निर्वाचनमा आचारसंहिता
आगामी मङ्सिर ४ गते प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाका लागि निर्वाचन हुँदैछ। निर्वाचन आयोगले आचारसंहिता जारी गरेको छ। निर्वाचन आफैँमा प्रतिस्पर्धा हो। लोकतान्त्रिक विधिबाट प्रतिनिधि छान्ने आजसम्मको उत्कृष्ट प्रणाली पनि हो निर्वाचन।
मतदाताले अपनाउनुपर्ने सजगता
संविधान जारी भएपछिको सङ्घीय संसद्को चुनाव दोस्रो पटक हुन गइरहेको छ। कम्तीमा पनि चार÷पाँच पटक चुनाव नभएसम्म यो संविधानले उद्देश्यबमोजिमको सही दिशा लिन सक्दैन। संसारमा लोकतान्त्रिक पद्धति भएका मुलुकमा संविधान जारी भएपछि केही वर्ष त संविधानका बारेमा नै अन्योलजस्तो भई व्याख्या र संशोधनको आवश्यकता परेको देखिन्छ। चाहे त्यो अमेरिकी संविधान होस् वा भारतीय संविधान नै
मधेशमा चुनावी सरगर्मी
आउँदो मङ्सिर ४ गते प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभा निर्वाचन हुन गइरहेको छ। सबै राजनीतिक दलले उम्मेदवारी घोषणा गरी चुनावी अभियान तीव्र बनाएका छन्। नेपाली कांग्रेस नेतृत्वको पाँचदलीय गठबन्धनले आपसी सहमतिबाट १६५ वटै सङ्घीय निर्वाचन क्षेत्र र प्रदेश सभामा आ–आफ्ना उम्मेदवार चयन गरिसकेका छन्।
अर्थतन्त्रमा ब्याजदरको समस्या
विश्व बजारमा नै ब्याजदर बढेको हुँदा नेपालमा पनि वाणिज्य बैङ्कले ब्याजदर बढाएका छन् र बढाउनु हुन्छ हुंँदैन भन्ने विषयमा बहस प्रारम्भ भएको छ। नेपाल राष्ट्र बैङ्कले आर्थिक वर्ष २०७९/८० को मौद्रिक नीतिमा पनि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा भएको परिवर्तनलाई दृष्टिगत गरी बैङ्क ब्याजदर बढ्ने सङ्केत गरेको थियो। सोही आधारमा अहिले बैङ्कले ब्याजदर बढाएका छन् र निक्षेपमा क्रमिक रूपले वृद्धि पनि भएको देखिन्छ।
निर्वाचनमा दलित महिला
स्थानीय तहको निर्वाचन सम्पन्न गरी मुलुक यतिबेला प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाको निर्वाचनमा होमिएको छ। स्थानीय तहको वडामा दुई महिलामध्ये एक जना दलित महिला हुनुपर्ने व्यवस्थाअनुसार छ हजार ६२० जना दलित महिला निर्वाचित भएका छन्। ११ जना दलित महिला नगरपालिका/गाउँपालिका उपप्रमुखमा निर्वाचित भएका छन्। हरेक वडामा दलित महिलाको प्रति
सांस्कृतिक विविधता संरक्षणमा रेडियो
केही दिनअघि भौतिक जीवनबाट विश्राम लिनुभएका संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीले हरेक पटक भेट भएको समयमा संस्कृति संरक्षणमा सञ्चार क्षेत्रको ठूलो भूमिका हुने बताउँदै हाम्रोजस्तो विविधता भएको देशमा स्थानीय रेडियोले संस्कृति संरक्षणमा महìवपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्ने बताउनुहुन्थ्यो। नेपाल सांस्कृतिक रूपले धनी देश हो र सां
फूलमाला र उज्यालो पर्व तिहार
