डढेलोका असर

“भनिन्छ वन डढेको सबैले देख्छन्, मन डढेको कसैले देख्दैन ।’’ नेपालमा भने यतिखेर मन डढेको सामाजिक सञ्जालमार्फत छरपस्ट देख्न पाइन्छ तर वन डढेको त्यति देखिँदैन । डढेलो जङ्गलमा लागेको आगो हो । डढेलो वनमा एक क्षेत्रबाट सुरु भएर अनियन्त्रित रूपमा फैलिन्छ । डढेलो लागेपछि वन क्षेत्रभित्र रहेका सबै रुख, बिरुवा जीव जनावर र समग्र पारिस्थितिक प्रणाली तथा जैविक विविधता आदि जस्ता पक्ष प्रभावित हुन्छन् । डढेलोबाट निस्कने धुवाँमा कार्बनडाइअक्साइड, कार्बनमोनोअक्साइड, नाइट्रोजनअक्साइड र अन्य सूक्ष्मकणीय पदार्थ पाइन्छ, जुन स्वास्थ्यका लागि हानिकारक मानिन्छ । यो धुवाँले आँखा पोल्ने तथा चिलाउने, पिरो हुने र श्वासप्रश्वासमा समस्या ल्याउने गर्छ । 

सन् २०१९ मा अस्ट्रेलियाको जङ्गलमा लागेको भीषण आगलागीले त्यहाँ नजिक रहेका ३४ प्रतिशत मानिसमा श्वासप्रश्वासको समस्या देखिएको थियो । यद्यपि डढेलोको धुवाँले बहुआयामिक क्षेत्रमा लामो समयसम्म पनि असर गर्ने गरेको देखिन्छ । २०८१ साल वैशाख १४ सम्म ५० जिल्लाका वनक्षेत्रमा डढेलो लागेको वन तथा भूसंरक्षण विभागले जानकारी दिएको छ । राष्ट्रिय निकुञ्ज र संरक्षण क्षेत्र डढेलोले बढी प्रभावित छन्, जुन नेपालको पर्यटकीय क्षेत्रसमेत हुन् । हालसम्म डढेलोले सबैभन्दा बढी प्रभावित जिल्ला प्युठान रहेको विभागको तथ्याङ्कले देखाउँछ । 

हाल नेपालमा ४५.३१ प्रतिशत वन क्षेत्र रहेको छ । वन सम्पदामा नेपाल विश्वमै धनी देशको सूचीमा पर्छ । नेपालको विकासमा वन महत्वपूर्ण आधार भए पनि डढेलो न्यूनीकरण हुन सकेको छैन । मूलतः प्राकृतिक र मानवीय दुवै कारणबाट डढेलो लाग्छ । 

डढेलोको प्रमुख कारण नागरिक सचेतनाको कमीले गर्दा नै लाग्छ । एक तथ्याङ्क अनुसार ५० प्रतिशतभन्दा बढी डढेलो मानिसको लापरबाही, असावधानी तथा नियतवश लाग्छ । खास गरी वनजङ्गलको छेउछाउमा बसोबास गर्ने नागरिकले बाँदर, बँदेल, मुजुर जस्ता जङ्गली जनावर तथा पन्छी आदिबाट अन्नबाली जोगाउन भन्दै जानीजानी वनक्षेत्रमा आगो लगाउँछन् । त्यसै गरी डढेलो लागेपछि वर्षाले ल्याउने भलबाढीको पानी मलिलो हुन्छ भन्ने मान्यताले वनजङ्गलको छेउछाउमा बसोबास गर्ने नागरिकले डढेलो लगाउँछन् । बाक्लो बाँसको झ्याङमा हावाहुरी लाग्दा हुने घर्षणबाट पनि आगो लागि अन्यत्र फैलिन सक्छ । जङ्गलमा आगो लगाउँदा पुरानो घाँस नष्ट हुने र नयाँ पलाउने आशाले पनि स्थानीय डढेलो लगाउन उद्दत हुन्छन् । वनमा गाईवस्तु चराउन जाने व्यक्ति तथा पतकर सङ्कलन गर्न जाने व्यक्तिको सानो भुल जस्तै आगोसँग जिस्कँदा, चुरोट सल्काएर सलाइको काँटी वा चुरोटको ठुटो जङ्गलमा जताततै फ्याँक्दा पनि डढेलो फैलिन सक्छ । कतै कतै बिजुलीको पोलको रूपमा रुखलाई प्रयोग गरिएको पनि देखिन्छ । यसरी प्रयोग गर्दा तार सट हुँदा आगलागी भएर डढेलोको रूप लिन्छ । त्यस्तै कतिपय अवस्थामा कुलतमा फसेका युवाबाट वनक्षेत्रमा बसेर आफैँले जानी जानी डढेलो लगाउने र दमकललाई खबर गरेर जिस्किने गरेको समेत पाइन्छ । 

