सूचना प्रविधि पुग्न सक्छ एक खर्बको निर्यात
अनुसन्धानको क्षेत्रमा काम गर्ने विश्वचर्चित गार्टनर इङ्कको तथ्याङ्क अनुसार सन् २०२४ मा विश्वभर ५० खर्ब अमेरिकी डलर (छ हजार ६५० खर्ब रुपियाँ) भन्दा बढी रकम सूचना प्रविधिसम्बन्धी सेवाका लागि खर्च हुने छ । जुन अघिल्लो वर्षको तुलनामा आठ प्रतिशतभन्दा बढीको वृद्धि हो । आगामी वर्षमा विश्वभर सूचना प्रविधिका लागि हुने खर्च थप रफ्तारमा विस्तार हुने अनुमान उक्त संस्थाको छ ।
द्विशताब्दीतिरको यात्रा
गोरखापत्र द्विशताब्दीको यात्रातर्फ अग्रसर छ । आजबाट १२४ वर्षे यात्रामा प्रवेश गरेको छ । शताब्दी पार गरी दोस्रो शताब्दीतिर लम्किने दक्षिण एसियाली मुलुकका थोरै अखबारमध्ये गोरखापत्र पनि एक हो । आधुनिक नेपालको साङ्गोपाङ्गो स्वरूप र चित्र गोरखापत्रले झल्काएको छ । नेपालको जेठो पत्रिका गोरखापत्र त्यसको जीवन्त साक्षी हो । यसले देशका सबैखाले उतारचढावको अनुभूति गरेको छ । जहानियाँ राणा शासनकालमा स्थापना भएको गोरखापत्र आजको लोकतान्त्रि
राष्ट्रको पहिचान
विश्व पत्रकारिताको इतिहासमा झन्डै तीन सय वर्ष कान्छो भएर पनि गोरखापत्रलाई दक्षिण एसियाकै गौरव प्राप्त छ । फलतः देशमा नेपाली भाषामा प्रकाशित पहिलो पत्रिकाका रूपमा गोरखा भारत जीवन मासिकलाई लिन सकिन्छ । यो पत्रिका विसं १९४३ मा मोतिराम भट्टले काशीमा छपाएका थिए । त्यसपछि देशमै छापिएको विसं १९५५ को साउन महिनामा प्रकाशित सुधा सागर मासिक पत्रिका पनि थियो । उक्त पत्रिका निस्केको झन्डै दुई वर्ष १० महिनापछि विसं १९५८ वैशाख २४ गते सोमबारका दिन गोरखापत्रको जन्म भयो । यसै क्रममा विसं १९८४ वैशाख १३ मा गोरखापत्रमा पहिलोपल्ट तस्बिर छापिएको थियो । यो पत्रिका सुरुमा साप्ताहिक, विसं २००० साल असोज २९ देखि हप्तामा दुई पटक र विसं २००३ पुस ८ गतेदेखि हप्तामा तीन पटक प्रकाशन हुन थाल्यो ।
गोरखापत्रको पहिलो अङ्क
अहिले संसार आमसञ्चारको साम्राज्यमा तैरिरहेको छ । सञ्चारबिना संसार छैन भन्नु परेको छैन तर पहुँच भने प्रत्येकमा फरक फरक हुन सक्छ । प्रारम्भमा छापा हुँदै रेडियो, टेलिभिजन र इन्टरनेटका आविष्कारसँगै डिजिटल मिडिया र सामाजिक सञ्जालले मानिस सूचनाका रासमै छ । माध्यमहरू ओइरो लागे पनि सही सूचनामा पहुँच भने कठिन बन्दै गएको छ । मिथ्या सूचनाको बाढी पनि छ । आजको आमसञ्चारको विगत हेर्दै गयो भने रोम गणराज्यमा पहिलो पत्रिकाको उद्भव भएको मानिन्छ । एकआपसमा लडाइँ भइरहने रोम गणराज्यहरूमा आफ्ना नागरिक शक्तिलाई सुदृढ बनाउने जुक्ति निकालियो । फलस्वरूप जुलियस सिजर्स (इसापूर्व १००–४४) ले एक्टा डिउर्ना निकाले ।