तिहार नेपाली समाजमा ठूला पर्वमध्येमा पर्छ। तिहारको सांस्कृतिक, पारिवारिक एवं सामाजिक महत्व छ। वर्षको एक पटक दिदी बहिनीले दाजुभाइहरूसँग भेटघाट गरी भाइटीका लगाइदिने चलन भएकोले सामाजिक दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण मानिन्छ भने किंवदन्तीअनुसार मृत्युदेव यमराज पाँच दिनसम्म आफ्नो सम्पूर्ण कार्यभार चित्रगुप्तलाई सुम्पेर आफ्नी दिदी यमुनाको घरमा गएको र दिदी यमुनाले आफ्नो भाइ आएको खुसीयालीमा दीपावली गरी उनको पूजा गरेकी थिइन् भन्ने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ । यसरी हेर्दा तिहारलाई सांस्कृतिक एवं सामाजिक पर्वको रूपमा मान्ने चलन छ।
सुदूरपश्चिममा प्राकृतिक प्रकोप
नेपालका अन्य प्रदेशका नागरिकले भन्दा सुदूरपश्चिम क्षेत्रका नागरिकले बाह्रैमास प्राकृतिक प्रकोपबाट कष्टकर जीवन बिताउनु परेको छ। हिमाली जिल्ला पनि भएकाले दुर्गम बस्तीका रैवारे (खबर ल्याउने–लैजाने मानिस) जिल्ला सदरमुकामसम्म पुग्न सकिराखेका छैनन्। वि.सं. २०७० मा भारतसँगै सीमा जोडिएको महाकाली अञ्चलको उत्तरी सिमानाको जिल्ला दार्चुलामा महाकाली नदीमा आएको बाढीले निकै ठूलो जनधनको क्षति पु¥यायो।
चाडबाडलक्षित साइबर अपराध
उपभोक्ताले साइबर अपराधीबाट हुने गतिविधि बढ्दै जाँदा सुरक्षा खतरालाई पर्याप्त गम्भीरताका साथ लिइरहेका छन् कि छैनन् भन्ने गम्भीर चिन्ता देखिएको छ। इन्टरनेटको पहुँच बढेसँगै विगतका केही वर्षमा
सत्ता र सम्झौता
उत्तरी छिमेकी मुलुक जनवादी गणतन्त्र चीनमा सत्तारुढ चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको २०औँ महाधिवेशन बेइजिङमा सुरु भएको छ। महाधिवेशनले संसारको ध्यान तानेको छ। विश्व राजनीतिलाई दिशानिर्देश गर्न सक्ने आकलन गरिएको यो महाधिवेशनले कस्तो नीति र नेतृत्व चयन गर्ला प्रतीक्षाको विषय बनेको छ। उता, अर्को दक्षिणी छिमेकी भारतमा पनि प्रमुख प्रतिपक्षी दल भारतीय राष्ट्रिय कङ्ग्रेस महाधिवेशनले लामो अन्तरालपछि गान्धी परिवार बाहिरबाट अध्यक्ष
विश्वमा खाद्य सङ्कटको चिन्ता
विश्व खाद्य दिवसको सन्दर्भमा विश्व खाद्य कार्यक्रमले चेतावनीयुक्त सन्देशमा भनेको छ – विश्वमा भोक (अकाल) को मार झेलिरहेका मानिसको सङ्ख्या रेकर्ड स्तरमा पुग्ने जोखिम देखापरिरहेको छ। विश्वव्यापी रूपमा खाद्य सङ्कटका कारणले ठूलो सङ्ख्यामा मानिसका लागि खाद्य असुरक्षाको अवस्था खराबभन्दा अझ खराब हुँदै गइरहेको छ। यो वास्तविकतालाई मध्यनजर राखेर यो यूएन एजेन्सीले गएको १५ अक्टोबरका दिन अर्थात् विश्व खाद्य दिवस १६ अक्टोबरको ठीक एक दिनअघि
दल होइन, दिल बदलौँ
अब्राहम लिङ्कनले भनेका छन्, “निर्वाचन नागरिकको अधिकार हो र त्यो सही उम्मेदवार चुन्ने बुद्धिमत्तापूर्ण अधिकार हो। आफ्नै अधिकार भए पनि गलत उम्मेदवार चुन्नु पाप हो।” स्वार्थका भरमा कुनै व्यक्तिविशेषलाई मात्र देवत्वकरण गर्ने परिपाटी नभई जसले बोलेअनुसार काम गरेर देखाउने खुबी राख्छ, प्रामाणिक छ उसैलाई चुन्नुपर्छ भन्ने सङ्केत हो।
