मतदाता अद्यावधिकको जिम्मेवारी
कुनै पनि निर्वाचनको सञ्चालन तथा व्यवस्थापनका लागि सो निर्वाचनमा मतदाता को को हुन् र मतदाता कति छन् भन्ने यकिन गर्नु सबैभन्दा महत्वपूर्ण कार्य हो । निर्वाचन सञ्चालन तथा व्यवस्थापनका लागि नीतिगत रूपमा विभिन्न निर्वाचनसम्बन्धी कानुन, नियम, निर्देशिका, कार्यविधि तथा मापदण्डहरू रहेका छन् तर निर्वाचनका लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष भनेको मतदाता हुन् । त्रुटिरहित मतदाता नामावली तयार पार्ने कार्य निर्वाचन आयोगको हो । आयोगले आफ्नो संवैधानिक दायित्व अन्त
नेपालमा कानुनी शिक्षा
शिक्षालाई मौलिक हकमा राख्ने थोरै मुलुकको सूचीमा नेपाल पनि पर्छ । यसैले नेपालको संविधानमा मौलिक हकको ग्यारेन्टी गर्ने कार्यहरू अन्तर्गत शिक्षासम्बन्धी हकलाई नागरिकको मौलिक हकका रूपमा सुनिश्चित गरेको अवस्था छ । शिक्षाको हकको अतिरिक्त शिक्षामा नागरिकको पहुँचलाई समेत मौलिक हकका रूपमा संविधानले आधारभूत परिभाषित गरेको अवस्था छ । उदाहरणका लागि आधारभूत तहसम्मको शिक्षा अनिवार्य र निःशुल्क तथा माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा निः
आमसञ्चारमा बदलिँदो प्रवृत्ति
सबैका लागि प्रकाशन वा प्रसारण गर्ने सञ्चार माध्यमलाई हामी आमसञ्चार भन्छौँ । पहुँच पुगेका सबैका लागि यस्ता सञ्चार माध्यम क्रियाशील रहन्छन् । अर्कोतिर त्यस्ता आमसञ्चारभित्र पनि सरकारका तर्फबाट स्थापना र सञ्चालन हुँदै आएका संस्थाहरूलाई सार्वजनिक सञ्चार संस्था भन्न सकिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा विसं १९५८ वैशाख
न्यायाधीश नियुक्तिमा विलम्ब
सर्वोच्च अदालतको मात्रै कुरा गर्दा १२ वर्षअघिदेखिका सहित २७ हजार मुद्दा फैसला गर्न बाँकी छन् । मुद्दा दर्ता हुने क्रम दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ । यता उमेरका कारण अवकाशमा जाने न्यायाधीशको सङ्ख्या पनि बढिरहेकै छ, नियुक्तिका लागि सिफारिस भने भएको छैन । न्यायाधीश नियुक्तिका लागि सिफारिस गर्न न्याय परिषद् ऐन, २०७३ छ । संविधानले सर्वोच्च अदालतमा प्रधान न्यायाधीशका अतिरिक्त २० जना न्यायाधीश हुने व्यवस्था गरेको छ । यो भनेको प्रधान न्यायाधीश र २० जना न्यायाधीशको पदको कानुनी व्यवस्थापन हो ।
एक्काइसौँ शताब्दीको शिक्षा र शिक्षण
भनिन्छ– शिक्षा भनेको ज्ञान, सिप, प्रतिभाको प्राप्ति हो । यो एक प्रकारको चेतना वा जागरणको विकास हो । जसले आफू, परिवार, समाज, राष्ट्र र अन्तर्राष्ट्रिय जगत्लाई चिन्ने र सोही अनुसार आफूलाई अनुकूलन गर्न सक्ने क्षमताको विकास गर्न सक्ने सम्भावनाहरूको खोजी गर्ने, हासिल गर्ने र त्यसको प्रयोगसमेत गर्न सक्ने बनाउनु हो ।
सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोग
