‘आँसु त्यसै त्यसै छचल्किन्छ’भित्रका दौलत
वि.सं. २००५ मा शारदा पत्रिकामा ‘ऊ गयो’ नामक कथा प्रकाशित गराएर कथायात्रा आरम्भ गरेका दौलतविक्रम विष्टले कथा र उपन्यास लेखनमा नयाँ मोड ल्याएबापत वि.सं. २०३२ मा महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कार प्राप्त गर्दछन् । उनको छैटौँ कथा सङ्ग्रह आँसु त्यसै त्यसै छचल्किन्छ (२०४८) ले पनि साझा पुरस्कार प्राप्त गरेको देखिन्छ । यस पुरस्कृत सङ्ग्रहमा विभिन्न पत्रिकामा पहिले नै प्रकाशित १४ वटा र यसै सङ्ग्रहमा रहेका दुईवटा गरी १६ वटा कथा सङ्कलित छन् । तीमध्ये २००६ मा लेखिएको र स्वास्नीमान्छे पत्रिकामा २०१५ प्रकाशित पिपासा कथा एउटा हो । यसमा जुद्धशमशेरले साधु हुने निर्णय गरी प्राइमिनिस्टरको जिम्मेवारी पद्मशमशेरलाई सुम्पी घरका कैयौँ धाई, सुसारे, तालिमे नानीलाई बक्सिस दिएर बिदा गरिएमध्येकी एक तालिमे नानीको कथा
पुस्ता भेद र विश्वास (कविता)
मलाई मेरो नाति छिमेकीको घर टहरा भत्काएको देखेपछि अङ्ग्रेजीमा सोध्छ “यसरी डोजर लाएर किन भत्काएको बुबा ?” म जवाफ दिन्न र नेपालीमा प्रश्न गर भन्छु ऊ मलाई त्यसको नेपाली के हुन्छ भन्छ,
झ्याल र महिला
झ्याल त कुनै समस्या थिएन तर त्यहाँबाट देखिने ती महिला भने समस्या नै थिइन् । उनी बसस्टपमा धेरै बाँदर, केही काग र एक जोडी कुकुर लिएर बसिरहेकी थिइन् । बसस्टप मेरो कोठाको ठीक अघिल्तिर थियो र म र मेरो सानो लेखन टेबलको सामुन्ने । म त्यसमा केही लेख्छु भन्ने होइन तर त्यसले मेरो अस्तित्वमा एक प्रकारको जिम्मेवारीको भावना भरिदिएको थियो । कोठा सस्तो थियो; यसमा समान रूपमा सस्तै भेन्टिलेसन थियो । मेरो ओछ्यान, सानो कपाट र गितार अटाउने प्रशस्त ठाउँ थियो । म गीतारमा तीनवटा कर्ड बजाउन सक्थेँ– जी, डी र ए । लकडाउन समाप्त होस् अनि थप सिकौँला भन्ने योजनामा थिएँ । मेरो कोठाबाट सडेको चियाको धुलो र बिरालोको फोहोरको जस्तो गन्ध आइरहेको थियो । मलाई थाहा थिएन किन । म बसेको कोठानजिक कतै चियाको धुलो वा बिरालो थिएन । अन्यथा सामान्य देखिने कोठाका बारेमा यो एक अनौठो कुरा थियो । कोठामा कुनै छत थिएन; त्यसैले काठको राफ्टरको बीचैमा बसोबास गर्ने खरानी मुसाको तल्लो पेट हेर्न पाउँदा मलाई रमाइलो लाग्थ्यो ।
साहित्य र विद्युतीय पुस्तकालय