उपकुलपतिविहीन विश्वविद्यालय
विश्वविद्यालय सञ्चालनको नेतृत्व चयन गर्ने सन्दर्भमा नेपालमा दुइटा विषय सधैँ चर्चामा रहन्छ र कहिलेकाहीँ विवादित पनि। पहिलो विश्वविद्यालयको कुलपति तथा सहकुलपतिको विषय र दोस्रो दलीय भागबण्डामा पदाधिकारी नियुक्ति प्रक्रिया। पछिल्लो तथ्याङ्कअनुसार मुलुकभर ११ वटा विश्वविद्यालय सञ्चालनमा छन्। तीमध्ये त्रिभुवन, नेपाल संस्कृत, काठमाडौँ, पोखरा, पूर्वाञ्चल, लुम्बिनी बौद्ध, कृषि तथा वन, सुदूरपश्चिम, मध्यपश्चिम तथा राजर्षिजनक विश्वविद्यालयमा प्रधानमन्त्री कुलपति र शिक्षामन्त्री सहकुलपति रहने व्यवस्था छ।
परिस्कृत राजनीतिक दल
लोकतन्त्रमा राजनीतिक दल व्यवस्थित हुनुपर्छ। राज्यसत्ता सञ्चालन÷शासन सञ्चालनको जिम्मेवारी निर्वाचनमार्पmत राजनीतिक दलले नै गर्ने हुँदा राजनीतिक दलहरू विधि, प्रक्रिया र विचारधारात्मक रूपमा समृद्ध हुनु जरुरी छ तर नेपालमा अहिले पनि राजनीतिक दलहरूको ध्यान यतातिर जान सकेको छैन। हामीले दिनमा दस पटक गाली गर्ने मुलुक अमेरिकामा मूल रूपमा दुईवटा राजनीतिक दल छन। हरेक पाँच वर्षमा हुने राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा उम्मेदवार दर्ता गर्नुअघि झन्डै एक डेढ वर्ष उसले पार्टी
निर्वाचनमा जनभावनाको कदर
प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि होस् या लोकतन्त्रपछि नेपालको राज्यसत्ताको सही तरिकाले प्रयोग हुन सकेको छैन। अपरिपक्व र गैरजिम्मेवारपन देखिएको छ। राणाशासनको पतनदेखि पछिल्लो गणतन्त्र घोषणासम्म जनता प्रत्यक्ष आन्दोलनमा लागिरहे तर प्रजातन्त्र पुनस्र्थापना, गणतन्त्रको घोषणा र यताको पन्ध्र वर्षसम्म देशमा खासै केही भएन। जनताको शास
युक्रेनमा रुसको प्रभाव
रुस र युक्रेनबीचको युद्ध लम्बिँदै जाँदा त्यसको प्रभाव विश्वव्यापी रूपमा परेको छ। युद्ध लम्बिनु राम्रो होइन तर युद्ध रोकिने सङ्केत देखिएन । युक्रेनले रुस र क्रिमिया जोड्ने पुल ध्वस्त पारिदिएपछि रुसले थप प्रतिशोधपूर्ण कारबाही गर्दा युक्रेनमा थप मानवीय र भौतिक क्षति भएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय दबाब र आग्रहलाई बेवास्ता गर्दै रुसले युक्रेनको १५ प्रतिशत भू–भाग आफूमा विलय गराएको छ। युद्धका क्रममा रुसले कब्जा गरेका युक्रेनका चार प्रान्त लुहान्स्क, डोनेट्स्क, जापोरिजा र खेअर्सनमा कथित जनमत सङ्ग्रह गराई रुसले एकलौटी रूपमा ती प्रान्तलाई आफूमा विलय गराएको हो। विलय गराएका यी चार प्रान्तको क्षेत्रफल हङ्गेरी जत्रो छ। यो दोस्रो विश्वयुद्धपछिको ठूलो विलय हो। रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले चार प्रान्तका जनताको अभिमत र चाहनाअनुसार नै रुसमा गाभिएको दाबी गर्नुभएको छ।
प्रतिलिपि अधिकार र रोयल्टी
