कवितासँगै जोडिएको जीवन
८४ वर्षे उमेर टेकिसक्दा पनि अझै कविता लेखिरहेको छु भनेँ भने त नयाँ पुस्ताले गाली गर्छन् । कति लेख्नु ? जति लेख्नु थियो लेखियो । अब त कनिकुथी लेख्ने हो, यसले पनि अझै लेखिरहेको छ भन्नका लागि मात्र । जेजसो भए पनि अलि भिन्न हुन नयाँ नयाँ विम्बहरूको प्रयोग गरेर कविता लेखिरहेको छु । काठमाडौँको चुनदेवी महाराजगञ्जमा आफ्नै घरको कोठामा बसेर कविताका बारेमा, लेखनका बारेमा उहाँका कुरा सुनिरहेको छु । यत्रतत्र औषधिका सिसी, बट्टा, पिसाबको समस्याले शरीरमै जोडिएको पाइप देख्दा लाग्थ्यो कुनै अस्पतालको कोठामा पुगेको छु । कवितासँगै जोडिएको उहाँको जीवन बाँच्ने शैली र समयले ल्याएको परिवर्तन, रोगले दिनप्रति दिन गल्दै गएको ज्यान अनि सेलाउँदै गएको जाँगरका बारेमा पुस महिनाको चिसोमा संवाद गरेर फर्केको धेरै भएको छैन ।
सुन्दर चित्र (लघुकथा)
धेरै बेरदेखि एउटा विद्यार्थी एकोहोरिएर चित्र कोरिरहेको थियो । बडो मग्न भएर चित्र कोरिरहेको देख्दा विशेष प्रकारको हो कि जस्तो भान हुन्छ । चित्र बनाउन सिध्याएर एक एक गर्दै सबैजसो विद्यार्थी उठेर गइसके तर त्यो विद्यार्थी भने अझै चित्र कोर्नमा दत्तचित्त देखिन्थ्यो । चित्र कोर्ने समय सकिए पनि त्यो विद्यार्थी उठेर नआएपछि शिक्षक आफैँ उसको नजिक गयो । त्यत्रो समय लगाएर कस्तो चित्र बनाएछ भनेर कापीमा गहिरिएर हेर्न थाल्यो । चित्र देखेर शिक्षक छक्क प¥यो । चित्रमा खासै त्यस्तो कुनै आकारप्रकार थिएन । केरमेर केरमेरको गुजुल्टो र यत्रतत्र रङको टाटो मात्र थियो । सबैलाई देशको सुन्दर चित्र लेख्न लगाएर
संयोग (लघुकथा)
बराहताल गाउँपालिकाको बाह्रौँ गाउँसभाले गाउँपालिकाका प्रशासकीय अधिकृत किशुनदेव लुइटेललाई उत्कृष्ट कर्मचारीका रूपमा सम्मानित गरेपछि उनको सामाजिक सञ्जाल फेसबुक पूरै रङ्गियो । उनका सहकर्मी पूर्वचिनारुहरूले व्यङ्ग्यात्मक टिप्पणी पनि गरे भने घरपरिवार आफन्तजनले बधाई पनि दिन भ्याए । उनी २४ (घ) अनुसार बढुवा भएर बराहताल गाउँपालिकामा पुगेका थिए र झन्डै एक वर्षको कार्यकाल पनि पूरा गरिसकेका थिए । दुर्गम क्षेत्रको अङ्क जोडेर छिट्टै बढुवा हुने उनको ठूलो धोको थियो र माथिल्लो पदमा पुगेर अवकाश लिने तीव्र लालसा हुनु पनि स्वाभाविक नै थियो ?
