णाली ठूलो अञ्चल हो । त्यहाँ कुसंस्कार छ, रुढिवाद छ भनेर सुन्दै आएका छौँ । यही आधारमा दुर्गम भनेर देशको विकास बजेट पनि बर्सेनि धेरै छुट्याइने गरिन्छ तर विकास शून्य छ । किन ? यो किताब पढेपछि कर्णालीभित्रको अँध्यारो फाटेर उज्यालो भएको महसुस हुन्छ । पुरानो धारणा फेरिदिने शक्ति पुस्तकमा छ । फूलको आँखामा फूलै संसार देख्ने हो भने कर्णाली समस्या होइन, बरु समग्र नेपालको मुहार फेर्ने समाधान हो भन्ने कुरालाई अनेकन प्रमाणहरू दिएर यहाँ उल्लेख गरिएको छ । पुस्तकले कर्णालीका जनता र समग्र नेपालको पर्यटन क्षेत्रबारे फरक ढङ्गबाट सोचेको छ । कर्णालीलाई सदैव पछौटेपनको फुँदो गाँसेर राजनीतिको नारा बनाइरहनेहरूप्रति लेखकको गम्भीर चिन्ता र चासो व्यक्त भएको देखिन्छ । सके सबैले यो क्षेत्रको विकास गरौँ, सकिँदैन कर्णालीको दुरवस्थालाई मुख्य मुद्दा बनाउँदै असक्षमता प्रकट नगरौँ भन्ने लेखकको आग्रह छ । कर्णालीको सांस्कृतिक सम्पन्नता, प्राकृतिक मनोहारिता, खस आर्य संस्कृति, पुराताìिवक सम्पदा र समग्र ऐतिहासिक महत्त्वको कथालाई हामी किन आँखा चिम्लन्छाैँ ? प्रकृतिले दिएको अथाह भण्डारलाई परिचालन गर्न नसक्ने हामी नै होइनौँ ? फेरि किन स्थानलाई दोष दिन्छाँै भन्ने कुरालाई लेखकले आफ्नो लेखनीमार्फत प्रश्न गर्नुभएको छ । जुम्ला आफ्नो भ्रमणको चौहत्तरौँ जिल्ला हो भन्दै उहाँ सर्वप्रथम जुम्ली हात जोडेर जुम्लालाई प्रेम प्रकट गर्नुहुन्छ । यहाँका प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक पाटो, जनजीवन र ऐतिहासिक महìवका पत्रहरू केलाउनु हुन्छ । कालीकोट हुँदै मुगुको रारा तालमा पुग्नुभएका लेखक राराको मनमोहक मोहनी जादुमा उस्तै लट्ठ पर्नु हुन्छ । चारैतिरबाट ताललाई नियाल्नु हुन्छ । रारा ताललाई अझ गहिरिएर हेर्न र यसको सौन्दर्यमा चुर्लम्म डुब्न लेखक मुर्माटपतिर लाग्नुहुन्छ । म.वी.वि शाहको ‘राराकी अप्सरा’ लाई सम्झिनु हुन्छ । कर्णालीसँग यति धेरै प्रकृतिको खानी छ । सिञ्जा सभ्यताको जग यहीँ छ । जडीबुटीको खानी यहीँ छ । प्रसिद्ध पर्यटकीय क्षेत्र मानसरोवर जाने बाटो यहीँबाट छ । बुद्धि र बल भएका जनशक्ति नहुने कुरै भएन । यति हुँदाहुँदै पनि कर्णालीलाई वर्षौंर्षदेखि किन अँध्यारो बनाइयो ? कर्णाली पछि प¥यो है भनेर किन रोइलो मच्चाइयो ? के हाम्रै इच्छाशक्तिको कमी होइन यो क्षेत्र पछि पारिनुमा ? उहाँ गम्भीर भएर कर्णालीका डाँडापाखा, ताल तलैया, हिमाल पर्वततिर नजर डुलाउँदै मौन वार्ता गर्नु हुन्छ । बडो भावुक बन्छन् छातीमा देश दुख्दा । अथाह सम्भावनाका क्षितिजहरू हुँदाहुँदै हामी किन यति धेरै लाचारी प्रकट गरिरहेछौँ भनेर चिन्तासमेत प्रकट गर्नुहुन्छ । यति सुन्दर तालको नजिक खोई प्रशस्त होटलहरू ? खोई पर्यटकका लागि लोभ्याउने संरचनाहरू भन्दै उहाँ प्रशस्त पर्यटक भित्र्याउन सक्ने सम्भावनाको खोजीमा लाग्न धेरै ढिला भइसकेको राय प्रकट गर्नु हुन्छ । जीवन दर्शनका विभिन्न आयामबारे जानकार लेखक भएर होला बौद्धिक लेखनको कसीले पुस्तक पठनीय बनेको छ । पाठकलाई लोभ्याउन सक्ने भाषिक कला छ । सरर बगेको काव्यात्मक भाषा छ । पुस्तकभरि प्रसङ्ग मिलाएर कर्णाली संस्कृतिका लोकलयका गीति अंशहरू ठाउँ ठाउँमा आइरहन्छन् । कतै मागल गीत गाइन्छ, कतै देउडा गीत घन्काइन्छ । किताबमा वर्णन मात्र छैन, विश्लेषण पनि छ । नियात्रा होइन, कविता वा आख्यान पो पढेको छु कि भन्ने भान पाठकलाई पर्छ ।आफ्नो यात्रा अनुभूति इमानदारीपूर्वक लेखिएको भन्ने कुरा पुस्तकका हरफ हरफबाट बुझ्न सकिन्छ । जुम्ला, मुगुसँगै कालीकोट, दैलेख भ्रमणका महत्त्वपूर्ण सन्दर्भहरू पनि उस्तै गहन भावले आएका छन् । अनुभूतिको सघनताले पाठकलाई बेस्सरी तान्छ । पुस्तक अनुसन्धानमय लाग्छ ।समग्रमा ‘त्यो उज्यालो कर्णाली’ पुस्तक पढ्दा एउटा साधारण मानिसको घुमाइ र लेख्ने मान्छेको घुमाइ बारेको अन्तर सर्लक्क छुट्टिएको महसुस हुन्छ । आफ्ना घुमाइका प्रत्येक पलहरू सञ्चित गरेर लेखिने यस्ता पुस्तकले पाठकलाई फाइदा त पुग्छ नै समग्र नियात्रा साहित्यमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुग्छ । कर्णालीमाथि कसैले लेख्दै गरेको छ भने प्रस्तुत पुस्तक सन्दर्भग्रन्थ हुन सक्छ । शिखा बुक्सले प्रकाशन गरेको यस कृतिको मूल्य ३६५ रुपियाँ रहेको छ ।