फोर्थ इस्टेट वा फोर्थ पावर शब्दले प्रेस र समाचार जगत्लाई जनाउँछ । चौथो अङ्ग÷शक्तिले प्रेसमा राजनीतिक मुद्दालाई तयार गर्न सक्ने अन्तर्निहित क्षमता छ भन्ने देखाउँछ । पत्रकारिताले समाचार र विचार मात्र प्रवाह गर्दैन, यसले निगरानी, सहसम्बन्ध, सांस्कृतिक प्रसारण, जनतालाई सङ्गठित गर्ने र जनमत निर्माणको महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ । पत्रकारिताको प्रमुख केन्द्रमा नागरिक भएको हुँदा अधिक शक्तिशाली भएको छ । मानिसमा सञ्चारको प्रभाव धैरै पर्छ । प्रत्येक मानिसले सञ्चारमा पहुँच पुगोस भनेर कामना गर्छ । लोकतान्त्रिक देशमा सञ्चार माध्यमलाई राज्यको चौथो अङ्ग भनिने कारण यहीँ हो । चौथो अङ्ग संवैधानिक रूपमा
वातावरणीय विनाशबिनाको विकास
प्राध्यापक अमत्र्य सेनका अनुसार विकास प्रक्रियाको अन्तिम लक्ष्य मानव विकास हो । जसको दायराभित्र सामाजिक प्रगति, आयमा वृद्धि, क्षमता विकास, समता, सहभागिता तथा स्वतन्त्रता, वातावरणीय दिगोपना र मानवीय सुरक्षा पर्दछ । खासगरी सन् २००० मा घोषित सहस्राब्दी विकास लक्ष्यमा पहिलो पटक मानव विकास र वातावरणलाई अन्योन्याश्रित पक्षका रूपमा स्वीकार गरिएको थियो । तथापि सन् १९८० को दशकमै दिगो विकासको अवधारणासँगै विकासमा वातावर
कारणबाट परिणामको पुनरुत्पत्ति
हरेक परिणाम हुनुअगाडि कारण हुन्छ, कारणबाट नै परिणामको पुनरुत्पत्ति हुन्छ । समयले घटना लिएर आउँछ, समयले दिएको घटना दोहरिँदैन । बगेको पानी फर्किंदैन भने झैँ बितेको समय फर्किंदैन तर पनि उस्तै मौसम, महिना र ऋतु अनुसार हुने गर्दछ । यो प्रकृति समय अनुसार हुने कुरा हो । बगेको पानी नर्फके पनि बगेको पानी वाष्पीकरण भएर वर्षा हुन्छ, खोलाको प्रवाह पुनः बढ्न थाल्छ । स्थिति त्यस्तै भए पनि प्रक्रिया फरक हुन्छ, यस्तो क्रम दोहोरिइरहन्छ, यो प्रकृतिको नियम हो ।
इजरायल–हमास युद्धप्रभाव
अमेरिका, बेलायतलगायत पश्चिमी देशहरूले गाजापट्टीको युद्ध इजरायलको आफ्नो रक्षा अधिकारभित्रको विषय हो भनेर समर्थन जनाएका छन् । रुस र चीनले हमासले पछिल्लो समय गरेको क्रियाकलापको बारेमा प्रतिक्रिया नै नदिई युद्धविरामको आह्वान गरेका छन् । यसबाट के अनुमान गर्न सकिन्छ भने इजरायल प्यालेस्टाइनको मुद्दा नयाँ भूराजनीतिक प्रभावको व्यापक प्रवृत्तिसँग जोडिन पनि सक्छ । मानव समुदायका शान्तिको चाहनाका निन्ति युद्ध रोकिनु पर्छ । मानवीय मूल्यको उच्च सम्मान गर्दै युद्ध रोकी वार्ताद्वारा समाधान खोजिनु वाञ्छनीय छ ।
बाल विकासका लागि गृहकार्य
मानव जीवन सिकाइको चौघेरो हो । जन्मदेखि मृत्युको शय्या नपुगुन्जेलसम्म सिक्ने क्रम जारी रहँदो रहेछ । त्यसैले जीवन सिकाइको धरातलमा कसैको पनि पूर्ण भएको मानिँदैन । सन् २०१३ मा नेपालबाट अमेरिका बसाइँ सरेपछि जीवनयापनका धेरै अवधारणामा नयाँ सिकाइ थप्ने अवसर प्राप्त भयो । त्यसमध्येको नयाँ सिकाइ दुई छोरीको बाबु हुँदै उनीहरूको शिक्षादीक्षामा केन्द्रित रहँदाको सिकाइ र भोगाइ निकै चाख लाग्दो भयो । पक्कै पनि नेपालमा जन्मी, हुर्की जीवनको महìवपूर्ण क्षण जन्मभूमिमा बिताएको हुँदा आफू हुर्कंदै गर्दाका अनुभव र अमेरिकामा दुई छोरी हुर्काउँदै गर्दाका अनुभवमा तुलना गर्ने अवसर मलाई प्राप्त भ