पत्रकारिताको गौरव
प्राचीनकालको सञ्चार मुखामुख सम्पर्क, सङ्केत र इसारा आदिको भरमा मात्रै सीमित थियो । भाषाको विकास हुँदै जाँदा सञ्चार सरल हुन थाल्यो । सुरुमा कुनै नौलो खबर वा जानकारी समाजसमक्ष पुर्याउनु पर्यो भने नगरा, ढोलक आदि बजाएर मानिसहरू भेला गराई खबर सुनाइन्थ्यो । त्यो पनि सीमित मात्रमा वा आवाज पुग्ने ठाउँसम्म । कथ्य भाषापछि लेख्य भाषाको विकास हुँदै गयो । मुद्रणको पनि सुरुवात भयो । अठाराँै शताब्दीको अन्त्यतिर बेलायत, अमेरिका र भारतमा पनि आधुनिक पत्रिकाको सुरुवात भइसकेको थियो तर नेपालमा त्यस बेलासम्म अखबारको विकास भएको थिएन र समाचारको आदान प्रदान गर्ने कुनै माध्यम
नेपालको लोकतान्त्रिकरणको प्रवर्द्धनमा जापानको सहयोग छ
सन् २०२६ मा जापान–नेपाल कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको ७० वर्ष पुग्दैछ । यही वर्ष नेपाल अति कम विकसित मुलुक (एलडीसी) बाट स्तरोन्नति हुँदैछ । म जापानको विदेश मन्त्रीको हैसियतले यस सम्झनायोग्य वर्षका लागि नेपालसँगको सम्वन्धलाई अझ प्रगाढ बनाई अति कम विकसित मुलुकबाट स्तरोन्नति हुन नेपालको थप विकासका लागि दृढतापूर्वक सहयोग
मेरो पहिलो नेपाल भ्रमण
मेरा प्रिय नेपाली साथीहरूमा नमस्कार । ‘जापान’ शब्द सुन्दा तपाईंहरूको मनमा कस्तो विचार आउँछ ? ‘नेपाल’ शब्द सुन्नासाथ हामी जापानीहरूको मनमा सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको प्रतिनिधित्व हुने अपूर्व मनोरम हिमालय पर्वतहरूको परिकल्पना आउँछ । जापानको फुजी पर्वतको फेदमा अवस्थित सिजुओका प्रान्तमा जन्मी हुर्केकी मेरा लागि नेपाल गहिरो आत्मीयता भएको मुलुक हो, जुन मुलुकमा आज पहिलो पटक भ्रमण गर्न पाउँदा म अत्यन्तै हर्षित छु ।
गरिबी निवारण विमर्श
मेरो छिमेकमा २२/२५ वर्षका दम्पती डेरा गरी बस्थे । उनीहरूको डेढ दुई वर्षको एक छोरा पनि थिए । श्रीमान् बिहानै कालीमाटीतिर दौडिन्थे र त्यहाँबाट तरकारी ल्याउँथे । उनले तरकारी ल्याउँदासम्ममा श्रीमतीले खाना तयार पार्थिन् । श्रीमान् फर्केपछि दुवै जना मिलेर गाडामा तरकारी मिलाएर गाडा ठेल्दै बेच्न निस्कन्थे । सानो छोरालाई पनि गाडामै राखेर सडकमा जान्थे । परिवार अति खुसी देखिन्थ्यो । यसैबिचमा काठमाडौँ महानगरका नगर प्रहरीले तीन पटक उनको गाडा खोसेर ट्रकमा हाली लगे । दुई पटकसम्म त अर्को गाडा बनाउँदै जीवन धान्ने प्रयास गरे ।
लगानीमैत्री कानुन र आर्थिक समृद्धि