पापी नजर (लघुकथा)
सपनाले घाँसको भारी गोठमा बिसाइन् । हातमुख धोएर भान्सामा आइन् । भाँडा सबै जुठा थिए । भाडामा भात थिएन । भोकले आत्तिएकी सपनाले सासू आमालाई सोधिन्, ‘आमा मलाई भात छैन ?’ ‘तेरो को नोकर छ यहाँ ? जा न तेरो बाउको घर, अब के कुरेर बसेकी यतिबेर ? कुन नाठो खोज्न गएकी थिइस् ?’ सासूआमाको जवाफ आयो । ‘म कहाँ जानु भन्नु, हजुरले यसरी नभएको आरोप नलगाउनु बर्बरी झरेको आँखाको आँशु पुछिन् । भक्कानो छुटेको छ ।’ जुरुक्क उठेर बाहिर आएकी सासूआमालाई रोक्दै सपनाले भनिन् ।
नियत [कथा]
हरेक व्यक्तिको कथा, व्यथा एवं गाथाहरू भिन्न–भिन्न ढङ्गले बितिरहेका हुन्छन् । त्यस्तै मेरो पनि । साङ्गोपाङ्गमा भन्ने हो भने ती सबै कुरा एउटै परिधिमा बेग्लै बेगमा चलायमान भएर सौरङ्गी भेषमा छरपष्ट हुन्छन् । मन परेको कलेवरलाई ग्रहण गरी आफू अगाडि बढ्ने हो । नसोचेका र सोचेका दुवै कुरा आउँछन् र जान्छन् तर जीवनको विशिष्टतामा कुनै फेरबदल हुँदैन । मानिसको सोच, नियत र चित्तवृत्ति मात्र अस्थिर भएर भ्रान्त मनमा विचलन भइरहेका हुन्छन् । जसरी अरूको जिन्दगी चलिरहेको छ, उसरी नै मेरो र साथसाथै हामी सबैको । अरूसँग मेरो पनि यो कथा मेल खान्छ कि ?
भाले [कथा]
ज्यानले बोक्न सकुन्जेल घाँसको भारी पुगेपछि जुनुमाया पुनले भारीलाई बलियोसँग बाबियोको डोरीले दुई ठाउँमा कसिन् । मध्य साउन भएकाले कतिबेला पानी पर्छ भन्ने कुनै ठेगान थिएन । दुई दिनको झरी थामिएको मौका छोपेर जुनु गाईबस्तुका लागि घाँस र स्याउला काट्न चोरमारा वन आएकी थिइन् । चोरमारा वन नामजस्तै लुटपाटका लागि उहिलेदेखि नै कुख्यात थियो । यही चोरमारा वनमा कतिको धन लुटियो, कतिले इज्जत लुटाए भन्ने हिसाबकिताब नै थियो गाउँलेसँग । वन्यजन्तुको डर एकातिर छँदै थियो, अर्कोतिर वन उपभोक्ता समूहका मान्छेले देख्लान् कि भन्ने डर पनि थियो जुनुलाई । किनभने वन उपभोक्ता समूहले घाँस स्याउला
टिकटपथ १ [कथा]
असाध्य चासो र चिन्ता छ उनलाई आज टिकट मिल्छ कि मिल्दैन ? उनलाई कतै जानु छैन । घरमा नै बसेर टिकटको जोहो गर्नुपर्ने छ । एक मनले भनिरहेछ : घरमा बसेर कसरी टिकट पाइन्छ होला । यस्तो भीड छ । नवीन यात्रा गर्नेहरूको । लस्कर छ, सबै टिकट स्टेसनहरूमा । यहाँ बसेर अनलाइन पनि होला तर कसले हेर्ने र त्यो अनलाइन ?