पुस्तकालयले वाङ्मयको विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएको र दिनेमा विवाद हुन सक्दैन । चिन्तन मात्र हुन सक्छ । तर इतिहासको कठोर सत्य स्वीकार गर्ने हो भने वाङ्मयको विकास हेतुले पुस्तकालय स्थापना भएका थिएनन् । तर सत्यको अर्को क्षितिजबाट हेर्दा पुस्तकालयले समग्र वाङ्मय, अझ बढी साहित्यको विस्तारमा पु¥याएको योगदान सामान्य लेखबाट आकलन सम्भव छैन । पुस्तकालयबिनाको देश, समाज वा व्यक्ति कल्पना गर्न सकिँदैन । हरेक व्यक्तिका घरमा पुस्तकालय हुन्छन् किनभने त्यहाँ केही न केही लिखित÷मुद्रित, कोरित (कोरिएका चित्र) सामग्री हुन्छन्, भलै तिनीहरू जिरा पोको पारिने प्रयोजनले पनि घरघर पुगेका हुन् । समयले संस्कृतिमा भिन्नता ल्याउँछ । आवश्यकताले सस्ंकृतिको निर्माण गर्छ । पुस्तकालय संस्कृतिमा पनि भिन्नता आएको छ
क्याक्टस–एउटा अन्तरकथा
साँझ झर्दैछ । साँझको छायामा जङ्गली फूलहरूका बिरुवासँगसँग क्याक्टसका साना साना बिरुवाहरू पनि डुब्दै गइरहेका छन् । ती साना साना क्याक्टसले आज लेफ्टिनेस्ट कुर्टको मुर्दा शरीरको स्पर्श पाउने भएका छन् । लेफ्टिनेन्ट कुर्टका रगत–मासु र थेग्राले तिनका नसानसामा ताजापनको रस प्रवाहित हुने भएको छ । उसभित्रको नात्सीपनाले उसलाई सुम्पिदिन लागेको छ क्याक्टसका जरामा सधैँ सधैँका निमित्त । सत्यको निरन्तर बलात्कारले नपुंसक ऊ क्याक्टसका जरामुनि सुतीसुती युद्ध लोलुपताको ऋणशोध गर्नेछ । एउटा मसाने बिरक्तिको झैँ मुस्कान म आफ्नो ओठको डोलमा चिम्लिएको अनुभव गर्न थाल्छु । आश्चर्य । ऊ यसरी यति छिटै मर्न सक्छ भनेर मैले विचारसम्म पनि गरेको थिइनँ । उसका नात्सीपन खेलिरहेका आँखाका चिप्लेँटीलाई एकआध घण्टा पहिलेसम्म पनि मैले आफ्नो शरीरमा अनुभव गरेको थिएँ । उसको अनुहारमा मृत्युको छाया थिएन । एकदम सद्दे थियो, तन्दुरुस्त थियो, जीवनका सारा सपनालाई छातीभरि लिएर उभिएको थियो ऊ मजस्तै । तर उफ् । ऊ कति छिटो म¥यो, कस्तो नपत्याउने किसिमले म¥यो ।
दौलत दाइसँगको आग्रह
चपाइएका अनुहार पढेपछि नै दौलतविक्रम विष्टप्रतिको क्रेज ह्वात्तै बढेको हो पाठकको । कलेज जीवनको आरम्भिक दिनमै चपाइएका अनुहार पढेपछि हाम्रा लागि नायक बन्न पुगे दौलतविक्रम । यस्तो उपन्यास लेख्ने मान्छे कस्ता होलान् ? यस्तो उपन्यासलाई चलचित्र बनाउन सके कस्तो होला ? यस्तै जिज्ञासाले डो¥याएको हो उहाँको आँगन छेउ । चालीसको दशकको सुरुताकाको समय मित्र अमोद (साहित्यकार अमोद भट्टराई) का साथ काठमाडौँको मीनभवनस्थित दौलत निवासको छेउछाउ उभिएका थियौँ हातमा चिठ्ठी लिएर । विद्यार्थी कालमा त्यतिबेला हाम्रा लागि दौलतविक्रमजस्ता साहित्यकारलाई भे