मनमोहक परिदृश्य र समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा भएको नेपाल आर्थिक वृद्धि र विकासको अपार सम्भावना बोकेको मुलुक हो । यो सम्भावनालाई सदुपयोग गर्न निकै ठुलो लगानीको खाँचो छ । नेपालकै पुँजी र लगानीको क्षमताले नेपालको समृद्धि अपेक्षित मात्रामा सम्भव छैन । तसर्थ लगानीका लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना गर्नु पर्छ । स्वदेशी तथा विदेशी लगानी आकर्षित गर्न, आर्थिक गतिविधिलाई उत्प्रेरित गर्न र दिगो विकासलाई प्रोत्साहन गर्न लगानीमैत्री कानुनले महìवपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ । यो आलेखले नेपालमा लगानीमैत्री कानुनको महत्व खोज्छ, सुधारका लागि प्रमुख क्षेत्रहरू पहिचान गर्छ र देशको लगानीको वातावरण बढाउन सम्भा
प्रकोपविरुद्ध रैथाने प्रविधि
पानीको सांस्कृतिक पक्षलाई संरक्षण र सम्मान गर्दै यसको उपयोगबाट जीवन र जीविकोपार्जनलाई सहजीकरण गर्ने हाम्रो परम्परा हो । पछिल्लो समयमा पानीको जैविक तथा मानवीय पक्षसँगै यसको आर्थिक आयाम पनि महìवका साथ चर्चा गरिन्छ । पानीको धार्मिक तथा सांस्कृतिक आयामलाई आधुनिक राज्यको कानुनले समेत नकार्न सकेको छैन । पछिल्लो समय विश्वव्यापी चर्चा र चासोका रूपमा रहेका वातावरणीय सन्तुलन, जलवायु परिवर्तन तथा जैविक विविधताको संरक्षणमा पनि पानीलाई एक महìवपूर्ण तर जोखिमयुक्त तìवका रूपमा लिइन्छ । स्वच्छ पानीको उपलब्धताका आधारमा रा
एउटा तारा झर्दा पनि आकाश रित्तो !
वैशाख १७ गते दिउँसो १:२५ बजे बिते चिदम्बरप्रसाद लोहनी । यो नामले जति चिनिएका छन् उनी त्योभन्दा धेरै बढी सिपी लोहनी भनेर चिनिन्छन् । अझ, घरमा ठाइँला र अन्यत्र सिपी । छमध्येको ठाइँलो छोराका रूपमा १९९५ असोज २४ गते सोमबार काठमाडौँको खिचापोखरीमा उनको जन्म भएको थियो ।
दोलखाले सम्झिनैपर्ने शैक्षिक व्यक्तित्व
जहानियाँ राणा शासनको बेला शिक्षाको उज्यालोबाट वञ्चित जनताका छोराछोरी सबै गोठाला मात्र भए भन्ने चिन्ताले मध्य पहाडी जिल्ला दोलखामा नन्दप्रसाद शिवाकोटीको नेतृत्वमा अगुवाहरू विद्यालय खोल्न जुटे । दोलखाको उत्तरी भेग क्षमावतीमा गुरुकुल शैलीमा २००५ सालमा विद्यालय सुरु भएको थियो । माध्यमिक विद्यालयको पहिलो स्वीकृति क्षमावती माध्यमिक विद्यालयले नै पाएको थियो । यो नै हिरक जयन्ती मनाउने दोलखाको पहिलो विद्यालय हो । जनतामा चेतना जागृत गर्न शैक्षिक वातावरणको आवश्यकता बोध गरी शिवाकोटी अगाडि सर्नुभएको थियो । विद्यालय निर्माणमा नन्दप्रसादको नेतृत्वमा पूरै गाउँ जुटेको थियो । शैक्षिक जागरणमा उहाँले दोलखा जिल्लामै नेतृत्व गर्नुभएको त्यस गाउँको जिम्मुवाल रहेका मेरा पिताजीसहितका अग्रजहरू बताउनुहुन्थ्यो ।
कागजको प्रयोग कि दुरुपयोग !