सर्जक सिर्जनाको प्रतिलिपि अधिकारको बहस नेपालमा ताजा तर अपर्याप्त छ। सङ्गीत रोयल्टी भनेको स्रष्टाहरूको कानुनप्रदत्त अधिकार हो। देशको सांस्कृतिक उत्थानको अहम् आधार र सङ्गीत उद्योगको मेरुदण्ड पनि हो। प्रतिलिपि अधिकारसम्बन्धी रचनाको सार्वजनिक रूपमा प्रयोग गरेबापत रोयल्टी सङ्कलन संस्थामार्फत प्रतिलिपि अधिकार धनीले प्राप्त गर्ने रचनाको मूल्य वा समन्यायिक लाभ नै रोयल्टी हो। अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा हेर्दा हरेक स्रष्टाको आत्मसम्मान र भविष्यको सुरक्षा तथा सभ्य समाज र कानुनी राज्यको सूचक प्रमाणको रूपमा रोयल्टीलाई स्वीकारेको देखिन्छ।
कोइरालाको प्रतिशोधपूर्ण हत्या
वि.सं. २०१७ पुस १ को राष्ट्रघातले नेपाली जनताको हित र हक मात्र खोसेको थिएन, त्यसले जनताको बाँच्न पाउने अधिकार पनि खोसेको थियो। त्यसै दिनदेखि राजनीतिक प्रतिशोधमा व्यक्तिहत्याको लामो शृङ्खला सुरु भयो। त्यसैमा वि.सं. २०३० को कात्तिक २ गते सरोजप्रसाद कोइरालाको भारतको मधुवनीमा हत्या गरियो। उहाँ नेपाली कांग्रेसका एक लोकप्रिय नेता हुनुहुन्थ्यो।
योग्य उम्मेदवारको मानक
प्रतिनिधि सभा र प्रदेश निर्वाचनको राजनीतिक सरगर्मी सुरु भएको छ। हामी जानकार नै छौँ, राजनीतिक शासन प्रणाली र शासकीय जवाफदेहिता मजबुत नभए मुलुकको आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरण र आर्थिक प्रगति हुँदैन। यसका लागि नागरिक तहबाट शक्तिशाली हस्तक्षेप गर्न सबै तहको साझा अभियान र सङ्गठन नै आजको आवश्यकता हो। यो आवश्यकता पूरा गर्ने अवसर आसन्न २०७९ मङ्सिर ४ गते हुने प्रतिनिधि तथा प्रदेश सभाको निर्वाचन हो। यता, उम्मेदवारले निर्वाचन भनेको जनआकाङ्क्षा र जनचाहनाको विषय हो भन्ने सुझबुझ राख्नु पर्छ।
चाडबाडको आर्थिक प्रभाव
आर्थिक वर्षको सुरुले प्रशासनिक तथा आर्थिक क्षेत्रमा महìव राख्ने गर्दछ। आर्थिक वर्षको सुरुसँगै बजेट र वार्षिक कार्यक्रमले निर्दिष्ट गरेका कार्यत्रmम कार्यान्वयनमा तत्परता देखाउनुपर्ने हुन्छ। यसले वार्षिक बजेटमा रहेका कार्यक्रमको कार्यान्वयनबाट सरकारले सम्पादन गर्नुपर्ने काम सम्पादन हुने, जनआकाङ्क्षाको सम्बोधन हुने र पुँजीगत खर्च हुने गर्छ। आर्थिक वर्षको सुरु अर्थात् पहिलो चौमासिकमा यी कामको जग जति बसाल्न सकियो सो आर्थिक वर्षमा सोहीअनुरूप प्रगति हासिल हुने गर्छ। नेपालको सन्दर्भमा आर्थिक वर्षको सुरुसँगै आउने यो आर्थिक तथा प्रशासनिक दायित्वको साथसाथै पहिलो चौमासिक चाडबाडमय बन्ने गरेको छ। यसले आर्थिक तथा प्रशासनिक दायित्व निर्वाहको काममा केही अवरोध सिर्जना गर्ने गरेको पाइन्छ।
शिक्षामा सुधारको खाँचो