चपाइएका अनुहार : बचाइएको मानवता
दौलतविक्रम विष्ट (सं. १९८३–२०५९) को ‘चपाइएका अनुहार’ (सं. २०३०) चर्चित उपन्यास हो । काव्यात्मक भाषाको जादुले यो कृति अविस्मरणीय बनेको छ । फौजी सिपाहीको कथा चपाइएको अनुहार यथार्थवादी उपन्यास हो । बीसको दशकपछि नेपाली उपन्यास लेखन उन्नत समयमा प्रवेश गरेपछि यस उपन्यासले जन्म लिएको देखिन्छ । नेपालको सामाजिक सांस्कृतिक अवस्थालाई यसमा चित्रण गरिएको छ । लघु आकारको यस उपन्यास संस्मरणात्मक शैलीमा सिर्जित छ । मानवतालाई दर्शाउनु यस उपन्यासको मुख्य लक्ष्य देखिन्छ । खा
प्रातः भ्रमण( लघुकथा)
कमरेड चन्द्रकिरणले हामीलाई भूमिगत कालमा अध्यात्मवादमाथि दैनिकझैँ एकचोटि कक्षा लिएरै छाड्थे । उही माक्र्सका अन्यान्य कुरा र ‘धर्म अफिम हो’को चर्चासम्म लगेर कुरा टुङ्याउँथे । टोलमा भएको धार्मिक कार्यक्रमलाई गएर बिथोल्न भन्थे । केही नलागे पुलिस थानामा गुनासो हाल्थे । घोर नास्तिकताको उदाहरणमा सिङ्गै पार्टी पङ्क्तिमै उनी एक मात्र धर्म विरोधी चेतना भएको पदाधिकारीको हकदाबी गर्दथे । समयले धेरैथोक गरेछ कि क्या हो उमेरको नेटो कटेको धरी कमरेडले थाहै पाएनन् । निक्कै कुरामा परिवर्तन भएझैँ, सङ्घीय लोकतन्त्रात्मक गणतन्त्र आएपछि धेरथोर परिवर्तन कमरेडमा पनि आएछ ।
अनि खुल्छ आकाश... !(कथा)
ऊ समुद्रको किनारामा उभिएको निकै बेर भइसकेको छ । अनगिन्ती छालहरूले उसलाई स्पर्श गरेर गइसकेका छन् । ऊ टोलाएर तिनै छालसँग प्रश्न गर्दैछ के मेरा सपना र खुसीहरू पनि यिनै छालजस्तै हुन् ? मौन प्रश्न गर्दै ऊ नजिकै आएर तनमनलाई रोमाञ्चित गर्दै अनायास फर्केर जाने समुद्री लहरजस्तै आफ्ना सपनाहरू सम्झन पुग्छे । आफ्ना चाहना र भावना नबुझ्ने परम्परागत समाजको घेरा तोड्दै कोही त आउने छ अनि उसको हात समातेर जीवनको एउटा नयाँ अध्यायको आरम्भ गर्नेछु भन्ने सपना ! तन र मनको पृथकताबाट उब्जिएको जटिलताको गाँठो फुकाउँदै मायाको निर्वाध संसारमा रमाउँदै बाँच्ने चाहना ! एउटा मान्छे भएर मान्छेहरूमाझ नै बिरानिएर बस्नुपर्ला भन्ने उसले सोचेकी पनि थिइन तर आज भोगिरहेकी छ । आज उसलाई सम्झना भइरहेको छ आमाको भनाइ “छोरी ! आफ्नो सोचमा परिवर्तन गर अन्यथा जीवनमा एक्लो बन्नुपर्ने छ । अहिले तिमी जे सोच्दैछौ त्यो तिम्रो अल्लारे