३१ वर्षअघि कक्षा ८ मा पढ्दा आठ वटामध्ये पाँच वटा पुराना किताब मैले पढेँ । त्यसमा गणित र भूगोल किताब त १२ वर्ष पुराना थिए । किताबमा नाम लेख्ने चलनले त्यो किताबको उमेर बताउँथ्यो । आफूभन्दा अघि ककसले त्यो किताब पढेका रहेछन् भनेर चाल पाइन्थ्यो तर अहिले विद्यालय र विश्वविद्यालय तहमा पुराना किताब पढ्ने रुचि विद्यार्थीमा देखिँदैन । सबै नयाँ किताब खोज्ने भएकाले शैक्षिक सत्र सुरु भएको महिना दिन हुन लाग्दा पनि प्रकाशकले विक्रेतासम्म किताब पु¥याउन सकेको हुँदैन ।
आगलागी नियन्त्रण संयन्त्र र नेपाली सेना
आगो मानिसका लागि अपरिहार्य छ । आगो दैनिक जीवनसँग जोडिएको छ । खाना पकाउने, बालबालिका र बुढाबुढीलाई न्यानो बनाउनेलगायत धेरै काममा यसको प्रयोग र उपयोग हुन्छ । आगोको सही व्यवस्थापन गर्न जानिएन भने त्यसले ठुलो धनजनको नोक्सान पुर्याउँछ । त्यही आगोले उग्र रूप लिएका कारण यतिबेला मुलुकले ठुलो क्षति बेहोर्नु परेको छ । आगलागीका कारण मानवीय क्षति मात्र भएको छैन, नेपालको सम्पत्ति मानिने हरियो वनजङ्गल नष्ट भएको छ । जसका कारण बहुमूल्य जडीबुटी र काठपात जलेर खरानी भएका छन् भने जङ्गली जनावर र चराचुरुङ्गीको बाँच्न पाउने अधिकार पनि खोसिएको छ । यसले जैविक विविधता र पर्यावरणमा ठुलो सङ्कट निम्त्याएको छ ।
नेपालमा साइबर अपराधसम्बन्धी कानुन र अभ्यास
आजको डिजिटल युगमा डिजिटल माध्यमको प्रयोगसँगै साइबर अपराध समेतको बढ्दो परिदृश्यले एक संवेदनशील वातावरण सिर्जना गरेको छ ।
भ्रष्टाचार नियन्त्रणका प्रसङ्ग
आधुनिक विश्वमा लोकतन्त्रले राजनीतिक प्रणालीमा प्रख्याति आर्जन गरिराखेको छ । प्रायः सबै प्रकारका राजनीतिक प्रणालीले लोकतन्त्रको मूल्य र मान्यतालाई पूर्ण रूपमा परित्याग गरेका छैनन् । साम्यवादीसमेत लोकतान्त्रिक धारमा प्रस्तुत भइराखेका छन् । लोकतन्त्र सर्वस्वीकार्य बने पनि भ्रष्टाचार विश्वव्यापी प्रमुख समस्याका रूपमा रहेको छ । भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्न नसक्दा सुशासनको कल्पना गर्न सकिँदैन । लोकतान्त्रिक प्रणालीमा भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्न केही मान्यतामा दृढ हुनु पर्छ । आवधिक निर्वाचनमा हुने स्वस्थ प्रतिस्पर्धाले मात्र पनि यो लक्ष्य पूरा गर्न सकिँदैन । हालसम्मका अध्ययन प्रतिवेदनहरूले लोकतन्त्रको स्तर र भ्रष्टाचार
नेपालमा पारिवारिक अदालत
