प्रवासी संस्कृति र अब्बलहरू
हाम्रा जति पनि युवा प्रवास जान्छन्, धेरैजसो उतै हराउँछन् । प्रवासी बन्नु भविष्यमा प्राप्त हुने राष्ट्रिय अवसरबाट वञ्चित हुनु हो । मानिस महत्त्वाकाङ्क्षी प्राणी हो । ऊ शासित होइन, शासक बन्न चाहन्छ । शासक बन्ने सौभाग्य तिनैले पाउँछन् जो सयकडौँ प्रतिकूलतासँग जुध्दै मातृभूमिमा बस्छन् ।मानिस बुढो हुन चाहँदैन । सक्ने भए ऊ सधैँ जवान रहने थियो । ७५ कटेको व्यक्तिलाई पनि बुढो भनिदिनुस् निधारमा गाँठा पार्न थाल्छ । मानिस युवा देखिन किसिम किसिमका उपाय अवलम्बन गर्छ । सेतै फुलेको कपाल मेहदी लगाएर कालो पार्नु । खुइलेको टाउकोमा कपाल ट्रान्सप्लान्ट गर्नु । फेसियल गर्नु । शृङ्गारका प्रसाधन प्रयोग गर्नु । अनुहारको प्लास्टिक सर्जरी गर्नु । ब्युटीपार्लर धाउनु आदि इत्यादि । युवा उमेर जीवनको सबैभन्दा उर्वर समय हो । युवा उमेर जोस जाँगरले भरिएको हुन्छ । युवा युगको आवाज हो । परिवर्तनको संवाहक हो । युवामा समयको धारालाई अलग दिशामा मोड्ने असीम तागत हुन्छ । दुनियाँमा हुने क्रान्ति, आन्दोलन र विद्रोहहरू युवाको सक्रिय सहभागिताबिना सफल हुँदैनन् । युवा को हो, को होइन ? अर्थात् युवा कसलाई भन्ने त ? यसबारे जैन सन्न्यासी ललितप्रभजी ठट्टा गर्दै भन्छन्, ‘‘जिसकी मोबाइल मेँ हसिनोँ का नम्बर होता है वो युवा है । और जिसकी मोबाइल मेँ हकिमोँका नम्बर होता है वो बुढा है !” परन्तु युवा को हो र को होइन भन्ने विषयमा संयुक्त राष्ट्रसङ्घ र केही देशले केही मान्यता बनाएका छन् ।जर्मन सरकारले १५ देखि १८ वर्षसम्मकालाई किशोर र १८ देखि २१ सम्मका लागि युवा भनेको छ । उता दक्षिण अफ्रिकाले १५ देखि ३४ वर्षभित्रका जवानलाई युवा भनेको छ । नेपाल सरकारले १६ देखि ४० वर्ष उमेर समूहका मानिसलाई युवामा गणना गरेको छ । छिमेकी देश भारतले १५ देखि २९ वर्षका जनसमुदायलाई युवामा गणना गरेको छ । उता संयुक्त राष्ट्रसङ्घले १५ देखि २४ वर्ष उमेर समूहका मानिसलाई युवा मानेको छ । यसमा दुई मत छैन कि उमेर युवा र वृद्धलाई विभाजित गर्ने लक्ष्मण रेखा हो । किन्तु उमेर मात्रै सबै कुरा हो भनेर भनिहाल्न चाहिँ सकिँदैन ! यसमा व्यक्तिको स्वास्थ्य र वैचारिक पक्षलाई समेत यथोचित महŒवका साथ हेरिनु पर्छ । अर्थात् कुनै व्यक्ति जड चिन्तनले ग्रस्त छ । वैज्ञानिक मूल्य मान्यतालाई आत्मसात् गर्न हिचकिचाउँछ । अन्धविश्वास, कुरीति, कुसंस्कार, अपसंस्कृतिले गाँजिएको छ । मानसिक र शारीरिक व्याधिले ग्रस्त छ भने उक्त व्यक्तिलाई २५ कै भए पनि युवा भन्दा मन रमाउँदैन । त्यसविपरीत कोही अन्धविश्वास, कुरीति, कुसंस्कार, कुसंस्कृति, सामाजिक विभेदविरोधी छ । मानव समाजको अग्रगामी रूपान्तरणका निम्ति दत्तचित्त रहन्छ । स्वास्थ्यका दृष्टिले तन्दुरुस्त छ भने ऊ असी वर्षको भए पनि युवा कहलाउन लायक व्यक्ति हो ! किन्तु यसमा ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने संसारमा सार्वभौम भन्ने कुनै पनि कुरा छैन । हरेक कुरा देशकाल, परिस्थितिसापेक्ष हुने गर्दछन् । भनाइको तात्पर्य प्रत्येक समाज आआफ्नै मूल्य मान्यताको जगमा अडेका हुन्छन् । कुनै एक देश वा समाजले नैतिक ठहर्याएका विषय अर्को देश वा समाजमा अनैतिक मानिन सक्छन् । जस्तो कि पाश्चात्य जगत्का निम्ति डेटिङ, ब्रेकअप, गर्लफ्रेन्ड, ब्वाइफ्रेन्ड संस्कृति सामान्य जस्ता लाग्छन् । जब कि पूर्वीय समाजमा त्यस्ता संस्कृति अशोभनीय मानिने गर्छन् । पूर्वीय समाजको ठुलो हिस्साले आफूलाई त्यस्तो संस्कृतिको विपक्षमा उभ्याउने गर्छ । किन्तु उल्लिखित संस्कृति विश्वभर दिन दुगुणा, रात चौगुणा फैलिँदै गएको आभास भइरहेको छ । त्यसबाट नेपालसमेत अछुतो रहेको छैन । दृश्य यस्तोसम्म देखिन थालेको छ कि जो बेबिसावर, भ्यालेन्टाइन डे, डेटिङ, ब्रेकअप, गर्लफ्रेन्ड, ब्वाइफ्रेन्ड आदि संस्कृतिलाई सभ्यताको मानक ठान्छ । जो देशमा रोजगारीको अभाव देखाउँदै विदेश उड्न तँछाडमछाड गर्छ । जो पाश्चात्य मुलुकको नागरिक बन्न पाउनुलाई जीवनको महान् सफलता ठान्छ, ऊ नै ‘आधुनिक युवा’ हो भनेर बुझिदिनुपर्ने भएको छ । परन्तु नेपाली युवाका सीमित अँध्यारा पक्ष हुँदाहुँदै असङ्ख्य उत्साहजनक पाटा अनावरण हुँदै गएका छन् । एक वर्षमा पाँचदेखि सात ठाउँमा लोक सेवा आयोगको परीक्षामा नाम निकाल्ने । कृषि उद्यममार्फत स्वदेशमै लाखौँ रुपियाँ आर्जन गर्ने, अनि लाखौँको वैदेशिक कमाइ त्यागेर नेपालमा व्यवसाय गर्ने युवा त्यसका उदाहरण हुन् । गुल्मी जिल्लामा जन्मिएकी २३ वर्षीय विष्णु घर्तीको नाम यस सन्दर्भमा उल्लेखनीय हुन आउँछ । विष्णुले एकै वर्षमा लोक सेवा आयोगले लिएको विभिन्न पदको पाँच परीक्षामा नाम निकालेर देखाइन् । यसको अर्को उदाहरण हुन् रोल्पाकी २१ वर्षीय खुसी बुढामगर । उनले त झन् एक वर्षमा आयोगले लिएको सात वटा परीक्षा उत्तीर्ण गरी आफूलाई प्रतिभावान् युवाको पङ्क्तिमा उभ्याइन् । तनहुँको चुँदी रम्घामा जन्मिएका २६ वर्षीय अर्बिन रानाभाट गौरवका साथ लिनुपर्ने तेस्रो नाम हो । अर्बिनका धेरै साथी यतिखेर युरोप–अमेरिकामा छन् । उनीचाहिँ प्रयास नै नगरी ‘नेपालमा केही छैन’ भन्दै विदेश हान्निन तयार भएनन् । अर्बिन लोक सेवा आयोगद्वारा लिइने शाखा अधिकृत पदको परीक्षामा प्रतिस्पर्धी बन्न चाहे । सिट थियो १८ । प्रतिस्पर्धी थिए १६ हजार ! आखिर सबैलाई चाहिने एउटै सिट हो । अर्बिन रानाभाटले लोक सेवा आयोगको परीक्षा उत्तीर्ण गरेर देखाए । उत्तीर्ण मात्र होइन, बाँकी सबै प्रतिस्पर्धीलाई टप गरे । अर्थात् आफूलाई नम्बर एकको स्थानमा उभ्याएर देखाए । त्यति मात्र होइन, अर्बिनले प्रदेश लोक सेवा आयोगले लिएको अन्य चार परीक्षामा समेत सफलता हात पारे । दुबईको रेस्टुराँमा आठ वर्ष काम गरेर नेपाल फर्केका सुजन सफलताको अर्को पात्र हुन् । उनले केही वर्षदेखि काठमाडौँको रामकोटमा ३० रोपनी जमिन भाडामा लिई कृषि व्यवसाय गरिरहेका छन् । “दुबईमा पैसा थियो तर लाइफ थिएन । विदेशीको गुलाम बन्नुपर्दथ्यो । त्यहाँ मालिकको इसारामा काम गर्नुपर्दथ्यो । यहाँ म आफैँ मालिक छु,” सुजन सगौरव सुनाउँछन् । सात वर्ष दुबई बसेर नेपाल फर्केका सागर श्रेष्ठ सम्झनलायक अर्का युवा हुन् । दुबईको युपिएस कुरियर कम्पनीमा काम गर्दा महिनाको सात÷आठ हजार दिराम (करिब दुई लाख ५० हजारदेखि तीन लाख नेपाली रुपियाँ) पारिश्रमिक बुझेका सागरले त्यो छाडेर नेपालमा कृषि व्यवसाय सुरु गरे । यतिबेला उनी दिनमै ५० हजारदेखि लाख रुपियाँसम्मको तरकारी बिक्री गर्छन् । ललितपुर जिल्लाको लुभुमा अवस्थित किराँत कृषि फार्मकी सञ्चालिका सुधा राईको चर्चाबिना यो लेख अधुरो रहन सक्छ । सुधा राईका ससुरा ब्रिटिस लाहुरे हुन् । सुधाको परिवारका प्रायः सबै सदस्य बेलायत बस्छन् । कोरोनाकालमा दोस्रो पटक भएको लकडाउनअघि नेपाल आएपछि बेलायत फर्किनन् उनी । सुधाले स्वदेशमै कृषि उद्यम सुरु गरिन् । सुधा वार्षिक ४५–५० लाख लगानीबाट ८५ लाख नगद आर्जन गरेको बताउँछिन् ।विष्णु घर्ती, अर्बिन रानाभाट, सुधा राई, सागर श्रेष्ठहरू तीन करोड नेपालीका प्रेरणाका स्रोत हुन् । आशा गरौँ, त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा पङ्क्तिबद्ध हुँदै विदेश उड्न लालायित प्रत्येक युवाले अर्बिन रानाभाट, सुधा राईहरूको परिश्रम र मेहनतको कथा पढ्ने छन् । हाम्रा जति पनि युवा प्रवास जान्छन्, धेरैजसो उतै हराउँछन् । प्रवासी बन्नु भविष्यमा प्राप्त हुने राष्ट्रिय अवसरबाट वञ्चित हुनु हो । मानिस महत्त्वाकाङ्क्षी प्राणी हो । ऊ शासित होइन, शासक बन्न चाहन्छ । शासक बन्ने सौभाग्य तिनैले पाउँछन् जो सयकडौँ प्रतिकूलतासँग जुध्दै मातृभूमिमा बस्छन् । प्रतिकूल परिस्थितिसँग सङ्घर्ष गर्दै मातृभूमिको धुलोमैलोसँग खेल्नेहरूले नै भोलिको नेपाल हाँक्ने सौभाग्य पाउँछन् । भोलि कसले जानेको छ र ? हुन सक्छ, कुनै दिन धुलोमैलोका तिनै खेलाडी मुलुकको प्रधानमन्त्री बन्ने छन् । राष्ट्रपतिको सम्मानित आसनमा पुग्ने छन् । सचिव, मुख्यसचिवको कुर्सीबाट समग्र नेपाललाई दिशानिर्देश गर्ने छन् ।
कृषि पेसाको व्यवसायीकरण
नेपालमा कृषि उत्पादनका क्षेत्रमा अझै पनि सामन्तवादी प्रणाली विद्यमान छ । जमिनदारी प्रथा पनि अझै निर्मूल हुन सकेको छैन । धेरै कृषियोग्य जमिन सहरिया धनी वर्गको नियन्त्रणमा छ । काठमाडौँमा वा अन्य सहरमा ठुलाठुला आलिसान भवनमा बस्ने धनीले गाउँका कृषियोग्य जमिनको ठुलो हिस्सा ओगटेका छन् । खेती गर्ने किसानसँग आफ्नो जमिन छैन । अँधिया, त्रिखण्डी, ठेक्का, करार (लिज) मा खेती गरिएकाले उत्पादनमा निरन्तर क्षयीकरण हुँदै गएको छ । पहाडबाट बसाइँसराइका कारण त्यहाँको जमिन जङ्गल, बाँझो, चरनमा परिणत हुँदै गएको छ र बस्ती खाली हुँदै छन् । असन्तुलित विकासे मोडलले दुर्गम र पहाडी क्षेत्र उपेक्षित हुँदा जनसङ्ख्या पलायन मात्र होइन, घट्दो छ । मधेशमा सुकुम्वासी, ऐलानी, पर्ती जग्गाका बसोबासहरू अव्यवस्थित छन् । बसाइसराइको चाप मधेशले खेप्न थालेको छ । हाम्रो कृषिपद्धति केवल निर्वाहमुखी, कामचलाउ र परिवार धान्न लक्षित छ । कृषिमा न वैज्ञानिक विधि, न आधुनिकता न त आधुनिक आविष्कारको उपयोग हुन सकेको छ । यान्त्रिकीकरणद्वारा महँगो उत्पादन लागत घटाउने काम हुन सकेको छैन । न कृषि मजदुरको अभावलाई यन्त्रद्वारा हल गर्न सकिएको छ । कृषिमा आधुनिकीकरण हुन नसक्दा उत्पादन लागत मात्र उठाउन पनि किसानलाई धौ धौ पर्न थालेको छ । कृषिको व्यावसायीकरण भएको छैन । तसर्थ किसानको नगद आम्दानी हुने स्रोत पनि छैन । कृषि जनशक्ति यस क्षेत्रबाट पलायन हुँदै गएको छ । बालीनाली लगाइने जमिन प्रत्येक वर्ष सरदर आठ हजार हेक्टरका दरले घट्न सुरु गरेको छ । यसका साथै जमिनको खण्डीकरण तीव्र रूपमा बढ्दो छ र उत्पादन क्षति पनि बढ्दो छ । ‘प्लटिङ’ का नाममा लाखौँ हेक्टर जमिन घडेरीका रूपमा बाँझै छ । जमिनको वर्गीकरण गरी खेती लगाउने ठाउँमा अन्य संरचना निर्माण र ‘प्लटिङ’ को होडलाई निषेध गर्नुपर्ने थियो तर हुन सकेको छैन । आकासे पानीको भरमा खेती लगाउनुपर्ने बाध्यता पनि हटेको छैन । सिँचाइ सुविधाको व्यापक विस्तार हुन नसक्दा मौसमी खेती गर्न किसान बाध्य छन् । जलवायु परिवर्तनको असरले गर्दा उपयुक्त समयमा पर्याप्त वर्षा हुन छाडेको छ । जसले उत्पादनमा प्रभाव पारेको र त्यसको क्षतिपूर्ति किसानले नपाउँदा गरिबी दर बढ्दै जाने स्थिति छ । कृषि, पशु, बाली बिमा जनतासम्म पुग्न सकेको छैन । जमिनको आधुनिक र वैज्ञानिक उपयोग हुन नसक्दा सामूहिक खेती प्रणाली, चक्लाबन्दी, सहकारी र साझेदारी फार्म निर्माण हुन सकेका छैनन् । फेरि वन्यजन्तु, रोग, किरा आदिबाट संरक्षण र उपचारको व्यवस्था नभएका कारण किसान मर्कामा छन् । खेती, बाली, पशुपालन, फलफूल, नगदेबाली जस्ता क्षेत्रलाई व्यापारिक र व्यवसायी उद्देश्यले उत्पादन गरिएको छैन । नाफा कमाउने, किसानको नगद आयस्रोत बनाउने उद्देश्य नै छैन । फलतः कृषि पेसाबाट युवा पलायन भएको छ । उत्पादनमा लागेकाहरू पनि निराश छन् । कृषि क्षेत्रका समस्या नयाँ नयाँ प्रविधि, उच्च नश्लीय