सबैभन्दा ठूलो मान्छे को हो भनेर सोध्दा कूटनीतिज्ञ सरदार यदुनाथ खनालले एक पटक भनेका थिए, “जसले शिक्षण संस्था बनाउँछ, ऊ नै ठूलो मान्छे हो।” प्रसिद्ध शिक्षविद् रबिन्सन र डारोन आसमोग्लुले ‘ह्वाइ नेसन फेल’ नामक किताबमा भनेका छन्, “जहाँ शिक्षण संस्था विकसित भएका छैनन्, ती देश अविकसित, असुरक्षित र असफल हुन्छन्। जुन देशमा शिक्षण संस्था विकसित भएका छन्, ती देश आर्थिकलगायत सबै किसिमले सम्पन्न हुन्छन्।”
चीनको समृद्धि र पुनरुत्थान
छिमेकी मित्रराष्ट्र जनवादी गणतन्त्र चीनमा लामो समयदेखि प्रतीक्षा गरिएको सत्तारूढ चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको २०औँ महाधिवेशन बेइजिङमा प्रारम्भ भएको छ। कुल नौ करोड ६० लाखभन्दा बढी सदस्य तथा करिब ५० लाख प्राथमिक तहका सङ्गठन भएको चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सप्ताहव्यापी (अक्टोबर १६–२२) महाधिवेशनमा चीनको वर्तमान र भविष्यको मार्ग रेखाङ्कन गरिनेछ।
ग्रामीण महिलाको उत्थान
ग्रामीण तथा दुर्गम स्थानमा रहेर विकास तथा कृषि विकासमा योगदान पु¥याएका साहसी र परिश्रमी महिलामा समर्पित भएर सर्वप्रथम १५ अक्टोबर २००८ देखि ग्रामीण महिला दिवस मनाइँदै आइएको छ। संयुक्त राष्ट्रसङ्घको साधारण सभाले यसको प्रस्ताव ६२÷१३६ लाई अगाडि बढाउन २००७ को डिसेम्बर १८ का दिन ग्रामीण महिला खासगरी जनजाति महिलाले कृषि, खाद्य सुरक्षा, ग्रामीण विकास तथा गरिबी निवारणमा निर्वाह गरेका महìवपूर्ण भूमिका तथा
राजनीतिमा संस्कार विनिर्माण
राजनीतिक संस्कार राजनीतिक प्रणालीप्रति रहने आमनागरिकको अभिरुचि, विश्वास तथा भावनाको समूह हो। राजनीतिक संस्कारले राजनीतिक प्रवृत्तिमा के भइरहेको छ, जस्ता गतिविधिको अध्ययनभन्दा बढी जनताले त्यस्ता गतिविधि वा घटनाप्रति के सोच्छन् भन्ने कुराको अध्ययन गर्छ। राजनीतिक संस्कार व्यक्तिको राजनीतिक व्यवस्था र राजनीतिप्रतिको मनोवृत्ति र उन्मुखीकरण हो। संस्कारको सम्बन्ध मानव चेतनासँग रहन्छ। राजनीतिक संस्कारको सार भनेको कुनै पनि राज्यका आमनागरिकमा रहने तत्कालीन राजनीतिक प्रणाली, राजनीतिक विचार, राजनीतिक सिद्धान्त र चरित्रप्रतिको एकीकृत प्रवृत्ति हो। त्यो प्रवृत्ति निर्माण वा विनिर्माण जुनसुकै हुन सक्छ।
नेवाः मौलिक संस्कृति संरक्षणको चिन्ता
ज्योतिषशास्त्र र धर्मशास्त्र एकअर्काको परिपूरक हुन्। चान्द्र एवं सौरको समन्वयले नेवाः संस्कृति धार्मिक, आध्यात्मिक, तान्त्रिक तथा परम्परागत सामाजिक, मौलिक सांस्कृतिक, सनातन कर्म, कृत्यादि कालमानानुसार उषाः, प्रातः, पूर्वाह्नः, मध्याह्नः, अपराह्नः, सायंह्न, प्रदोष, रात्रि, मध्यरात्रिमा मात्र होइन बेला, मूहुर्त (साइत) समेत हेरी नित्य, नैमित्तिक र काम्यकर्मलगायत विभिन्न पूजा, आराधना, अनुष्ठान, जप, तपादि खाइ, नखाइ, खुला एवं गुप्त रूपमा यथासमयमा गरिन्छन्। रात्रिपूजाकर्ममा चरय्पूजा, ऐन्यापुन्हि, चथाः पूजा, लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा, किजापू