डढेलो नियन्त्रण गर्न सरकारले यसलाई प्राथमिकतामा राखेको पाइँदैन । नेपालको संविधानको अनुसूची–९ मा वन, जङ्गल, वन्यजन्तु, चराचुरुङ्गी, जल उपयोग, वातावरण, पर्यावरण तथा जैविक विविधता विषय सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहको अधिकारको साझा सूचीमा उल्लेख छ । संवैधानिक व्यवस्था अनुसार नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार र स्थानीय तहले डढेलो नियन्त्रणमा कठोर कदम चाल्नु पर्नेमा कुनै पनि सरकारको प्राथमिकता यो विषय परेको पाइँदैन । समुदायमा आधारित सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले समेत डढेलो नियन्त्रणमा चासो राखेको पाइँदैन । समुदायिक वन उपभोक्ता समूहको ध्यान वन पैदावार बिक्रीवितरण मात्र प्राथमिकतामा परेको छ । त्यसैले सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहको डढेलो नियन्त्रणमा पनि ध्यान पुग्नु पर्छ । नजिकैको वनजङ्गलमा फैलिएको आगो निभाउन स्थानीय बासिन्दाले समेत प्रयास गरेको देखिँदैन । डढेलो फैलिँदै जाँदा आफ्नै बस्ती पनि सखाप हुन सक्छ । युवा, प्रहरी, सेना, सशस्त्र प्रहरी, वन कार्यालयका कर्मचारी, राजनीतिक प्रदाधिकारी, सामुदियक वनका पदाधिकारी तथा जिम्मेवार कर्मचारी सबैले डढेलो नियन्त्रणका लागि प्राथमिकता दिनु पर्छ । 

डढेलो लगाएपछि वनका काठ दाउरा सुक्छन्, अनि बेच्न पाइन्छ भनेर पनि कतिपयले वनमा डढेलो लगाउने गरेको पनि पाइन्छ । वन संरक्षण तथा विपत् व्यवस्थापनका नाममा अनेकौँ कोठे बैठक र कार्यक्रम सञ्चालन भएका छन्, जुन स्वार्थकेन्द्रित र लाभमा आधारित हुनु पुगे । फलस्वरूप वन संरक्षणको कार्यक्रम र बजेट खर्च बढे पनि डढेलो नियन्त्रणमा आउन सकेको छैन । यसै गरी, अस्ट्रेलियाको मोनास विश्वविद्यालयले गरेको एक अध्ययन अनुसार जलवायु परिवर्तनका कारण डढेलोका घटना बढिरहेको छ । डढेलो लगाउने व्यक्तिलाई पहिचान गरी प्रचलित कानुनबमोजिम कानुनी दायरामा ल्याउन सकिएको छैन । अतः नागरिकमा डढेलो लगाउँदा कानुनी कारबाहीमा परिन्छ भन्ने भय नै छैन । प्राकृतिक रूपमा पर्ने चट्याङ, खडेरी जस्ता कारणले समेत डढेलो लाग्ने गर्छ ।