पशु, उन्नत बिउबिजन, छिटो उत्पादन हुने विकसित विधि, बहुबाली विकास, मलखाद, विषादीको सहज उपलब्धता नहुनाले पनि उत्पादनमा असर परेको छ । कुनै वर्ष प्राकृतिक रूपमा उत्पादन वृद्धि हुँदा भण्डारणको समस्या तेर्सिन्छ । शीतभण्डार पर्याप्त छैनन् । फलतः किसान आफ्नो उत्पादन सुरुमै सस्तोमा बेच्न विवश हुन्छ । कृषि उत्पादित वस्तुको भण्डारण, बजारीकरणको समुचित व्यवस्था पनि छैन । कृषि उत्पादन विनिमय प्रणाली पनि शोषण र एकाधिकारमा आधारित छ । बिचौलिया मोटाउने र किसान, उपभोक्ता दुब्लाउने स्थिति हटेको छैन । कृषि उत्पादन खरिद बिक्री केन्द्र, बजारीकरण तथा व्यवसाय सञ्चालन गर्ने स्थान सहज प्राप्य छैनन् । त्यसैले काम नगर्ने तर बिचमा बसेर दलाली गर्दै नाफा सोहोर्ने व्यवसाय मौलाउँदो छ । यसरी बिचौलियाले लुट्न पाउने स्थिति हुनु बजारीकरण र बिक्रीवितरण केन्द्रमा किसानको पहुँच नहुनु हो । जसले उत्पादित वस्तु सडकमा फाल्नुपर्ने, सडकमा लगेर पोख्नुपर्ने, खेतबारीमै कुहिएर जाने, गाईभैँसीलाई खुवाएर चित्त बुझाउनुपर्ने बाध्यता छन् । देशमा आयातमुखी अर्थतन्त्र मात्र छैन, कृषि क्षेत्र पनि आयातमुखी नै छ । फलतः धान, चामल, दाल, तेल, गहुँ, पिठो, आलु, प्याज, लसुन, अन्डा, चल्ला, फलफूल, सागसब्जी, खसी, राँगा, च्याङ्ग्रा जस्ता आधारभूत उपभोग्य खाद्यवस्तुसमेत आयात निर्भर छ । तीन महिनामा ४६ अर्बको चामल, ३६ करोडको लसुन, ४५ करोडको प्याज, दैनिक छ करोडको सागपात तरकारी, मासिक ८५ करोडको फलफूल आयात गरेको तथ्याङ्कले (डाटा मौसम अनुसार फरक पर्छ, त्यसैले ठ्याक्क नमिल्न सक्छ) त्यसको पुष्टि गर्छ । आधुनिक, वैज्ञानिक औजार प्रविधि, उन्नत बिउबिजन, बिरुवा तथा चरा, पशुको उन्नत नश्लको अभावकै कारण कृषिमा लागतसम्म नउठ्ने अवस्था छ । वर्षमा अर्बौंको मासु आयात गरिन्छ । समग्रमा ३.५ खर्बको कृषिजन्य खाद्यवस्तु (बजेटको लगभग २१ प्रतिशत) वार्षिक आयात हुन्छ भन्ने सरकारी तथ्याङ्कले आयातमुखी कृषि पद्धतिलाई नै देखाउँछ । नवीकरणको पक्षदेशमा खेतीपाती, पशुपन्छी, फलफूल, जडीबुटी, वनस्पति आदिसित सम्बन्धित न खोज अनुसन्धान केन्द्र नै छन् न त तिनको विकास विस्तार । यो पनि कृषि क्षेत्रको ठुलो समस्या हो । एउटा मलखाद कारखानासम्म देशमा नहुनाले हरेक वर्ष बाली लगाउने बेला किसान छट्पटाउनुपर्ने अवस्था छ । अझ त्यसैमा खाद्यान्नको मूल्य समयमै निर्धारण नहुनुले धान, उखु, तोरी, मकै, दलहन जस्ता खाद्यान्न सस्तोमा बेच्ने र महँगोमा किन्ने बाध्यता छ । नगदे बाली, उखु, दुध जस्ता वस्तुको बेचेको पैसासमेत वर्षौंसम्म नपाएर किसान हैरान भएका समाचार आइरहेका छन् । मिटरब्याजेहरूले २० औँ हजार किसान परिवारको उठिबास लगाइरहेको पक्ष अर्कै छ । खेतीपाती, अन्नबालीका विशेष पकेट क्षेत्र, पशुपालन, फलफूल, जडीबुटी उत्पादनका विशेष क्षेत्र तोकेर सार्वजनिक–निजी–सहकारी प्रणालीमा कृषि व्यापार व्यवसाय मात्रै गर्ने उद्देश्यले देशभर हजारौँ केन्द्र स्थापना गर्ने योजना बनाउने हो भने कृषिमा लागत बढेर उत्पादनको गिर्दो स्थितिलाई रोक्न सकिन्थ्यो । कृषिका विशेष उत्पादन क्षेत्र बनाउने र तिनमा आवश्यक पर्ने सबै प्रकारका कृषि सामग्री, औजार, प्रविधि, अनुसन्धानकर्ता, विज्ञहरू, डाक्टरहरू, औषधी उपचार आदिको समुचित व्यवस्था गरिनुपर्ने हो तर छैन । फलफूल र जडीबुटी उत्पादनका लागि उपयुक्त जमिन, पर्यावरण, हावापानी, माटो, भूगोल आदिको राम्रोसँग परीक्षण, अनुसन्धान, प्रयोग गरेर उपयुक् भएका र सुहाउँदो ठाउँमा मात्र ठुला बगान निर्माण गर्ने, नर्सरी खोल्ने र युवा जनशक्तिलाई त्यसमा लगाउने नीति हुनु पथ्र्यो । युवाको क्षमता, योग्यता, विशेषज्ञता र ज्ञान उपयोग गर्ने नीति बनाएर यो क्षेत्रमा लगाउने तथा रोजगारी दिने तŒवबोध हुनु पथ्र्यो । ठुला पशुपालन केन्द्र, पन्छीपालन केन्द्र, माछापालन केन्द्र, जडीबुटी ओखती उत्पादन केन्द्र, फलफूल बगान, वनस्पति उद्यानको स्थापना गरी सम्पूर्ण साधन सुविधा सम्पन्न बनाई, औजार, यन्त्र र प्रविधि व्यवस्था गर्दै राज्यद्वारा वैज्ञानिक र प्राविधिक अनुदान र सहयोगको सुनिश्चिततासहित, अनुसन्धान फार्म, प्रयोगात्मक फार्म, उत्पादन फार्म सञ्चालन गर्ने हो भने विशेषज्ञ प्राविधिकसहित राज्यले युवालाई यो उत्पादन क्षेत्रमा लगाउने हो भने युवा पलायन रोक्न सकिन्छ । श्रमप्रति सम्मान नीतिकृषिकर्मलाई सम्मानित कर्मका रूपमा विकास गर्न आवश्यक छ । कृषि क्षेत्रलाई सामाजिक सम्मानको क्षेत्रमा रूपान्तर गर्न आवश्यक छ तर हाम्रो देशमा कृषिकर्म गर्नेलाई उल्टै सामाजिक अपमान गर्ने चलन छ । कृषिकर्मलाई तुच्छ ठान्ने चलन छ । समाजले कृषिमा लाग्नेलाई हेय दृष्टिले हेर्छ । कृषि क्षेत्र सम्मानित क्षेत्र मानिँदैन । बौद्धिक श्रम गर्नेहरू कृषिमा शारीरिक श्रम गर्ने कुरालाई हीन र निकृष्ट श्रम मान्छन् । ‘त्यत्रो पढेलेखेर हेर हलो जोतेर बसेको छ ?’ ‘फलानाले भन्सारमा खरदारको जागिर खाएर पनि पाँचतले महल ठड्यायो यो डिग्री गर्नेको चाला हेर ?’ यस्ता वाक्यले उत्पादनमा लाग्नेलाई अपमान गर्छन् । तसर्थ सबभन्दा पहिले राज्यले श्रमप्रति सम्मान जगाउनु पर्छ किनकि श्रम गर्नेको सम्मान हाम्रो समाजमा गरिँदैन । अझ खेती किसानी त घृणा र तुच्छताको प्रतीक बनेको छ । किसानलाई हरेक क्षेत्रमा अपमान छ । होच्याइमा परेको कृषिकर्म, यो ‘हीन र तुच्छ’ अपमानबाट मुक्ति चाहन्छ । सामन्ती ‘कल्चर’ ‘सिस्टम’, जमिनदारी, अद्यापि कृषि क्षेत्रमा शासन गर्दै छ । यो अवस्थाले गर्दा पनि कृषितर्फ युवामा विकर्षण पैदा भएको सहज अनुमान गर्न सकिन्छ । खेतीपाती गर्ने, पशुपालन गर्ने, फलफूल लगाउने, तरकारी खेती गर्ने, जडीबुटी खेती गर्ने, नगदे खेती गर्ने, कुखुरा, बाख्रा, गाई, भैँसी, माछापालन गर्ने युवालाई आफ्नो पेसामा गौरव बोध वा गर्व गर्ने वातावरण सिर्जना गर्न आवश्यक छ । उनीहरूलाई राष्ट्रिय सम्मान गर्ने परिवेश सिर्जना गर्न आवश्यक छ । प्रत्येक वर्ष ‘राष्ट्रपति उत्कृष्ट कृषक सम्मान समारोह’ आयोजना गर्नु पर्छ । उनीहरूको सामाजिक मर्यादा स्थापित नगर्ने हो भने आत्मसम्मान बोध स्थापित नगराउने हो भने युवाहरू खेतीपाती त्यागेर, खेतबारी बेचेर वा बाँझो बनाएर, घरपरिवार अलपत्र छाडेर, विदेश पलायन हुने यो स्थिति अन्त्य हुन सक्दैन । युुवा चेतना वृद्धिको सन्दर्भसबभन्दा पहिले युवालाई देशप्रेम, देशभक्ति, देश सेवा अरू सबै सम्पत्तिभन्दा अमूल्य निधि हो भन्ने चेतना बोध गराउनु पर्छ । विदेशको करोडभन्दा स्वदेशको लाख ठुलो हो भन्ने सिकाउनु पर्छ । देशका लागि आफ्नो स्वार्थ त्याग गर्न तयार रहनु पर्छ । देशलाई आफ्नो मुटुभन्दा बढी माया गर्नु पर्छ भन्ने चेतना जरुरी छ । आत्मनिर्भरता, स्वावलम्बन, स्वतन्त्र पेसा, स्वरोजगारमा सम्मान बोध गर्ने परिवेश बनाउनु पर्छ । आजसम्म देशभित्रै स्वाधीन जीवन बाँचेर, स्वतन्त्र पेसा व्यवसाय अँगालेर गौरवान्वित हुने र त्यसैमा रमाएर आत्मसन्तुष्टि लिने मान्यता स्थापित हुन नसक्नु सामन्ती चिन्तन प्रणाली, सामन्ती संस्कार, सामन्ती स्वभाव र सामन्ती प्रवृत्तिकै अवशेष हो । स्वदेशमै खेतीको काम गर्नु, उत्पादनमा लाग्नु, आफ्नो व्यवसाय गर्नु, आफैँ रोजगार सिर्जना गर्नु र त्यसैमा गर्व गर्ने कुरालाई व्यर्थ ठान्ने तर विदेशका मरुभूमिमा भेडा, उँट चराएर, खेतीकै काम गरेर, बगैँचाका माली बनेर, सफाइकर्मीका रूपमा महिनाको ४०÷५० हजार कमाएकोमा ठुलो गर्व गर्ने परम्परा र सोच रहेसम्म युवालाई कृषिकर्मतर्फ मोड्न अथवा आकर्षित गर्न सकिँदैन । सामन्ती, जमिनदारीय कृषिप्रणाली वा उत्पादन प्रणालीमा कृषिकर्म, कृषिश्रम, किसानको सम्मान स्थापित गर्न पनि सम्भव छैन । कृषिलाई व्यावसायीकरण गरेर मासिक नगद आम्दानीको क्षेत्रमा विकास नगरे युवाका आवश्यकता र खाँचो पूरा हुन पनि सक्दैनन् । कामचलाउ खेतीको काम गरेर समय बिताउन युवा तयार छैन । कृषि उद्योगमा ध्यान कृषि उत्पादन वृद्धिका साथै त्यसको औद्योगिकीकरण पनि उत्तिकै आवश्यक छ । कृषिजन्य उत्पादनका साना घरेलु उद्योगको स्थापनामा युवालाई लगाउनु पर्छ । प्रशोधन उद्योग चलाउनु पर्छ । फलफूलका रस, मुरब्बा, ड्राइ फ्रुट, अचार, वाइन, प्याकिङ आदि साना घरेलु उद्योग सञ्चालन गर्न सकिन्छ । जडीबुटीलाई ओखती बनाउने व्यवसाय बनाउन सकिन्छ । खाद्यान्नका विविध प्रकार, विविध व्यञ्जन, विविध परिकार विकास गरी निर्यात व्यापार गर्न सकिन्छ । मासु प्रशोधन र प्याकिङ व्यवसाय गर्न सकिन्छ । कृषि फार्ममा यी र यस्तै घरेलु उद्योगको विकास गर्न यस्तै कामसित सम्बन्धित मसिन, औजार, यन्त्र र प्रविधि युवामा हस्तान्तरण गरी, अनुदान ऋणको व्यवस्था गरी, कृषिलाई आकर्षणको क्षेत्र बनाउन सकिन्छ । कृषि शिक्षाको मूल्यहाम्रो शिक्षा प्रणाली नै ‘बेरोजगार उत्पादन केन्द्र’ जस्तो छ । घोकन्ते विद्या, शास्त्रीय विद्या, चिन्तनमूलक शिक्षा, तर्क बहस विमर्शमा आधारित सिद्धान्तवादी शिक्षा, बौद्धिक विलास गर्ने शिक्षाले पनि बेरोजगारी बढाएको छ । यस्तो शिक्षालाई कृषि प्रविधि, उत्पादन, उद्योगमा आधारित, प्रयोजनपरक, उपयोगी, प्रयोगात्मक, व्यावहारिक बनाउनु जरुरी छ । ता कि पढेर निस्किँदा सिप, दक्षता, क्षमता हातमा लिएर निस्कोस्, कृषिमा खोज अनुसन्धान, आविष्कार गर्न सकोस् । पढेपछि सोझै व्यवहारमा जान सक्ने होस् । विद्यार्थी दक्ष र शिल्पी बनून् । हातमा स्वरोजगार बन्न सक्ने प्रमाणपत्र होस् र प्रयोजनमुखी, व्यवहारमुखी, प्रयोगमुखी, सिप र हातेकलामुखी शिक्षा होस् तब न बेरोजगार हुँदैनन् । शिक्षाले युवालाई अस्तव्यस्त होइन, व्यस्त बनाउनु पर्छ । शारीरिक श्रम र बौद्धिक श्रम दुवै समान हुन् भन्ने बनाउनु पर्छ । प्रायोगिक शिक्षाको सिप हातमा दिएर उत्तीर्ण बनाउनु पर्छ । भौतिक श्रम गर्न लाज मान्ने शिक्षा के काम ? शारीरिक श्रम गर्नु त नीच काम हो भन्ने शिक्षा के काम ? माटो ढुङ्गासँग खेल्ने काम अनपढले गर्ने काम हो भन्ने शिक्षा के काम ? यस्तै कारणले युवा विदेश पसेको हो । सानातिना काम गर्न लाज लागेर । देशमा पढ्न नसकेकै कारण, ऋण तिर्नकै लागि, जडौरी मरमसला जोहो गर्नकै लागि, छोराछोरी पढाउनकै लागि, अभाव र आवश्यकता पूर्ति गर्नकै लागि, रोजगारी र काम नपाएकै कारण, गरिबीबाट बच्नकै लागि युवा विदेश गएको हो भन्ने कुरामा पूर्ण सत्यता छैन । १५ लाखदेखि ८० लाखसम्म मानव तस्करका हातमा पैसा थमाइदिएर मेक्सिकोका जङ्गलमा भौँतारिन कसरी रहर जाग्यो ? मर्न भनेर युव्रmेनका युद्धमा अवैध रूपमा लुकी लुकी किन युवा गयो ? खेतबारी बाँझो बनाएर, खेत, चौपाया र आमाका गरगहनासमेत बेचेर, जानी जानी दलालका जालमा फँसेर, गरिरहेको जागिर लात मारेर, मासिक लाखौँ रुपियाँ कमाइ भइरहेको व्यवसाय नै छोडेर, सबै बन्दोबस्त हुँदाहुँदै र बाउको सम्पत्ति प्रशस्त छँदाछँदै, ‘गाडी चढ्ने रहर हो भने गाडी किनिदिन्छु विदेश नजा’ भन्दा पनि लहै लहैमा विदेश भासिने र त्यहाँ गाडी धुने, सडक सफा गर्ने, ग्रोसरीमा काम गर्ने, शौचालय सफा गर्ने, भेडा, उँट, घोडा, गाई चराउने जस्ता काम गर्न विदेश भासिन केले हुटहुटी दियो ?