ब्ल्याक्स ल डिक्सनरी अनुसार निश्चित समयका लागि कुनै एक घरमा बसोबास गरिरहेका कुनै दुई व्यक्ति वा व्यवस्थाको अधीन निरन्तर वा गार्हस्थ स्वभावमा एकै घरमा सँगसँगै बसोबास गरिरहेका व्यक्तिहरूको समूह, हाडनाताका मानिसहरू, एकै मूलका पुर्खाबाट आएका नातेदारहरू, लोग्नेस्वास्नी र छोराछोरीसमेतलाई परिवारमा लिइएको छ । प्रेम–जुडिसियल डिक्सनरी अनुसार कुनै एक जनाको मातहतमा एकैसाथ रहेका एकघरका स्वामी र गार्हस्थ स्वभाव भएका व्यक्तिहरूको समूह हुन्छ ।
मिडियाका चुनौती
आमसञ्चार माध्यम, प्रेस वा मिडियाले प्रजातन्त्रको चौथो स्तम्भका रूपमा काम गर्दछ । हुन त माथि उल्लेख गरिएका आमसञ्चार माध्यम, प्रेस र मिडियाको अर्थ र दायरा फरक होला तर सबैको दायित्व सूचना प्रवाह नै हो । पछिल्ला वर्षहरूमा पत्रकारिताभन्दा पनि मिडियाकर्मी, सञ्चारकर्मी जस्ता शब्दहरू चल्तीमा छन् । जेसुकै भए पनि मिडियाकर्मीले जुनसुकै माध्यमबाट सूचनाको प्रवाह गर्नु हो र नागरिकलाई समाचार वा सूचना दिनु नै हो । मिडियाको विशिष्टीकृत परिभाषा हुने भएकाले यसबारे अलग्गै बहसको विषय बनाउन सकिन्छ । रिपोर्टर्स विद्आउट बोडर्र्सको दस्ताबेजमा ‘जर्नलिस्ट’ र ‘मिडिया वर्कर्स’ शब्दको
स्वतन्त्रतासँगै सङ्कटमा प्रेस
विश्वभर फैलिएको कोरोना भाइरस महामारीपछि नेपाली पत्रकारिता क्षेत्र आर्थिक सङ्कटबाट गुज्रिइरहेको छ । नेपाली पत्रकारिताको सुरुवातदेखि (विसं १९५५ सुधासागर साहित्यिक पत्रिका, १९५८ गोरखापत्र) आजका दिनसम्म आइपुग्दा यस क्षेत्रले विभिन्न खालका चुनौती सामना गरेको छ । पञ्चायतकालीन पत्रकारिता, विसं २०४७ सालपछि सुरु भएको व्यावसायिक पत्रकारिता । दस वर्षसम्म चलेको सशस्त्र द्वन्द्वकाल हुम्दै २०६२/६३ सालको राजनीतिक परिवर्तन र २०७२ सालको नयाँ संविधानपछिको समय ।
सुशासनतर्फ सरकारको अग्रसरता
सरकारले साना–ठुला सबै प्रकारका अपराध नियन्त्रणमा चालेका कदमका कारण नागरिकमा आशाको रक्तसञ्चार भएको छ । पछिल्लो पटक भ्रष्टाचारविरुद्ध विभिन्न अभियानमा सरकार दत्तचित्त भएर लागिपरेको देखिएको छ ।
मुलुकले आशा गरेको नेतृत्व
असल नेतृत्वले लोकतान्त्रिक शैली अपनाएर आचरण र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउँदै विधि र पद्धतिलाई स्थापित गर्छ । जनभावना बुझ्दै नेता, कार्यकर्ता र विज्ञको राय सल्लाहबाट देश र जनताको हितमा निर्णय लिन्छ । सामूहिक रूपमा पारदर्शी ढङ्गले काम गर्ने संरचनामा जोड दिन्छ । आफूसँग काम गर्ने टिमसँगको सम्बन्ध सुमधुर बनाएर प्रभावकारी ढङ्गले कार्य सम्पादन गर्छ । टिममा राम्रो परिणाम निकाल्ने सदस्यलाई प्रोत्साहन र हौसला स्वरूप नयाँनयाँ जिम्मेवारी दिँदै जान्छ । देश
औलो रोकथामका उपाय