जिन्दगी एक सफर (कथा)
‘किरण पौडेल, यु आर रेस्ट्रिकेटेड ।’ कलेजको डिनले भन्यो । कुरा सुनेर मन चसक्क भयो । निधारको बीच भाग खुम्चियो । मुहारको रङ्ग बदलिएर मुटुको गति तेज भयो । पछाडि जोल्ठाएर राखेको हात फुकिएर सिधा भए । डाक्टर बन्ने सपना दुर्घटनामा परेको देखेर शरीर चिसो भएको थियो । ‘नारा लगाउँदैमा रेस्ट्रिकेट हुन्छ सर ?’ उसले सोध्यो ।
जितेन्दरको रिक्सा (कथा)
हामी डेराबाट बाहिर निस्केर बाटोमा दुई पाइला मात्रै के हिँडेका थियौँ, रिक्सावाला मूल सडक छोडेर हाम्रै गल्लीमा, हाम्रै अगाडि आइपुग्यो । मूल सडकमा लहरै उभिएका अटोरिक्साहरू ग्राहकको प्रतीक्षामा थिए । तर हामी आफ्नै अघिल्तिर आइपुगेको मान्छेले चलाउने प्याडलवाला रिक्सामा गएर बस्यौँ । मानिसहरू अटोरिक्सा चढ्न छोडर प्याडलवाला रिक्सा चड्न खोज्दैनन् । तर यसरी कसैले उनीहरूको रिक्सा नचढ्ने हो भने बिचराहरूले के कमाउन, के खाउन् ! त्यही भएर हामी भेटेसम्म प्याडलवाला रिक्सा नै चढ्न खोज्छौँ ।
दौलतविक्रम विष्टका कथाहरूको भावभूमि
आधुनिक नेपाली कथा परम्पराको ‘यथार्थवादको युग’ (सं. १९९१–२०१९) का सशक्त कथा, शिल्पी दौलतविक्रम विष्ट (सं. १९८३–२०५९) ले ‘ऊ गयो’ (सं. २००५) शीर्षकको कथाबाट आफ्नो यात्रा प्रारम्भ गरेका हुन् । ‘नवचेतनाको युग’ (सं. २०२०–३९) देखि ‘परावर्तनको युग’ (सं. २०४०–२०६३) सम्म निरन्तर रूपमा आफ्नो कथा यात्रालाई निरन्तरता दिएका उनका कथाहरूमा परिवर्तित समय र मान्यताअनुसार विविध भावभूमिहरू देखिनु कुनै अस्वाभाविक कुरो होइन । यस लामो यात्रा क्रममा उनका (१) गालाको लाली (सं. २०१४), (२) प्रदर्शनी (सं. २०२३), (३) छाया (सं. २०३१), (४) घाउका सत्र चक्का (सं. २०३५), (५) आलो कथा (सं. २०४०) र (६) आँसु त्यसै त्यसै छचल्किन्छ (सं. २०४६) कथा सङ्ग्रहहरू प्रकाशित भएका छन् ।
धरहराको अग्लाइ
ऊ धरहराको अग्लाइलाई हेरी हेरी पाइला सार्दैछ चुपचाप । उसका पैतालाका हरेक चाल पिच्छे, मुटुको धड्कनको हरेक गति पिच्छे आत्महत्याको दुर्गन्घ फैलँदैछ । केही पर बाटोमा ढसमसिएको यौटा अन्तरकथाले एकाएक ठेस लगाइदिन्छ– “कता ?” ऊ झोक्किन्छ– “आत्महत्या गर्न ।” “म पनि त्यसैलाई पर्खिरहेको छु”– त्यो अन्तरकथा बोल्छ– र यिनीहरू पनि त्यसैलाई पर्खिरहेका छन् ।
ओथारोबाट हिँडेका विपनाहरू...