असल शिक्षक
दक्ष शिक्षकबिना विद्यालयको शैक्षिकस्तर उठ्न सक्दैन । शिक्षालाई सबल बनाउन अब्बल शिक्षकको खाँचो पर्दछ । हामीकहाँ अन्यत्र कहीँ जागिर नपाएपछि बल्ल शिक्षक बन्न खोज्ने प्रवृत्ति छ । पढ्न पनि विज्ञान, व्यवस्थापन, मानविकी शिक्षापछि मात्र शिक्षा प्राथमिकतामा पर्ने गरेको छ । शिक्षाशास्त्रका प्राध्यापकको समेत गुणस्तर मूल्याङ्कन हुनुपर्ने देखिन्छ ।
कालीगण्डकी क्षेत्रको जलवायु
सामान्यतया, जलवायु परिवर्तनको प्रभाव लाभदायक पनि हुन सक्छ । हिमालबाट भरपर्दो पानी उपलब्ध भएसँगै यसको अधिकतम लाभ उठाउनु पर्छ । जलाधार क्षेत्र अझै मलिलो र हरियाली हुन सक्छ तर यसको नकारात्मक असर जस्तै, बाढी र ‘ग्लोफ’हरूलाई यत्तिकै बेवास्ता गरेमा व्यवस्थापन गर्न गाह्रो पनि बन्न सक्छ ।यसपालिको हिउँदमा औसतभन्दा अति न्यून वर्षा भयो । प्रक्षेपण गरिएको भन्दा पनि निकै कम वर्षा भयो । सन् २०१५ मे २४ मा म्याग्दीस्थित कालीगण्डकी नदीमा पहिरोले बाँध बनेको तालमा १५ घण्टाको अवरोधपछि पानी बग्न थालेपछि केही समयका लागि तल्लोतटीय क्षेत्रमा खतरा टरेको थियो । मनसुनको नियमित प्रवाहभन्दा दुई मिटर पानीको सतह बढेपछि पानी बग्न थालेको थियो । पानी बाढीका रूपमा छेउछाउका केही घरसम्म पुगे पनि ठुलो क्षति भने भएन । यस्तै सन् २०२१ जुन १८ मा मनाङमा परेको वर्षाले बाढी र पहिरो गयो । यसले ३५० भन्दा बढी परिवार विस्थापित भए । पछिल्लो वर्ष पनि मुस्ताङको कागखोलामा आएको अनपेक्षित बाढीले स्थानीय क्षेत्रमा ठुलो क्षति पुर्यायो । यी केही उदाहरण मात्र हुन् । वैज्ञानिक अनुसन्धानबाट पनि प्रमाणित भइसकेको छ कि कालीगण्डकी क्षेत्रको जलवायु औसतभन्दा फरक भइरहेको छ । यो फरकपनले उक्त क्षेत्रको मात्र होइन, समग्र देश तथा हिमालय क्षेत्रकै वातावरण प्रभावित भएको छ । २८ औँ कोप सम्मेलनले जलवायुजन्य हानिनोक्सानीबारे महत्त्वपूर्ण छलफल गरेको छ । हानिनोक्सानीको क्षतिपूर्ति हुनु पर्दछ भन्ने मान्यता पनि अगाडि सारेको छ । कालीगण्डकी नदी उत्पत्ति स्थल कालीगण्डकी नदी नेपालका तीन वटा नदी प्रणालीमध्ये एक गण्डकी नदीको सहायक नदी हो । चितवन र तनहुँको सङ्गम स्थल देवघाटधाममा यो नदी गण्डकी अर्थात् नारायणी नदीमा मिसिन्छ । कालीगण्डकी नदीको उद्गम मुस्ताङको न्युबिन हिमाल क्षेत्रबाट भएको हो । यो क्षेत्रको उचाइ २० हजार ५४६ फिट अर्थात् छ हजार २६८ मिटर रहेको छ । यो क्षेत्र नेपाल र तिब्बतको सिमानामा पर्छ । स्थानीयस्तरमा यो नदी उद्गम भएको धारालाई छुमा खोला भनिन्छ । यो नदी (धारा) दामोदर कुण्डसँगै रहेको छ । यसपछि कालीगण्डकीबगेर लोमान्थाङ आइपुग्छ । लोमान्थाङ क्षेत्रमा नपुग्दै यसको नाम निछु खोला वा छोरोउ खोला पनि भन्ने गरिएको पाइन्छ । लोमान्थाङमा कालीगण्डकी दक्षिण पश्चिम भएर बग्छ । त्यस स्थानमा यो खोलालाई मुस्ताङ खोला पनि भन्ने गरिन्छ । मुक्तिनाथ क्षेत्रमा कालीगण्डकी नदीसँग झोङ खोला, काक खोला र कृष्णा नदी मिसिन्छन् ।त्यसपछि नदी कालीगण्डकी घाटी वा अन्धा गल्छी भनिने पहाडको र धौलागिरिको (आठ हजार १६७) पश्चिममा र अन्नपूर्णा–१, (आठ हजार ९१) को पूर्व हुँदै दक्षिणतिर बग्दछ । यही घाटी नै संसारको गहिरो गल्छी हो । यो गल्छी दुई हजार ५२० मिटर गहिरो छ । कालीगण्डकी नदी तत्पश्चात् गहिरो गल्छी हुँदै दक्षिण लाग्छ । यो नदीसँग गलेश्वरको राहुघाट खोला, बेनीको म्याग्दी खोला, कुस्मानजिकै मोदी खोला र रिडी बजारमाथि रुद्रबेनीमा बडीगाड मिल्छ । यसपछि महाभारत क्षेत्रको उत्तरी किनारबाट यो नदी बग्न थाल्छ । दक्षिणतर्फ फर्किंदै गर्दा महाभारतलाई छेडेर कालीगण्डकी देवघाटसम्म पुग्छ । प्रमुख सहायक नदीहरू त्रिशूली, पूर्वीराप्ती नदीसँग मिलेर नारायणीसँग मिलेर यो नदी अगाडि बढ्छ । देवघाटबाट नदी गैँडाकोट सहरको दक्षिण पश्चिममा बग्दछ । यसपछि यो नदी दक्षिण पूर्वतर्फ फर्कन्छ र भारतमा प्रवेश गर्दा यसलाई गण्डक भनिन्छ ।यसरी नारायणीसम्म आइपुग्दा कालीगण्डकीको कुल लम्बाइ ३१६ किमी छ । यस्तै नारायणी नदीसहितको कुल जलाधार क्षेत्र ४३ हजार वर्ग किलोमिटर छ । कालीगण्डकी नदी हिमालय क्षेत्रबाट सुरु भई बग्ने हुनाले यसको बहाव औसतमा समान प्रकृतिको हुन्छ । यसको औसत पानीको मात्रा एक हजार ७६० घनमिटर प्रतिसेकेन्ड मापन गरिएको छ ।वातावरणीय पक्ष कालीगण्डकी जलाधारले मात्रै लगभग ११ हजार ७७० वर्ग किमी समेट्छ । यसको उचाइगत फरकपन चाहिँ १८८ मिटरदेखि आठ हजार १४७ मिटर छ । २३.४ प्रतिशत भूभाग खाली जमिन छ । २३.६ प्रतिशत भूभाग कृषिजन्य प्रयोजनका लागि प्रयोग भएको छ । ५१.३ प्रतिशत भूभाग वन तथा अन्य बुट्यानले ढाकेको क्षेत्र पर्दछ र ०.४ प्रतिशत भूभाग पानीले ढाकेको छ । १.३ प्रतिशत भूभाग हिउँले ढाकेको छ । यति धेरै भौगोलिक विविधतायुक्त कालीगण्डकीको क्षेत्र जलवायुजन्य रूपमा पनि विविधतायुक्त छ । टुन्ड्रा अल्पाइन हँुदै समशीतोष्ण तथा उष्ण प्रकृतिको हावापानी पाइन्छ । जलवायुको पक्षमा हेर्दा वार्षिक रूपमा २७५ मिलिलिटर देखि छ हजार २३८ मिलिलिटरसम्म वर्षा हुने गरेको तथ्याङ्क जल तथा मौसम विज्ञान विभागसँग छ । विभिन्न अनुसन्धानले जलवायु परिवर्तनका कारण यो क्षेत्रमा पानी पर्ने तथा जल बहावमा परिवर्तन हुँदै आएको देखाएको छ । परिवर्तित जलवायुको प्रभाव जलवायु परिवर्तनका कारणले गर्दा यो क्षेत्र पनि प्रभावित बनेको छ । स्वाभाविक रूपमा यो क्षेत्र कमजोर भूबनोट भएकाले प्रभाव बढी पर्छ । यसैको सुरुवात विविध घटना बेहोर्नु परेको हो । इसिमोडद्वारा गरिएको एक अध्ययन अनुसार कालीगण्डकी नदीको बहावको मात्रा सन् २०३० सम्ममा हाल भइरहेको मात्राभन्दा २० प्रतिशतले बढ्ने अनुमान गरिएको छ । त्यही अध्ययनमा परिवर्तित पानीको बहावलाई आधार मानेर सन् २०९० सम्म यसको मात्रा ३५ प्रतिशत बढ्ने देखिएको छ । जलवायु परिवर्तनको अर्को असर तापव्रmममा वृद्धि हुनु हो । शताब्दीको उत्तरार्धमा २६ प्रतिशत जति बढ्ने देखिन्छ । वार्षिक रूपमा बेसिनको औसत तापमान ०.