डढेलोको कारण कार्बन उत्सर्जनमा वृद्धि भएको छ । वातावरण प्रदूषित भएको छ । सन् २०४५ सम्ममा नेपालले शून्य कार्बन उत्सर्जन गर्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेको छ, जसलाई यसले चुनौती दिएको छ । मानव तथा जीवजन्तुको स्वास्थ्यमा नराम्रो असर परेको छ । जनधनको क्षति भएको, जीवजन्तु तथा बोटबिरुवामा क्षति भएको, लोप हुन लागेका प्रजाति विलुप्त हुने र यसले गर्दा पर्यावरणलाई नै असर पु¥याएको छ । यति मात्र होइन, वनमा रहने सर्प, बिच्छीलगायत जीव डढेलो छल्न मानव बस्तीतिर पस्छन् । फलस्वरूप कीट आतङ्क बढ्छ । हरेक वर्ष लाग्ने डढेलोको कारण पानीका मुहान सुक्दै गएका छन् । ढलेसुकेका काठ, बहुमूल्य जडीबुटी नष्ट भएको छ । कार्बनडाइअक्साइड, कार्बनमोनोअक्साइड, मिथेन र अन्य प्राङ्गारिक ग्यास पैदा हुन्छ । यी ग्यासले वायुमण्डलमा रहेको ओजन तहमा क्षति पुग्न गई वायुमण्डलको तापक्रममा वृद्धि हुन्छ । समग्र जैविक विविधतामा असर पुग्छ । 

डढेलो लाग्न नदिन सर्वप्रथम जनचेतना अभिवृद्ध गर्नु पर्छ, जसका लागि डढेलोबाट हुने क्षणिक फाइदा र दीर्घकालीन असरबारे विद्यालय, आमासमूह तथा स्थानीय स्तरमा प्रचारप्रसार गर्नु पर्छ । डढेलो लगाउने व्यक्तिलाई पहिचान गरी प्रचलित कानुनबमोजिम कारबाहीको दायरामा ल्याउनु पर्छ । सामुदायकि वन उपभोक्ता समूहलाई डढेलो लाग्न नदिन र लागिहाले नियन्त्रणका लागि जिम्मेवार बनाउनु पर्छ । स्थानीय स्तरमा डढेलो नियन्त्रणसम्बन्धी तालिम प्रदान गर्नु पर्छ । डढेलो लाग्ने समयमा वन हेरालु राखी निरन्तर वनको गस्ती गर्नु पर्छ । सामुदायिक जङ्गलमा भएको बिजुलीका तार तथा पोल मर्मत गरिरहनु पर्छ । बिजुलीको तारले रुखबिरुवा छुन हुँदैन । 

जङ्गलमा फाइर लाइन कोर्नु पर्छ । यसले डढेलो लागिहाले त्यसको प्रभाव ठुलो हुन पाउँदैन । शून्य डढेलो अर्थात् डढेलो लाग्नै नदिने र लागिहाले तत्कालै नियन्त्रण गर्ने सामुदायिक वन तथा व्यक्तिलाई पुरुस्कृत गर्नु पर्छ । 

अन्त्यमा, प्रत्येक वर्ष डढेलोकै कारण ठुलो मात्रामा हुने धनजनको क्षति कम गर्न, जैविक विविधताको हानिनोक्सानी रोक्न र वातावरण प्रदूषण (कार्बन उत्सर्जन) कम गर्न डढेलो नियन्त्रण गर्नु अपरिहार्य छ । नेपालमा कार्बन व्यापारबाट विदेशी मुद्रा आर्जन गर्नसमेत डढेलो चुनौती बनेको छ । कार्बन उत्सर्जन गर्ने घातक स्रोतको रूपमा डढेलो देखा परेको छ, जसले धुवाँ उत्पादन गर्छ । धुवाँ उत्पादन कार्य विकसित राष्ट्रले उद्योगमार्फत गरेका छन् भने नेपालले डढेलोमार्फत । अतः सबै क्षेत्रबाट आजैदेखि ‘नेट जिरो फरेस्ट फायर’ अभियान सुरु गरौँ ।