‘साहित्य र गीत सङ्गीतको कुनै सीमा हुँदैन’ भन्ने मान्यताअनुसार फेयरफेक्स, भर्जिनियाबाट प्लावित सुगन्धित पूmलहरूको सङ्ग्रह भएर ‘ओथारो बसेका सपनाहरू’ कविता सङ्ग्रह प्रकाशनमा आएको छ । नेपाली साहित्याकाशमा नारी सर्जकहरूको अभावमा पनि विविध रचनाहरूबाट उदीयमान कवि विमला ढुङ्गानाले आपैmँप्रति इमानदार भएर कवितामा आफ्ना भावनाहरू पोख्नुभएको छ । जस्तैः
समाजको यथार्थ चित्रण
चूडामणि काफ्ले नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा परिचित नाम हो । उनको पहिलो प्रतिच्छाया नामक पहिलो कविता सङ्ग्रह बजारमा आएको छ । चौँतीसवटा कविता सङ्ग्रहित यस कविता सङ्ग्रहको पहिलो कविता अपहृत छोराहरू शीर्षकमा आफ्ना निर्दोष बालकहरू अपहरणमा परेको मार्मिक सन्दर्भलाई बडो रोचक शैलीमा प्रस्तुत गरिएको छ । यिनको सो कविता पहिलो कविता पनि हो, जुन ३६ सालमा दृष्टिकोण पत्रिकामा छापिएको हो । धरती आकाश खोजिरहेछ नामक कवितामा कवि अत्यन्तै भावुक रूपमा प्रस्तुत भएका छन्, जसमा आधुनिकताले ल्याएको पीडादायी अवस्थाको चित्रण गरिएको छ । अर्को कविता सुन्दर फूलबारी कवितामा हतियारको होडबाजी, युद्ध, द्वन्द्व आदिले पारेको नकारात्मक अवस्थालाई । रोचक शैैलीमा पाठकसामु पस्किएका छन् ।
पठनीय कृति
पच्चीसवटा निबन्धहरूको सँगालो शब्दशिविर लिएर निबन्धकार मुकुन्दराज शर्मा देखा परेका छन् । प्रस्तुतिका दृष्टिले यस सङ्ग्रहका धेरैजसो निबन्धले संस्मरणको रूप धारण गरेको देखिन्छ । सामान्य विषयप्रसङ्गदेखि गहन चिन्तन गर्नुपर्ने सन्दर्भलाई निबन्धकारले यहाँ सङ्कलित कतिपय निबन्धमा उठाएका छन् । संस्मरणात्मक निबन्धमा निबन्धकारको इमानदार अभिव्यक्ति अपेक्षित हुन्छ । निबन्धकार शर्माले यहाँ आफ्नो निजत्वलाई सरल एवं स्पष्ट रूपमा अभिव्यक्त गर्ने प्रयास गरेको भेटिन्छ ।
डोटेली संस्कृतिमा (जाँत) जात्रा
वैदिक सनातन धर्ममा सबै चाडपर्वको आआफ्नै महत्व तथा विशेषता छ । यस्ता चाडपर्वले हाम्रो संस्कार संस्कृतिलाई जीवन्त राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका हुन्छन् । यस्ता चाडपर्वले संस्कार र परम्परालाई सुरक्षित राख्दछ । जात्रालाई सुदूरपश्चिमतिर मुख्य रूपमा डोटेली संस्कृतिमा जाँत भन्ने गरिन्छ । जाँत सुदूरपश्चिम प्रदेशतिरको देव पूजनको मौलिक पर्व हो । कुनै देवताको मन्दिरमा वार्षिक रूपमा पूजाआजाका लागि उल्लेख्य उपस्थितिमा लाग्ने ठूलो मेला, जात्रालाई जाँत भनिन्छ । देवीदेवताको पूजा निश्चित तिथि, दिनमा गरिन्छ । तिथि गणनामा कुनै समय ठीक त्यसै दिन हुन्छ भने कुनै समय डाडाँगन्तको हिसाबले जाँतको दिन तय हुन्छ । जाँत हुने निश्चित दिनलाई हुलो भन्ने गरिन्छ । सामान्यतया पूजा हुलो पर्वमा गर्ने गरिन्छ । कहीँ देवता
गजल
बिर्सुं भन्छु तिमीलाई किन बिर्सिंदैन ? तिमीसँग बिताएका छिन बिर्सिंदैन । माया भन्ने चीज के हो छैन परिभाषा लागेपछि एक दुई तिन बिर्सिंदैन ।
सम्झनाको लहर