०४ डिग्री सेल्सियसले बढ्ने अनुमान गरिएको छ ।यही अध्ययन अनुसार कालीगण्डकी बेसिनमा तापव्रmम वृद्धि तल्लो उचाइको बेसिनको तुलनामा माथिल्लो उचाइका बेसिनमा बढी हुने देखिएको छ । यो गम्भीर चिन्ताको विषय हुन सक्छ किनभने हिउँ र हिमताल माथिल्लो क्षेत्रमा हुन्छन् । कालीगण्डकी बेसिनको उच्च उचाइ क्षेत्रको प्रमुख विशेषतामा तीन हजार पाँच सय मिटरभन्दा माथिको उचाइमा तीन हजार २५२ हिमताल छन् । यी तालमा जलवायु परिवर्तनका कारणले पानीको सतह डरलाग्दो रूपमा बढिरहेका छन् । तापव्रmमको वृद्धिले हिमतालको विस्फोट र तल्लो तहमा ग्लोफ (हिमताल विस्फोट भएर आउने बाढी) जस्ता समस्या देखिन सक्छ । एक्कासि ठुलो मात्रामा बग्ने पानीको मात्राले तल्लो तटमा विनाश निम्त्याउने सम्भावना हुन्छ नै । नेपालको भोटेकोशीमा सन् १९८५ मा हिमताल विस्फोट भएर भएको दुर्घटनामा नाम्चे लघु जलविद्युत्लाई पूर्ण रूपमा ध्वस्त पारेको थियो । उक्त दुर्घटनामा जलविद्युत् प्लान्ट र पाँच जनाको ज्यान गएको थियो (इसिमोड २०११) । इसिमोडले सन् २००९ मा पहिचान गरेबमोजिम कालीगण्डकी बेसिन क्षेत्रमा (दुई हजार वर्ग किमीभन्दा बढी) एक हजारभन्दा बढी हिमनदी पहिचान भएका छन् । त्यसमध्ये ४८ हिमताल अलिक बढी जोखिमजन्य पहिचान गरिएको छ । निष्कर्ष हाल सञ्चालनमा रहेका धेरैजसो जलविद्युत् आयोजनाहरू रन अफ रिभरमा आधारित छन् । यसबाट उत्पादन हुने बिजुलीको मात्रा दैनिक बहावमा धेरै निर्भर छ । भविष्यमा नदीमा बहाव बढ्ने अनुमान गरिएकाले जलविद्युत् प्लान्ट अर्को प्रविधितर्फ जानुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ । पानीको मात्रामा सन्तुलन र जलवायु परिवर्तनको प्रभाव जलस्रोत योजना र व्यवस्थापनका लागि पनि महŒवपूर्ण हुन्छन् । पानीको मात्रामा वृद्धि जीवन पद्धतिमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै हुन सक्छ । आगामी अवधिमा जलवायु परिवर्तनको कारण जलस्रोत योजना र व्यवस्थापनमा प्रभाव पर्ने देखिन्छ । यो सत्यलाई कालीगण्डकी बेसिन क्षेत्रभित्र पनि भोग्नुपर्ने हुन्छ । पछिल्लो समय कालीगण्डकी नदी र यो जलाधार क्षेत्रभित्र जलविद्युत् उत्पादनका रूपमा एउटा हबका रूपमा विकास गर्न लागिएको छ । यसमा देशको एउटा ठुलो जलविद्युत् कालीगण्डकी ए १४४ मेगावाटको आयोजना सञ्चालित छ । त्यसबाहेक अन्य आयोजना निर्माण, सञ्चालन, अध्ययनका व्रmममा छन् ।कालीगण्डकी नदीबाट जलवायु परिवर्तनको कारण ठुलो फाइदा लिन सकिन्छ । मनसुनमा पानीको मात्रा बढ्ने र त्यसले सम्भावित ऊर्जा उत्पादन बढाउने देखिन्छ । सँगसँगै सुक्खा मौसममा पनि उच्च मात्रामा विद्युत् निकाल्न सकिन्छ । सुक्खा मौसममा हाइड्रोपावर प्लान्टले सधैँ यसको डिजाइन गरिएको क्षमताभन्दा कम बिजुली उत्पादन गर्दछ । पानीको मात्रामा भएको उच्चतम वृद्धिलाई उपयोग गर्न सक्ने हो भने यसले विद्युत् उत्पादन बढाउन सकिन्छ । पानीको उपयोगलाई व्यवस्थित गर्न सक्ने हो भने यसको उपयोग धेरै क्षेत्रमा गर्न सकिन्छ । समग्रमा पानीको उपलब्धताको समस्या देखिँदैन । वर्षा, हिउँ पग्लने, पानीको उपजको कारणले पानीको मात्रा उच्च रहन्छ र अझै बढ्दै जाने देखिन्छ । अनुसन्धानले निष्कर्ष निकालेको छ कि कालीगण्डकी बेसिनको माथिल्लो र मध्य उपबेसिनको उच्च उचाइमा पानीको सन्तुलन घटकहरू सबैभन्दा बढी हुने छन् । जलवायु परिवर्तनको असरलाई ध्यान दिँदै कालीगण्डकी बेसिनमा खानेपानी आपूर्ति र मागको योजना बनाउन आवश्यक देखिन्छ । धेरै जलविद्युत् आयोजना सञ्चालनमा रहेका र त्यसले लाभ लिन पनि सक्छन् । कालीगण्डकी क्षेत्रमा पानीको उपलब्धता र त्यसको मात्रामा भएको वृद्धिले स्रोतलाई पहिचान गरी त्यसको उचित उपयोग गर्न सकेको खण्डमा जीवनस्तरका लागि लाभदायक हुन सक्छ ।सामान्यतया, जलवायु परिवर्तनको प्रभाव लाभदायक पनि हुन सक्छ । हिमालबाट भरपर्दो पानी उपलब्ध भएसँगै यसको अधिकतम लाभ उठाउनु पर्छ । जलाधार क्षेत्र अझै मलिलो र हरियाली हुन सक्छ तर यसको नकारात्मक असर जस्तै बाढी र ग्लोफहरूलाई यत्तिकै बेवास्ता गरेमा व्यवस्थापन गर्न गाह्रो पनि बन्न सक्छ ।
नेपाली महिला आन्दोलनको विकास : सम्भावना र चुनौती
जनसङ्ख्याको आधा हिस्सा ओगट्ने महिलाहरू समाजको अस्तित्व, गति र रूपान्तरणका समान साझेदार हुन् । सामाजिक विकासको कुनै अवस्थामा समाजको चरित्र मातृसत्तात्मक थियो । परिवार र समाजको अगुवाइ महिलाहरुले नै गर्दथे ।
राष्ट्रिय सुरक्षामा समर्पित सेना
नेपाली सेना राष्ट्रिय सुरक्षाको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अङ्ग हो । नेपालको एकीकरणदेखि इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा मुलुकको सुरक्षामा सेनाको प्रशंसनीय योगदान छ । बाह्य शक्तिलाई परास्त गरेर मुलुकको स्वतन्त्रता बचाउने राष्ट्रिय विभूतिहरूको नाम नेपालको सैन्य इतिहासमा स्वर्ण अक्षरमा लेखिएको छ । विभिन्न राजनीतिक व्यवस्थाको परिवर्तनमा पनि नेपाली सेना सदा अटल र स्थिर रही राष्ट्रको सुरक्षा र सेवामा समर्पित छ । यस्तो गौरवमय इतिहास बोकेको सैन्य सङ्गठन, सरकारको आदेशलाई शिरोपर गर्दै सुरक्षाको अहम् जिम्मेवारी पूरा गरी राष्ट्रिय/अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा आफ्नो स्वच्छ छवि राख्न सफल भएको छ ।
सर्वप्रिय भगवान् शिव
भगवान् शिवबारे हरेक पुराण बोल्छन् । अझ शैवपुराणले त पूर्ण रूपमा शिवको महिमा प्रस्तुत गर्छ । हुन त शिवलाई हेर्ने दृष्टि पनि अनेक छन् । उहाँलाई सृष्टिकर्ता ईश्वर मान्नेहरू पनि छन् । संहारक देवता मान्नेहरूको पनि कमी छैन । केही आफ्नो जीवनकालका शक्तिशाली योद्धा भएकाले उहाँले आफ्ना राज्यका नागरिकलाई अभय प्रदान गर्ने गरेको ठान्छन् । जसले जहाँ, जसरी वर्णन र व्याख्या गरे पनि उहाँ चराचर जगत्का सर्जक, पालक र संहारकका रूपमा चिनिनु हुन्छ । साँच्चै भन्नुपर्दा उहाँ प्रकृतिका उन्नायक एवं सारा प्राणीका परिपोषक शक्ति हुनुहुन्छ र उहाँको सायुज्यधाम भनेकै कैलाश पर्वत हो ।