जलवायु परिवर्तनको चपेटा
संयुक्त राष्ट्रसङ्घका महासचिव एन्टोनियो गुटेर्रेसको हालैको नेपाल भ्रमण मुख्य गरी जलवायु परिवर्तन र नेपालको शान्ति प्रव्रिmयाको विषयमा केन्द्रित रह्यो । सङ्घीय संसद् र लुम्बिनीमा राष्ट्रसङ्घका महासचिवले दिएको भाषणले यी दुई विषयलाई उच्च महìव दिएको स्पष्ट हुन्छ । त्यसो त उहाँले विभिन्न देशमा जारी युद्धको विषयमा समेत चासो दिनुभयो । नेपालको शान्ति प्रक्रिया वर्षौंदेखि अधुरो छ । न्याय नपाएर कैयौँ मान्छे दुःखित र पीडित छन् । यसलाई टुङ्गोमा पु¥याउनु राष्ट्रिय कार्यभार हो ।
नर्सिङ सेवाभित्रका पीडा
मानव स्वास्थ्यका लागि नर्सको भूमिका अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुने गरेको छ । जब मानव समुदाय स्वास्थ्यको विषयमा गम्भीर हुने गर्छ, तब नर्सको भूमिका झन् बढ्न जान्छ । पछिल्ला दिनमा हुने गरेको बसाइँसराइ, आवतजावत र बेलाबेलाको महामारीले गर्दा विश्व समुदाय नै स्वास्थ्यका दृष्टिले निकै संवेदनशील बन्दै गएको छ ।
सुशासनको आधार आत्मानुशासन
सुशासन आजको विश्व राजनीतिमा सर्वाधिक चर्चित शब्दावली हो । शक्तिशाली भनिएकादेखि सामान्य गनिएका सबै देशका सरकारले प्रमुख प्राथमिकता नै सुशासन भएको अभिव्यक्ति दिन्छन् । निर्वाचनको समय प्रत्येक प्रत्यासीबाट देशमा सुशासन कायम गर्दै राष्ट्र निर्माणमा सघाउने अभिलाषालाई एउटै उद्देश्यका रूपमा प्रस्ट्याइन्छ । राष्ट्र निर्माणमा निर
सम्झनामा बाँचेको गाउँ
‘उन्नतिका लागि आफूले जन्मेको ठाउँ छोड तर नबिर्स,’ भन्ने भनाइ छ । नभन्दै, पहिला गाउँमै जन्मेर अहिले विभिन्न क्षेत्रमा ख्याति कमाएका अधिकांशले आफू जन्मेको गाउँठाउँ छोडेका छन् तर तिनले आफ्नो जन्मथलो बिर्सेका चाहिँ छैनन् । आफ्ना बाउबाजेको थातथलो, रगतपसिना पोखिएको ठाउँ, आफू जन्मे हुर्केर खेलेको गाउँठाउँ कसलाई प्यारो लाग्दैन र ! सपनामा पनि आइरहन्छ । त्यसैले होला, सहर बस्न पुगेका सहरियाहरूले मात्र होइन; संसारको अर्कै गोलाद्र्धमा पुगेकाहरूले पनि आफू जन्मेको गाउँको बारेमा चासो गरिरहन्छन् । आजको अत्याधुनिक सूचना प्रविधिको जमानामा जानकारी पाउन पनि सजिलो भएको छ ।
युद्धले निम्त्याएको विध्वंस
इजरायल र प्यालेस्टिनी हमासबिच यस पटक इतिहासमै नभएको क्रूर र अमानवीय युद्ध भएको छ । दुवै पक्षले युद्धको नियम र सीमा पालना गरेनन् । युद्धमा निहत्था महिला, बालबालिका, वृद्धवृद्धा, बिरामी, चिकित्सक, पत्रकार, विदेशी नागरिक र सर्वसाधारण मानिसको बीभत्स हत्या भयो । २३० जनालाई हमासले बन्धक बनाएको छ । हमास लडाकुहरूको अप्रत्यासित र अकल्पनीय आक्रमणमा इजरायल स्थापना भएयताकै ठुलो क्षति भोगेपछि आक्रोशित इजरायल सरकारले हमासलाई निमिट्यान्न पार्ने भन्दै प्रत्याक्रमण सुरु गरेसँगै युद्ध चर्केको हो ।