शालीन विद्रोहबाट राष्ट्रपति बनेकी फरैना
भुइँमान्छेको बाल्यकालदेखि राष्ट्रपतिको भूमिका निर्वाह गर्दासम्मको परिधिभित्र आफ्नो क्षमताले पूर्णाकार प्राप्त गरेको फरैना उपन्यासले कुनै बौद्धिक भूमिका लेखन समावेश नगरी शुद्धरूपमा सत्ताइस खण्डमा विभाजित लेखनलाई दुई सय अट्ठाइस पानामा समापन गरिएको छ । उपन्यासलाई कुनै बौद्धिक भूमिकाको प्रभावमा नपारेर अध्ययन र विश्लेषण गर्न पाठक वर्गप्रति स्वतन्त्रता प्रदान गरिएको छ । यो लेखकको आत्मविश्वास हो ।
पन्ध्र किलो चामल [कथा]
‘यो पनि लैजा ।’ मेरी आमाले करिब पन्ध्र किलो जतिको सानो चामलको थैलो मेरो लगेजको साथमा राखेकी थिइन् । ‘आमा पनि क्या... । त्यहाँ म भोकै मर्छु भन्ठानेको ?’ उमेर नै त्यस्तो । मैले आमाको मायालाई उपेक्षा गर्न खोजेको थिएँ । अर्को कारण के थियो भने हवाई सेवा निगमले प्लेनमा पच्चीस किलोभन्दा बढी सामान लिन दिँदैनथ्यो । मेरो कपडासपडाको ब्यागले बढी तौल भइसकेको थियो ।
आ–आफ्नै संस्कृतिमा रम्ने पर्व
नेपाली समाजमा प्रचलित कुनै पनि किसिमको चाड, पर्वका परम्परामा धर्म र संस्कृतिको विविध पक्ष अन्तर्निहित रहेको हुन्छ । माघ महिनाको सुरुवातको दिन अर्थात् माघ १ गतेका दिन मनाइने ‘माघे सङ्क्रान्ति’ पर्वलाई ‘मकर सङ्क्रान्ति’को नामले पनि चिनिन्छ । भौगोलिक, जातीय र सांस्कृतिक विविधता रहेको नेपालमा एकै दिन पर्ने र एउटै नामको पर्वलाई पनि भिन्नभिन्न भेग र समुदायमा भिन्नभिन्न ढङ्गले मनाउने प्रचलन रहिआएको छ ।
माघी : अपनत्व जोडिएको साझा पर्व
हिन्दूहरूले ऋतुअनुसार सूर्यको गतिलाई उत्तरायण र दक्षिणायण भनेर सम्बोधन गर्दै धार्मिक र सांस्कृतिक कार्य गर्न विविध ढङ्गले वर्गीकरण गरेका छन् । माघ महिनादेखि असार मसान्तसम्म उत्तरायण र साउनदेखि पुस सम्मलाई दक्षिणायण भनिन्छ । महìवपूर्ण धार्मिक कार्य, दान, पूजा पाठ, गर्न उत्तरायण अवधि सर्वोत्तम मानिन्छ ।
साहित्यको सामाजिक उद्देश्य सुधारको एक सहयोगी
यस व्याख्यानले प्रोटोनिज्म सिद्धान्तको परिचयात्मक सिंहावलोकन प्रदान गर्दछ र यसको निम्न पाँच मुख्य आयामहरूको व्याख्या गर्दछ– प्रोटोनिस्मियोटिक्स, पुनस्र्थापना (रिस्टिट्युसन), जाँच (इन्क्वायरी), सत्य (ट्रुथ) र नैतिकता (एथिक्स) । सन् २००५ मा जब मेरो पुस्तक प्रोटोनिज्म : थ्योरी इन प्राक्टिस प्रकाशित भयो, यो अवधारणा बाल्कन सन्दर्भमा तत्काल सान्दर्भिक थियो । कम्युनिस्ट युगको समाप्तीपछिको समयमा भएको राजनीतिक र सामाजिक उथलपुथल र १९९० को युगोस्लाभ युद्धहरूको परिणाम स्वरूप जातीय क्रोधले अक्सर साहित्यि