इतिहास लेखिएको त्यो दिन
उन्नाइसौँ शताब्दीमा न्याय र समानताका लागि संसारभरका महिलाले गरेका सङ्घर्षका गौरवगाथा बोकेका र अधिकारको सङ्कल्प गरेका उत्सवका रूपमा स्मरण गर्न गरिएको ८ मार्च आजका सन्दर्भमा उत्तिक स्मरणयोग्य र सान्दर्भिक छ । उन्नाइसौँ शताब्दी र एक्काइसौँ शताब्दीका तुलना गर्दा ८ मार्चका औचित्य पूरा हुन सकिरहेको छ कि छैन ? संसारभरका महिलाले यसलाई कसरी बुझेका छन् र ग्रहण गरेका छन् त ? ८ मार्चका ऐतिहासिक मूल्यमान्यता र उद्देश्यप्रति कस्ता मूल्याङ्कन गरेका छन् ? आ
समाजवादी आन्दोलनमा महिला
मार्च ८ श्रमजीवी महिलाको एकता, वीरता र सङ्घर्षको प्रतीकको दिन हो । यस दिन अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसका रूपमा विश्वभर मनाइने गरिएको छ । ८ मार्च महिलाको ऐतिहासिक, सङ्घर्षशील एवं गौरवमय गाथासँग गाँसिएको दिन पनि हो । महिलामाथि भइरहेका शोषण, भेदभावविरुद्ध स्वयम् महिलाकै अग्रसरतामा आन्दोलन हुँदै आएका छन् ।
महिलाको समान सहभागिता
यस वर्षको मार्च ८ लाई ११४ औँ अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसका रूपमा विश्वभर मनाइँदै छ । ‘महिलामा लगानी सभ्य र समुन्नत समाजको थालनी’ भन्ने नारासहित यस वर्षको महिला दिवस मनाइँदै छ । यस दिवसको अवसर पारेर महिलाको आर्थिक र सामाजिक सशक्तीकरणका लागि विभिन्न अभियान सञ्चालन गरिन्छ । लैङ्गिक समानतासहितको महिला सशक्तीकरणका लागि यस्ता अभियान सञ्चालन हुँदै आएका छन् । विश्व महिला आन्दोलनकी नेतृमध्ये क्लारा जेट्किन पनि एक हुन् । उनले पनि यो आन्दोलनलाई अगाडि बढाएकी थिइन् । क्लाराले नै महिलाको समान अधिकारको माग गरेकी थिइन् ।
समाजवाद उन्मुख अर्थतन्त्रका आधार
समाजवाद भनेको जनताको अधिकतम हित र सेवामा समर्पित भएर समानताका लागि काम गर्ने शासन व्यवस्था हो । राजनीतिक दल तथा सरकार समाजवादको बुझाइमा स्पष्ट हुन जरुरी छ । संविधानको परिधिभित्र रहेर समाजको खुसी र समृद्धिका लागि गरिने असल कार्य नै समाजवादका आधार हुन् । समाजवाद उन्मुख अर्थतन्त्रको विकास गर्न मुलुकको मौलिक विशेषताका आधारमा दिगो सामाजिक तथा आर्थिक रूपान्तरणका खाकासहित नीति तथा कार्यक्रम अगाडि ल्याउनु पर्ने हो तर राजनीतिक दल तथा सरकारले त्यस विषयमा गम्भीर चासो राखेको देखिँदैन ।
युवा रोजगारीका दायरा
‘दि इकोनोमिस्ट’ को प्रकाशन ‘इकोनोमिक इन्टिलिजेन्स युनिट’ ले हालसालै प्रकाशित गरेको प्रतिवेदन अनुसार सन् २०२४ मा चीनको आर्थिक वृद्वि ४.९ प्रतिशतले घट्ने छ । युवा रोजगारीमा निम्तिएको क्षयीकरण र बढ्दो ध्रुवीकरणलाई यसमा कारण मानिएको छ । ध्रुवीकरणलाई दीर्घकालीन र रोजगारीलाई अल्पकालीन स्वरूप मानिएको छ । प्रतिवेदनमा सन् २०२४ मा युवा बेरोजगारी बढ्न सक्ने तर सन् २०२५ देखि २०२८ मा यो असहजता कम हुन जनाइएको छ ।
पुटिनलाई सहज बन्दै चुनाव
युक्रेनसँगको जारी युद्धले पछिल्ला दिनमा अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा नराम्रो छवि बने पनि रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको मुलुकभित्र भने शक्ति झन् बढेको छ । यही मार्चमा त्यहाँ राष्ट्रपतिका लागि चुनाव हुन लाग्दा उहाँलाई टक्कर दिने विपक्षी कोही देखिएको छैन । उहाँलाई टक्कर दिने विपक्षी नेता एलेक्सी नाभाल्नीको ४७ वर्षको उमेरमा हालै जेलमा निधन भएकाले चुनाव उहाँकै पक्षमा जाने लगभग निश्चित नै छ । यो चुनावको सफलताले राष्ट्रपति पुटिन सन् २०३० सम्म सत्तामा रहने मात्र होइन, उहाँको लोकप्रियता मापन पनि हुने छ । हालै गरिएको सर्वेक्षण अनुसार ७८.५ प्रतिशत रुसी मतदाताले पुटिनलाई नै मत दिने जनाएका छन् । पछिल्लो पटक २०१८ मा निर्वाचित भएका पुटिनले २०२१ मा थप दुई कार्यकाल राष्ट्रपति बन्न बाटो खुला गर्ने गरी संविधानमा संशोध
महिला मुक्तिका आन्दोलन
विश्वमा महिलाले आफ्ना हकअधिकारबारे आधिकारिक रूपमा आन्दोलन सुरु गरेको उन्नाइसौँ शताब्दीको मध्यदेखि हो । अहिले विकास र सभ्यताले उच्च युरोप, अमेरिकाका विकसित देशभित्रै त्यतिबेला महिलाको अवस्था दयनीय थियो । महिलाको दिनचर्या घरभित्र मात्र सीमित थियो । पुरुषको अनुमतिबिना घरबाहिर निस्कनसमेत पाउँदैनथे । शिक्षाको अधिकार थिएन । चुनावमा पुरुषसरह भोट दिने अधिकारबाट पनि उनीहरू वञ्चित थिए । अधिकांश महिलालाई अधिकार के हो र किन प्राप्त गर्नु पर्छ भन्ने नै थाहा थिएन ।
स्वार्थको द्वन्द्व पनि भ्रष्टाचार
समाजले स्वार्थको द्वन्द्व हुने गरी काम गर्नुलाई अपराधको रूपमा नलिएको अवस्थासमेत विकासोन्मुख देशहरूमा देखिएको छ तर यो पनि भ्रष्टाचार नै हो । अधिकार प्राप्त अधिकारीले आफ्नो स्वार्थ अनुकूल हुने गरी वा आफू संलग्न संस्थाको निर्णय दिई सार्वजनिक हानिनोक्सानी पु¥याउँछ । यसरी व्यक्तिगत र समूहगत फाइदा लिने कार्यलाई स्वार्थ बाझिएको विषयसँग दाँजेर हेर्ने गरिएको छ । स्वार्थको द्वन्द्व सबै प्रकारका शासकीय संरचनामा देखिने गरेको छ । स्थानीयदेखि अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रसम्म र सार्वजनिक निकाय, सार्वजनिक संस्थालगायत सबै प्रकारका वित्तीय क्षेत्रमा यो गलत अभ्यास सघन रूपमा छ । यसले सबै प्रकारका व्यवस्थापकीय र नीतिगत निर्णयहरू प्रभावित हुने र सार्वजनिक निकायका साथै बजार व्यवस्था अस्तव्यस्त बन्छ । अविश्वसनीयताको दुष्चक्रमा समाज र राज्य समाहित हुन्छ ।
लगानीमैत्री वातावरणका कडी