वसन्तपुरको मानन्धर परिवारको चारतले घरमा डेरा गरी प्रसन्न मनले दिन बितिरहेका थिए । त्यस्तैमा एउटा नयाँ शिशु (कान्छो छोरा)को आगमन हुने भयो । त्यो बेला हाम्रो आफ्नो परिवार कोही पनि साथमा थिएनन् । अवस्था पनि निकै दयनीय थियो । आफन्तहरू सबै बलेको आगो मात्र ताप्ने रहेछन् । सधँै त्यो मानन्धरको घरमा पाहुनाको लर्कोे तर त्यो २०२६ सालमा पाहुना भने कोही थिएनन् । त्यस्तो अवस्थामा म प्रसूतिका लागि अस्पताल जान तयार भएँ बल्लतल्ल श्रीमान्जी कामबाट घरमा आइपुग्नुभयो । साँझ सबैले खाइसकेपछि मलाई सन्चो नभएको कुरा सुनाएँ । त्यो कुराले श्रीमान्को मनमा निक्कै दुःखपीडाहरू उम्लन थाले । जेठो छोरो प्रतीक काखमा थियो । उसलाई छाडेर हामी दुई जना वीर अस्प
मानक व्याकरण र शब्दकोशको खोजी
(ध्यानाकर्षण : उद्धरण चिह्नभित्रका सामग्रीको हिज्जे प्रकाशित सामग्री अनुसार नै गरिएको छ ।
समुद्री किनारको देशबाट (कविता)
अभावको अत्यासलाग्दो गुँडबाट बचेराको ममताले अभिभूत चारोको खोजीमा हुत्तिएको चरीझैँ म आइपुगेँ यो समुद्री किनारको देशमा ।
सत्यमोहन ! (कविता)
हीराजस्तै चम्कियो उसको अमूल्य यात्रा उसको मृत्युमा मृत्यु पनि मुस्कुरायो
त्याग र समर्पणको जीवन
एकातिर भर्खर प्रेम गर्न थालेको प्रेमी अर्कातिर तत्कालीन राजा महेन्द्रको उतैको केटासँग बिहे ग¥यौ भने देशलाई ठूलो नोक्सानी हुन्छ भनेर सम्झाएको कुरा सम्झिँदा उर्मिला गर्ग उपाध्यायलाई हुनसम्म दोधार प¥यो । बिहेअघि नै आफैँले सर्त राखेपछि शायद उहाँको प्रेमीलाई पनि यस्तै दोधार परेको थियो होला । प्राध्यापन र समाज सेवामा लागेका कृष्णमुरारीलाई उर्मिला गर्गको सर्त सहज लागे । विदेशी भूमिमा कमाएको सुख सयल, मान सम्मान सबै छाडेर आफ्नै माटोमा केही गर्छु भन्ने अठोटले समाज सेवा र कला सिर्जनामा जीवनको बाँकी जीवन बिताउँछु भन्नु सानो कुरा थिएन । झन्डै छ दशकअघि आफैँले पे्रम गरेको डा. कृष्णमुरारी गर्गलाई बिहेअघि सर्त राखेर वैवाहिक जीवनमा बाँधिने उर्मिला गर्गले आफ्ना श्रीमान्सँग त्यति समय व्यतीत गर्न पाउनुभएन ।
दुर्भिक्ष (कथा)
नयनराज पाण्डेको ‘लू’ पढ्दै गर्दा नरैनापुरबाट तरेर शङ्करपुर जान र शङ्करपुरबाट तरेर नरैनापुर आउन कठिन थाहा भयो । धरा नाकछोङले यो लाइनभन्दा अगाडि पढेन । बरु आँखा चिम्लियो । एक हुल मान्छे ओरालो झरेर नदीको किनार आइपुगेका थिए । टालेको लुगा लगाएका, कोही कछाड बेरेका, अनिकालले पेट दबिएका कुपोषित ली मान्छेहरूमध्येको एउटा पाको मान्छे अगाडि सरेर जम्लाहात गर्दै पुकारा ग¥यो, “हे जलदेवी हामीलाई पारि जाने बाटो देऊ ।”
माथिमाथि मुनिमुनि
सहरबाहिर एउटा पक्की पुल थियो । पक्की पुलछेउमा एक दिन उसले एउटा जुत्ता मिल्केको देख्यो । जुत्तालाई उसले गडेर हे-यो । जुत्ताबारे ऊ अनुमान गर्न उत्सुक भयो । पहिलो त यो अनुमान ग¥यो, जुत्ता कसको हो ? जुत्ता जसकसैको हुन सक्थ्यो । जुत्ता मेल फिमेलमध्ये पुरुषकै थियो । फित्ता बाँध्ने खालको । जुत्ता मिल्किएको ठाउँमा उत्तानो परेर आँ गरेर बसेको थियो मानौँ पूरै आकाश निल्न तयार छ ।