मन्त्रहरूमा मेरो सालु मेरो रामेछाप
साहित्यका विधाहरूमा अन्यका तुलनामा कविता बढी फस्टाएको देखिन्छ । तर कविता लहडको विषय होइन । सनातनदेखि मन्त्र र ऋचाबाट साहित्यको प्रारम्भ भएको हुँदा कविताले लोकप्रियता प्राप्त गरेको हो । कहलिएका आख्यानकारहरूको प्रारम्भिक यात्रा पनि कविताबाटै सुरु भएको देखिन्छ ।
‘दर्शन, बौद्धिकता र यथार्थको त्रिवेणी
रञ्जना निरौलाको निबन्ध सङ्ग्रह ‘अनुभूतिको अवतरण’ भर्खरै सार्वजनिक भएको छ । निरौलाले आफ्नै जीवनीय अनुभूतिलाई मूल विषयवस्तु बनाएर फरक चिन्तन र विचारपरक भावधारालाई निबन्धमार्फत अवतरण गराएकी छिन् ।
‘फादर अफ अङ्कोलोजी’को जीवनगाथा
जीवनमा धेरै कुरा आफैँ भइरहेको हुन्छ, त्यसलाई हामी सुरुमा आफ्नो कर्तव्य ठान्छौँ र पछि त्यहीँ समाज सेवामा जोडिन्छ । समयअनुसार मान्छेले आफ्नो कर्तव्यपथबाट च्यूत नभई कार्य गरे भने पक्कै पनि त्यो मान्छे पुजिन्छ यहीँ समाजबाट ।
टुप्लुक्क टोकियो पुगेपछि..
स्रष्टा गिरीका रहरै रहरमा रमेको यात्रा विवरण– टुप्लुक्क टोकियोभित्र पसेपछि थाहा हुन्छ रहर पूरा गर्न गरेका सङ्घर्ष, मिहिनेत, प्रतीक्षा, निराशा र अप्रत्यासित मौकाले दिने खुसीको मूल्य । सबैभन्दा गहन कुरा लेखकीय स्वधर्म–इमानदारी ।
बर्गम्यान र उनको सेभेन्थ सिल
व्यक्तिगत मानवीय पीडा, मानसिक उथल पुथल र निसहायपन तथा मानव अस्तित्वमाथि ज्यादा केन्द्रित भएर अत्यन्तै गम्भीर चलचित्रहरू बनाउने महान् हस्ती हुन् इङ्गमार बर्गम्यान । सन् १९४६ मा क्राइसिस नामक चलचित्रमार्फत निर्देशनमा हात हालेका बर्गम्यानले जब द सेभेन्थ सिल (१९५७) बनाए चलचित्र क्षेत्रका मसिहा ठहरिए ।
देवताको ओढ्नी (देय् फांगा)
मञ्चमा क्रमशः प्रकाश छरिन्छ । सुकुल ओछ्याइएको छ । दायाँबायाँ धानका बोराहरू एकमाथि अर्काे गरी मिलाएर राखिएको देख्न सकिन्छ । फ्रक लगाएकी र दुई चुल्ठी बाटेकी, अन्दाजी १४ वर्षकी केटी सुकुलमा बसेर एक्लै तरकारी केलाइरहेकी छन् । मञ्चको प्रकाश त्यस केटीमा केन्द्रित हुन्छ । तरकारी केलाउँदाकेलाउँदै गरेका उनका हातहरू एक्कासि स्थिर हुन्छन् । उनी कुनै कुरामा ध्यानमग्न भएझैँ देखिन्छिन् । मञ्चमा अन्धकार व्याप्त हुन्छ ।
अष्टावक्रको दार्शनिक चिन्तन
