घरज्वाइँको धन्दा !
ज्वाइँ छोरा बराबर भन्ने जुग आई नै सक्यो आउन त ! तर बाज्या पालाको पुरानो लवजको कवचभने मछिन्द्रनाथको भोटोजस्तै कहिल्यै पुरानो नहुने परेछ कि क्या हो ! हिमवत्खण्डको सिरानमा सजिएको यो देशकै इतिहास पुरानो भएर पनि हुन सक्छ, सधँै उस्तै र उही उखान मीठोमसिनो लागेर मुखमा झुन्डिएको भेटिन्छ नेपालीको ।
वैतरणी तर्दाको यात्रा संस्मरण
अहो ! कसरी तर्नु ? कालो नीलो रै’छ ! वैतरणी कसरी तर्नु ? लौन के गर्नु ? हे भोला ! उपाय के होला ? यसबाट कसरी मुक्त हुने होला ? अर्काे बाटो भए लामै भए नि बरु बिस्तारै हिँडेर भए पनि तर्ने थिएँ । कस्तो भयो नि ? लौन कोही छ यो बाटो हिँड्ने ? लौन प्रभु मलाई वैतरणी तारी दिनु प-यो । कोही छ यहाँ ?
साहित्य गोष्ठी र माइतीघर मण्डला
जीवनमा छन्द छ, लय छ, गति छ । यिनैले साहित्य रच्छन् । साहित्यले बिहान ब्ल्याक/ ग्रिन/ लेमन/ हर्बल टीबाट उठाउँछ र भरे भरे ओल्ड दरबारमा सुताउँछ । यसले कतिपयलाई केही नगरी प्राज्ञ बनाइदिन्छ र प्रज्ञा जोडिएका तथाकथित साहित्यिक अड्डाहरूमा जागिर दिन्छ अनि राजनीतिकर्ममा प्रवृत्त गराउँछ । जादू । त्यस स्थितिमा साहित्य मधुर हुँदै मधुरसपूर्ण हुन्छ र विपरीतमा कटु कटुतर हुँदै कटुरसपूर्ण । त्यसैले जीवन कटुमधुमिश्र रसपूर्ण भनिन्छ । यसैका लागि हामीले साहित्य समाउँछौँ तर साहित्यले हामीलाई, समाजलाई पनि मुक्त गर्छ । यी सबैले संसार सुन्दर छ । कतिपय मानिस पुनर्जन्मको कामना गर्छन् । एक जीवनमा संसारको साहित्यले अघाइन्न ।
‘हास्यव्यङ्ग्य एवं स्वतन्त्र अभिनय कलाको त्रिवेणी गाईजात्रा उत्सव’
१. सगरमाथा र शाक्यमुनि बुद्ध जन्मेको देशको रूपमा नेपाल विश्वमा परिचित छ । यस परिचयसँगै अब विदेशीहरूले नेपाललाई रमाइलो, जीवन्त चाड मनाउने देशका रूपमा बुझ्दैछन् । हिमाल, पहाड र काठमाडौँ उपत्यकामा मनाइने प्रमुख चाडको समय पारेर पर्यटकहरू नेपाल आउन थालेका छन् । हाम्रा चाडपर्वलाई राष्ट्रिय, स्थानीयसँगै विविध ढङ्गले वर्गीकरण गरेर विश्लेषण गर्न सकिन्छ । जसमध्ये प्रमुख रूपमा
एकाकार प्रतिमा (कविता)
यो माटोको चमक भोलिको सम्पूर्णतालाई इसारा गरेर टाढा टाढा हेरिरहेछु ईश्वर ! तिमीभित्र म जस्तो मान्छे छ छैन ?