सहरी वातावरण व्यवस्थापन
मानवको अस्तित्व उसको वरिपरिको वातावरण तथा पर्यावरण एवं परिस्थितिमा निर्भर गर्दछ । मानिसको अस्तित्वका लागि वनजङ्गल, जल आदिमा पाइने प्राणी तथा वनस्पति आवश्यक हुन्छन् । वनजङ्गल, जल आदिको अस्तित्व सङ्कटमा पर्नु भनेको मानव जीवन पनि सङ्कटमा पर्नु हो । पछिल्ला दिनमा के सहर के गाउँ, जताततै यसको प्रभाव
नेपाल विश्वको मित्र
महामहिमहरू, माननीय मन्त्रीज्यूहरू, माननीय सांसदज्यूहरू एवं मित्रहरू, आज यहाँ तपाईंहरूसँग उपस्थित हुन पाउनु सम्मानको कुरा हो । मनमोहक नेपालमा फर्कन पाउनु एउटा सौभाग्य पनि हो । म यहाँ पहिलो पटक सन् १९७० को दशकमा आएको हुँ । जति पटक म यहाँ आएको छु, म छक्क परेको छु । र यो यात्रा पनि कुनै अपवाद होइन ।
सुशासनमार्फत समृद्धि
भ्रष्टाचारका सन्दर्भमा निजामती सेवाका एक जना मित्रले भनेका थिए– नेपालमा सदाचारीलाई जेलमा राखेर भ्रष्टाचारीजतिलाई बाहिर राख्ने हो भने नेपालका जेलले पनि धान्छ र सदाचारीलाई दुई छाक खानलाउन कुनै कठिनाइ हुँदैन । किनकि जेलमा रहेकाको खान बस्नको जिम्मा सरकारले लिएको हुन्छ । ठेक्कापट्टा, कमिसन, राजस्वमा लुट मच्चाउन सक्नेहरू बाहिर बसेर मुलुक सञ्चालन गर्ने र तिनको कमाइले सिधासादालाई कैदमा राखेर खान दिने व्यवस्था नै नेपालमा उपयुक्त हो कि जस्तो भइसकेको छ । खासमा ती मित्रले मुलुकमा सुशासन कायम गर्नमा ढिला भइसकेको र भ्रष्टाचारीको बिगबिगी बढेका कारण निकै चिन्तित भएर यस्तो भनेको हुनु पर्छ ।
शान्ति प्रक्रियामा राष्ट्रसङ्घ
नेपालमा २०५२ सालेदखि सुरु भएको दस वर्ष लामो सशस्त्र द्वन्द्वको औपचारिक अन्त्यको घोषणा गर्दै सरकार र तत्कालीन विद्रोही पक्ष नेकपा (माओवादी) बिच २०६३ मङ्सिर ५ गते शान्ति सम्झौता भएको आगामी मङ्सिर ५ गते १७ वर्ष पूरा हुँदै छ । यो अवधिमा शान्ति सम्झौतामा उल्लेख भएबमोजिम संविधान सभाको निर्वाचन, संविधान सभाबाट नेपालको संविधान निर्माण, तीनै तहको निर्वाचन, माओवादी लडाकुको व्यवस्थापनलगायतका महìवपूर्ण कार्य सम्पन्न भएका छन् तर शान्ति सम्झौ
पानी, पूर्ण जीवन र विकास
दिगो विकासको माध्यमद्वारा मानिसको पूर्ण जीवनको अधिकार सुरक्षित गर्नु आजको सभ्य समाजको चाहना हो । कुनै पनि नागरिकको मानव जीवनचक्र अनुसारको प्राकृतिक मरणबाहेक अन्य कारणले मरण नहुनुलाई पूर्ण जीवन भन्न सकिन्छ । पूर्ण जीवन प्राप्त गर्नका लागि सर्वप्रथम मान्छे–मान्छे र मान्छे तथा प्रकृतिबिचको द्वन्द्व समाप्त हुनु पर्दछ । त्यससँगै विशेषतः मान्छे, माटो र पानीबिचको सम्बन्धलाई गौरवमय, पे्रममय र प्रकृतिजन्य बनाई जीव र जगत्को पानीसँगको सम्बन्धलाई गाढा बनाउनु आवश्यक छ । नेपालले यस कार्यलाई मूलमन्त्र बनाई सिद्धान्त, नीति र व्यवहारको विकाससमेत त्यसैमा ढाल्नु पर्दछ ।
दलको विकल्प दल