नेपालको अर्थतन्त्रको आकार ४६ खर्ब ९६ अर्ब रुपियाँको छ । अर्थतन्त्रको यो आकारले ठुलो लगानी गरी मुलुकलाई समृद्धिको मार्गमा डो¥याउन सम्भव छैन । त्यसैले आर्थिक स्रोत जुटाउनु पर्ने बाध्यता हामीलाई छ । लगानी सम्मेलन पनि यसको एउटा आधार हो । नेपालमा लगानीका प्रशस्त सम्भावना र अवसर छन् भन्ने जानकारी अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा दिन लगानी सम्मेलन गरिँदै आएको छ । नेपालमा प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनासँगै २०४८ सालमा पहिलो पटक लगानी सम्मेलन आयोजना गरिएको थियो । यसपछि नै विदेशी लगानी प्रवर्धनलाई सघाउन पहिलो पटक विदेशी लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण ऐन, २०४९ जारी गरिएको थियो । नेपालको संविधान जारी भएपछि २०७३ साल फागुन १९ र २० गते र २०७५ साल चैत १५ र १६ गते गरी दुई पटक लगा
तयारी खानेकुरा : स्वास्थ्यमा असर
दश वर्ष पहिले नै पत्रिकाहरुमा स्वास्थ्यका बारेमा एउटा महत्वपूर्ण समाचार छापियो । ‘बजारी खानेकुरा स्वास्थ्यलाई घातक’ भनेर यस्ता खानेकुराले मोटोपन बढाउने र क्यान्सर गराउन सक्ने भनेर समाचार दिइएको थियो ।
इन्डोनेसियाको निर्वाचन प्रक्रिया
निर्वाचन लोकमत मापन गर्ने वैधानिक विधि हो । यो कुनै पनि देशका नागरिकले अभ्यास गर्ने सार्वभौम अधिकार हो । लोकतान्त्रिक देशहरूमा हुने निर्वाचनलाई विश्वभरबाट नै निकै चासो र उत्सुकताका साथ हेर्ने गरिन्छ । सन् २०२४ लोकतन्त्रका लागि निकै महत्वपूर्ण वर्ष हो । यस वर्ष विश्वभरका चार अर्बभन्दा बढी मानिसले आफ्नो मताधिकार प्रयोग गर्दै छन् । ४० देशमा फैलिएका विश्वको आधाभन्दा बढी जनसङ्ख्या यस वर्ष मतदानमा सहभागी हुने छन् । यस वर्षको सुरुवातसँगै पाकिस्तान, बङ्गलादेश, इन्डोनेसियामा निर्वाचन सम्पन्न भइसकेका छन् भने अमेरिका, भारत, रुस, बेलायत, ताइवान, मेक्सिको, दक्षिण अफ्रिकालगायतका देशमा राष्ट्रिय चुनाव हुँदै छ । यसै वर्ष युरोपेली सङ्घमा पनि चुनाव हुँदै छ । लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट हुने स्वच्छ, स्वतन्त्र, निष्पक्ष, भयरहित निर्वाचनबाट आफूले रोजेको प्रतिनिधि
सङ्घीयता कार्यान्वयनका चुनौती
शाब्दिक रूपमा सङ्घीयता भनेको आपसी सहकार्य, सम्बन्ध र एकता हो । सङ्घीयताले सरकारका विभिन्न तहको बिचमा राजनीतिक शक्तिको बाँडफाँट र समायोजन गर्ने गर्दछ । सङ्घीयताको आधुनिक अवधारणा सन् १७८७ को अमेरिकाको संविधानबाट आएको हो । यो अवधारणा चाहिँ प्राचीन ग्रिस, संयुक्त नेदरल्यान्ड र ब्रिटिस साम्राज्यबाट लिइएको हो । यो अवधारणामा दुई तहका सरकारको स्वतन्त्रतालाई जोड दिइएको थियो । राज्यमा दुई वा दुईभन्दा बढी तहको सरकार रहेको राजनीतिक प्रणाली वा शासन व्यवस्थालाई सङ्घीय शासन प्रणाली भनिन्छ । एकात्मक प्रणालीमा पनि तहगत सरकार त हुन सक्छन् तर यहाँ तहगत सरकार केन्द्रीय निकायको वैधानिक संरचनामा हुन्छन् भने सङ्घीयतामा ती तहको संवैधानिक स्वायत्तता हुन्छ ।
आन्तरिक अर्थतन्त्रका समस्या
अर्थतन्त्रको बाह्य क्षेत्र राम्रो देखिए पनि आन्तरिक अर्थतन्त्रमा भने खासै सुधार हुन सकेको छैन । बाह्य अर्थतन्त्र अन्तर्गत पर्ने विप्रेषण निकै राम्रो देखिन्छ । करिब १४ महिनाको आयात धान्ने विदेशी मुद्रा सञ्चिति छ । पर्यटन व्यवसाय सकारात्मक हुँदै गएको छ । देशबाट बाहिर जाने र भित्रिने विदेशी मुद्राको अन्तर शोधनान्तर अनुकूल देखिएको छ । आयातमा नियन्त्रण गरिएकाले धेरै रकम बाहिरिएको अवस्था छैन । निर्यात बढाएर विदेशी मुद्रा आर्जन गर्नुपर्ने हो, त्यो हुन सकिरहेको छैन । यद्यपि यसमा पनि
कानुनमा व्यक्तिका अधिकार र कर्तव्य
कानुनी व्यक्ति र प्र्राकृतिक व्यक्तिको मूल भिन्नता भनेको कानुनी व्यक्तिले कानुनले तोकेको मात्र कार्य गर्न सक्दछ भने प्राकृतिक व्यक्तिले कानुनले निषेध गरेकोभन्दा बाहेक जति पनि कार्य गर्न सक्दछ । विधिशास्त्री साल्मन्डले भने, “व्यक्ति त्यो हो, जसले अधिकार र कर्तव्य पूरा गर्न सक्छ ।” मूलतः व्यक्ति दुई प्रकारका हुन्छन् । कानुनी र प्राकृतिक व्यक्ति । कानुनी व्यक्ति कानुनद्वारा सृजित वा गठित गरिएका हुन्छन् भने प्राकृतिक व्यक्तिमा मानिस पर्छन् । कानुन अनुसार जन्मेका सबै मानिस व्य
वैचारिक बहसमा चुकेको कांग्रेस
ललितपुरको गोदावरीमा सम्पन्न नीति अधिवेशनसमेत भनिएको नेपाली कांग्रेसको महासमिति बैठक (७–१० फागुन) पछि कांग्रेसजन उत्साहबिनै जिल्ला फर्केका छन् । जब कि १४ औँ महाधिवेशनपछि पहिलो पटक बसेको महासमिति बैठकमा भाग लिन काठमाडौँ प्रवेश गर्दै गर्दा महासमिति सदस्यमा एक किसिमको उत्साह थियो । बैठक सकियो तर के कस्तो नीति पारित ग¥यो भन्ने महासमिति सदस्यलाई त थाहा भएन नै साथै, केन्द्रीय समितिका सदस्य पनि अन्योलमा छन् । जब
दैनिक जीवनमा नैतिकता
उच्च स्तरको नैतिकता भएको व्यक्तिले कठिन परिस्थितिमा पनि नैतिक सिद्धान्तमा अडिग रही काम गर्ने सम्भावना हुन्छ भने नैतिकताको तल्लो तहमा रहेको व्यक्तिले अनैतिक काम गर्ने सम्भावना हुन सक्छ ।
भ्रष्टाचार नियन्त्रणका आधार
लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्था प्रभावकारी र सफल ढङ्गबाट सञ्चालन गर्न सार्वजनिक क्षेत्रका कार्यकारी प्रमुखदेखि संवैधानिक अङ्गका पदाधिकारी, राजनेता, कर्मचारी, अधिकारकर्मी, नागरिक समाजलगायत सबैको उत्तिकै भूमिका रहेको हुन्छ । सार्वजनिक पदाधिकारीमा उच्च नैतिक चरित्र, इमानदारी, जवाफदेहिता, निष्ठा, सदाचारिता, सेवाभाव र त्यागको बलिदानी भएको अवस्थामा विकास, शान्ति, सुशासन र समृद्धि सम्भव हुन्छ । पद, शक्ति र प्रतिष्ठामा नैतिकता र सदाचार जोडिँदा सार्वजनिक प्रशासन स्वच्छ, पारदर्शी र सुन्दर हुन्छ । सुशासनको कोसेढुङ्गाका रूपमा सदाचारलाई लिइएको छ ।
व्यवस्थापन परीक्षणको उपयोगिता
सामान्यतया सुशासन भन्नाले राम्रो शासन, असल शासन भन्ने बुझिन्छ । शाब्दिक रूपमा ‘सु’ भन्नाले असल, राम्रो भन्ने अर्थ लाग्छ भने शासन भन्नाले मुलुकको सरकारले अवलम्बन गर्ने नीति, कार्यशैलीलाई बुझाउँछ । यो एक व्यापक अवधारणा हो । जसमा सरकारले आफ्ना कार्य सम्पादन गर्दा विवेकपूर्ण, न्यायपूर्ण र समन्यायिक तवरले सम्पादन गर्छ । जहाँ सार्वजनिक साधनस्रोतको सही र प्रभावकारी पहिचान, तिनीहरूको उपयुक्त एवं दक्षतापूर्ण परिचालन, प्रभावकारी व्यवस्थापनका