औलो मानिसका लागि धेरै पहिलेदेखि परिचित रोग हो । चीन र भारतका थुप्रै प्राचीन साहित्यमा यसको उल्लेख भएको पाइन्छ । सन् २०२४ अप्रिल २५ मा ‘समानतापूर्ण विश्वका लागि औलोविरुद्धको लडाइँलाई तीव्र पारौँ’ भन्दै विश्वभर औलो दिवस मनाइयो । नेपालले सन् २०२५ मा नै औलो रोगलाई निवारण गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । औलोका औषधी स्थानीय स्वास्थ्य संस्थामा निःशुल्क उपलब्ध छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको परिभाषा अनुसार यदि कुनै स्थानमा लगातार तीन वर्षसम्म स्थानीय औलो रोगीको सङ्ख्या शून्य भएमा त्यस स्थानमा औलो निर्मूल र स्थानीय र आयातित औलो रोगीको सङ्ख्या शून्य भएमा त्यस स्थानमा औलोको उन्मूलन भएको मानिन्छ ।
गरिब राष्ट्रमा लगानी र सहयोग
समकालीन विश्व व्यवस्थाले गरिबी घटाउन सकेन । अहिले धेरै मुलुकले पुँजीवादी व्यवस्था अङ्गीकार गरेका छन् । केही थोरै मुलुक समाजवादी व्यवस्थामा र केही मुलुक राजतन्त्रवादी व्यवस्थामा छन् । व्यवस्था जे अङ्गीकार गरे पनि विश्वमा धनी झन् झन् धनी हुँदै जाने र गरिब झन् झन् गरिब हुने अवस्था अन्त्य भएन । यसले मानवताका लागि दिइएको समानता र स्वतन्त्रताको नारालाई चुनौती दिन थालेको छ । धनी र गरिबबिच बढ्दो खाडल पुर्न विश्वका धनी देश र धनी मानिसले गरिब देश र गरिब मानिसका लागि त्याग गर्नु पर्छ । गरिब राष्ट्रमा लगानी र सहयोग बढाउनु पर्छ । अहिलेको ढङ्गले धनी र गरिबबिच असमानता बढ्दै ग
गुठीलाई सबल बनाउने आधार
नेपाल प्राचीनकालदेखि नै विभिन्न देवालय, शिवालय, मठ, मन्दिर, चैत्य, गुम्बा, पाटी, धर्मशाला, अनाथालय, पाकशाला आदिले भरिपूर्ण देशका रूपमा चिनिँदै आएको छ । यस किसिमका धार्मिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक, सामाजिक, परोपकारी र स्वास्थ्यसम्बन्धी धरोहर स्थापना, निर्माण र सञ्चालन/व्यवस्थापनमा राज्य र निजीस्तरबाट समेत महत्वपूर्ण कार्य हुँदै आएका छन् । देवालय, शिवालयलगायतका धार्मिक प्रतिष्ठान खडा गर्ने, तिनको रेखदेख र सञ्चालन गर्ने, दीर्घकालसम्म सञ्चालन र व्यवस्थापनमा सघाउ पुर्याउने उद्देश्य राखी चलअचल सम्पत्तिको जोहो गरी गुठी खडा गर्ने प्रचलनको सुरुवात लिच्छविकालदेखि हुँदै आएको पाइन्छ ।
सञ्चार तथा सूचना प्रविधिमा भएका सुधारहरु
नेपाल सरकार कार्यविभाजन नियमावली, २०७४ बमोजिम साविकमा सूचना तथा सञ्चार मन्त्रालयले गर्दै आएका कार्यहरुमा सूचना प्रविधिको विषय समेत थप गरी सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालय नामाकरण भएको थियो ।