संसारमा निर्विकल्प कोही र केही छैन र असम्भव कुनै कुरा हुँदैन भन्ने भाष्य निर्माण भएका कारण असम्भव जस्ता लाग्ने कुरा सम्भव भएको हो । चन्द्रमामा मान्छे पुगेको हो । अनेक ग्रहको खोजी गरेर त्यहाँ बस्ती बसाल्ने सम्भाव्यताको खोजी गरिएको हो । विश्वको तीव्र विकास मान्छेको असन्तोषी, उग्र महìवाकाङ्क्षी स्वभाव र विकल्प खोज्ने अभीष्टले भएको मानिन्छ । अतः निर्विकल्प भन्ने कुरा हुँदैन ।
बिपी, कांग्रेस र चियापान
प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बिपी कोइरालाको सरकारलाई १ पुस २०१७ मा अपदस्थ गरी राजा महेन्द्रले विक्रम संवत् २००७ मा ल्याइएको प्रजातन्त्र अन्त्य गरी एक दलीय पञ्चायती व्यवस्था लागु मात्र गरेनन्, राजनीतिक दलका गतिविधि नियन्त्रण गर्न दलमाथि प्रतिबन्धसमेत लगाएका थिए । राजा महेन्द्रको निरङ्कुश कदमको १६ वर्षपछि १६ पुस २०३३ मा बिपी कोइराला भारत प्रवासबाट ‘राष्ट्रिय एकता तथा मेलमिलापको नीति’ लिएर स्वदेश फर्किनुभएको थियो । प्रवासबाट फर्केर बिपीले राजालाई एउटै सन्देश दिनु थियो, प्रजातन्त्र पुनप्र्राप्तिका लागि अब देशभित्रै बसेर सङ्घर्ष गर्छौं ।
उपभोक्ताको दायित्व
चाडपर्व सुरु हुनासाथ बजार अनुगमनले तीव्रता पाउँछ । जीवनयापनका क्रममा हरेक व्यक्ति हरेक दिन उपभोक्ता बन्न बाध्य हुन्छ । उपभोक्ता अधिकार आधारभूत मानव अधिकार हो । उपभोक्ता अधिकार अधिकारहरूको पनि मूल अधिकार हो । नेपालको संविधानमा उपभोक्ताको हकलाई मौलिक हकका रूपमा राखिएको छ, जसमा प्रत्येक उपभोक्तालाई गुणस्तरीय वस्तु तथा सेवा प्राप्त गर्ने हक हुने छ । गुणस्तरहीन वस्तु वा सेवाबाट क्षति पुगेको व्यक्तिलाई कानुनबमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने हक हुने छ भनेर पनि उल्लेख गरिएको छ ।
आशा जगाउने अवसर
सबैभन्दा ठुलो पर्व बडादसैँ सकिएको छ । तिहारको तर्खर अब बिस्तारै हुन्छ, हुँदै छ । नेपाल संवत्, छठसमेत पर्वकै रूपमा मनाइन्छ । यी चाडपर्वको सांस्कृतिक महत्व त छँदै छ, देशको अर्थतन्त्र चलायमान बनाउन चाडपर्वको ठुलो योगदान रहने गर्छ । विगतमा ठुलो योगदान रहने गरेको थियो । तर आमबुझाइमा यो वर्ष बडादसैँले पनि अर्थतन्त्र व्यापक चलायमान बनाउन सकेन । देश आर्थिक मन्दीको चपेटामा परेको बडादसैँको आर्थिक निराशाले पनि देखाएको छ । दसैँलगायतको चाडपर्वले यो
विकास बहस
विकास एउटा यस्तो शब्द निर्माण भएको छ, जुन शब्द सबैलाई मन परेको हुन्छ । अल्पविकसित, विकासोन्मुख तथा विकसित जुनसुकै देशका जनता यसबारे जानकार भएकै छन् । विकासका लागि व्यक्ति, सङ्घ संस्था, राज्य र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसमेत परेका छन् । विभिन्न देशले विकासका लागि भिन्नभिन्न मोडलको विकास गरेका पनि छन् । अहिले विश्वमा देखिएको प्रमुख समस्या भनेकै विकास नहुनु हो । जहाँ शिक्षा, स्वास्थ्य, आवास, पानी, खाद्यान्न, लत्ताकपडा, रोजगारीजस्ता क्षेत्रको अभाव हुन्छ, त्यहाँ गरिबी रहेको हुन्छ ।