‘अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्’ अर्थात् जो आफूलाई जान्दैन त्यो आफ्नै शत्रुतुल्य छ । आफूलाई जान्न, आफू आफ्नै शत्रु हुनबाट बच्न, आफूले आफूलाई चिह्न तथा म को हुँ ? भनी बोध गराउन धेरै महापुरुष तथा सद्गुरुहरूले जन्म लिनुभयो । हामीले उहाँहरूलाई चिन्न सकेनौँ र अहिले त्यस्ता कति सन्त, योगी, महात्माहरूको नाम–परिचय नै छैन । उहाँहरू चतुराक्षर शब्द इतिहासकै भएर पनि अस्तित्वको इतिहासमै मात्र अट्नुभयो, हाम्रो इतिहासमा अट्नु भएन । तैपनि हामी भाग्यमानी छौँ र गर्व गरौँ कि हाम्रो इतिहास र हाम्रो दर्शनमा दर्शन प्राप्त द्रष्टा अष्टावक्र हुनुहुन्छ । जो एक्लैको छहारीमा सबैले शीतलता प्राप्त गर्न सक्छाैँ । जसका वाणीका वाणले अज्ञानता र अन्धकारको जालो छेडी ज्ञानको आभामा प्रवेश गर्न सक्छौँ । जसको सामीप्यमा नबलेको दीपले ज्योति प्राप्त गर्छ भने मन्द ज्योति प्रज्वलित भई बल्छ ।
समयपछि (निबन्ध)
समय बलवान् समय, जन्म र मरणबीचको समय जीवन समय, अमूल्य समय, पलपलदायी समय मनोहर सुखद लालिमा भावपूर्ण समय । उमङ्ग र उत्साह भावविभोर समय ।
जन नाटककार तिवारी
नाटककार भीमनिधि तिवारीको जीवनकालको समयमा पार्सी थिएटर, हिन्दी उर्दू नाटक मञ्चनको प्रभाव नेपालमा अझ विशेष गरेर राजधानीका पूर्वज नाटककारमा व्याप्त थियो । नाटक र नाटक मञ्चनमा नेपाली माटोको सुगन्धभन्दा विदेशीको अत्तर छर्कने काम भइरहेको थियो । नाटककार तिवारीले दरबारिया नाटक मञ्चनको प्रचलित चलनबाट सर्वसाधारण जनताको भाषा, समाज, अभिव्यक्ति र नाटकीय मञ्चनको मूलधारमा प्रवेश गराएर आफ्नो नाटकीय सिर्जनशीलतालाई एउटा अतुलनीय क्रान्तिकारी रूपमा मोडिदिनुभयो । नाटक लेख्ने शास्त्रीय परम्परा अथवा भनौँ पश्चिमी, भारतीय, उर्दू, पार्सी प्रकारका आयातित शास्त्रीय नाटकीय परम्परालाई स्वदेशी नमानेर नाटक लेखनमा एउटा नयाँ मोड ल्याउनुभयो । उहाँको सिर्जनशीलताको क
हिउँद (कविता)
हिउँद सेतो बर्काे ओढेर निस्किसक्यो गर्दै क्याटवाक उँघ्दै बसेको छ
पाँच मुक्तक
रहेनन् भने सम्भावना रहरका जिउने कसरी बिराना बने भने बस्ती मनको सहरका जिउने कसरी भन्न त सजिलो छ विगत भुल्नुपर्छ भविष्य राम्रो पार्न तर मेटाएर याद ती सुनौला प्रहरका जिउने कसरी
दौलत दाइको जन्मथलो
वि.सं. २०२७ सालमा नेपाली साहित्य संस्थाले बृहत् नेपाली साहित्य सम्मेलनको आयोजना गरेको थियो । कार्यक्रम स्थल थियो विराटनगर । त्यो सम्मेलन खास गरेर साहित्य संस्थानका अध्यक्ष कवि केदारमान व्यथितको सत्प्रयासबाट सम्भव भएको थियो । उहाँलाई साथ दिनेहरूमा विजय मल्ल, चित्तरञ्जन नेपाली, खड्गमान मल्ल आदि थिए । सबैको प्रयास र मन्त्री व्यथितको हुटहुटीले कार्यक्रमले अत्यन्त गौरव र लोकप्रियता आर्जन गर्न सफल भएको मलाई लाग्छ । सोही कार्यक्रममा मैले सर्वप्रथम दार्जिलिङ, आसाम र सिक्किमतिरबाट भाग लिन आउनुभएका देवकुमारी थापा, लक्खीदेवी सेवा सुन्दास र लीलाबहादुर क्षेत्रीहरूलाई देखेको ।