नेपाली नारी–आख्यानमा पहिचान र विद्रोह
साधना पन्त ‘प्रतीक्षा’को समकालीन नेपाली नारी आख्यानमा पहिचान र विद्रोह कुल छवटा परिच्छेदमा संरचित अनुसन्धानात्मक सामग्री हो । यस पुस्तकको पहिलो परिच्छेद मानव समाजमा नारीको स्थान, त्यसको प्राचीनदेखि आधुनिक (वर्तमान) समयसम्मका प्रतिनिधि व्यवहार एवं दृष्टिकोण निर्माणमा निर्णायक मानिएका सामाजिक अभ्यास तथा अध्ययन, तिनलाई सैद्वान्तिकीकरण गर्ने आधारको समीचिन विश्लेषणमा केन्द्रित छ । समालोचनामा नारीवादी
लाखौँ मनकलीको कथा
विमला अधिकारी देवकोटाको मनकली उपन्यासको शीर्षकबाट प्रभावित भएँ । नेपाली समाजको मीठो र मौलिक नाम । पुस्तक पनि पक्कै सुस्वाद हुनुपर्छ भन्नेमा आशावादी भएँ । उपन्यासभित्र भारती गौतम, कृष्ण धरावासी, हेमनाथ पौडेल, कुसुमाकर न्यौपाने, भरत सापकोटाका शुभकामना मन्तव्य थिए भने प्रकाशकीयका तर्फबाट ज्ञानेन्द्र गदालका पुष्पगुच्छा । स्वयं लेखकले आफू २०६२ सालमा इजरायलमा रोजगारीको सिलसिलामा जाँदा ‘मेरा कुरा’मा उपन्यास कसरी सिर्जना गरेँ भनेर स्पष्टोक्ति दिएकी छन् । उनका अनुसार सुदूर पश्चिमकी सहकर्मी साथी इजरायलमा भेटेको र उनको कथा सुनेपछि उपन्यास लेख्न प्रेरित भएको कुरा व्यक्त गरेकी छन् ।
नेपाली नारी–आख्यानमा पहिचान र विद्रोह
साधना पन्त ‘प्रतीक्षा’को समकालीन नेपाली नारी आख्यानमा पहिचान र विद्रोह कुल छवटा परिच्छेदमा संरचित अनुसन्धानात्मक सामग्री हो । यस पुस्तकको पहिलो परिच्छेद मानव समाजमा नारीको स्थान, त्यसको प्राचीनदेखि आधुनिक (वर्तमान) समयसम्मका प्रतिनिधि व्यवहार एवं दृष्टिकोण निर्माणमा निर्णायक मानिएका सामाजिक अभ्यास तथा अध्ययन, तिनलाई सैद्वान्तिकीकरण गर्ने आधारको समीचिन विश्लेषणमा केन्द्रित छ । समालोचनामा नारीवादी चिन्तनको प्रवेश पश्चात्य समालोचक र ज्ञाननिर्माण प्रक्रियाको प्रतिफल हो भन्ने आधार यिनको छ । पूर्वीय वाङ्मयका कालजयी रचना वेदका मन्त्र रचनामा नारीको योगदान रहेकाले वैदिक सूक्तकाल समतामा आधारित थियो भन्ने ठहर यिनको छ । कृष्ण गौतम, गोविन्दराज भट्टराई, कमला भासिन, वीणा पौड्याललगायतका मान्यतालाई यिनले नारीवादी दृष्टि निर्माणको
आस्था (कविता)
आस्था कुनै पत्थर होइन कतै जडी दिन्छौं कतै उखेली दिन्छौं । आस्था कुनै मूर्ति होइन कतै फोडी दिन्छौं कतै जोडी दिन्छौं ।
कोरोना कथा: घरभाडा
काठमाडौँको आकाश सफा थियो। घनश्याम बरन्डामा काठको मेचमा बसेर खुलेको आकाश हेरिरहेको थियो। बिहानको नित्यकर्मपछि ऊ घर पछाडि गएर केही बेर अल्मलिएर आएको थियो। टोल सुनसान थियो। अलिपरको एउटा रूखमा चराहरू भुर्र भुर्र उड्दै बस्दै गरिरहेका थिए। राधिका स्टिलको थालमा दुई कप चिया लिएर टुप्लुक्क उसको सामु झुल्किँदा घनश्याम झन्डै झस्कियो तर सम्हालियो। सँगैको अर्को मेचमा बस्दै राधिकाले चियाको थाल स्टुलमा राखी।
मिस्टर टर्नर
‘मिस्टर टर्नर’ शीर्षकीय ‘बायोपिक’ (उन्नाइसौँ शताब्दीका सुविख्यात ब्रिटिस चित्रकार जे.एम.डब्लु. टर्नरको जीवनीमा आधारित सिनेमा) दोहो¥याई तेह¥याई हेरियो । सन् २०१४ मा रिलिज भएको यो फिल्म वास्तवमा नै कलात्मक र उत्कृष्ट रहेछ ! टर्नरको भूमिका निर्वाह गरेका टिमोथी स्पालको अभिनयलाई त मान्नै पर्छ ! समीक्षकहरूबाट निकै रुचाइएको यस फिल्मका लेखक एवम् निर्देशक हुन्– माइक लेइघ ।
‘सम्झनामा रुस’को सङ्क्षिप्त सिंहावलोकन
‘सम्झनामा रुस’ एउटा सामूहिक नियात्रा लेखकहरूको उल्लेखनीय र उदाहरणीय नियात्रा सङ्ग्रहका रूपमा आएको छ । यसमा सात स्रष्टाका संस्मरणात्मक नियात्रा सङ्ग्रहित समीक्ष्य पुस्तकको अर्को विशेषता के छ भने यसको पूर्वपीठिका रुसी भाषामा लेखिएकाले यसको सारसङ्क्षेप चाहिँ रुसी पाठकहरूले पनि सजिलोसित बुझ्न सक्छन् । यो उनीहरूका लागि सम्प्रेषणीय पनि हुन सक्छ । यो सन्दर्भका लागि पनि धेरै उपयोगी हुन सक्छ । यसबाहेक अङ्ग्रेजी भाषामा पनि यो पूर्वपीठिका भएकाले अङ्ग्रेजी भाषाका पाठकहरूले सन्दर्भको साथसाथै सम्झनाका लािग पनि उपयोगी हुन सक्छ ।
भुक्तभोगी स्रष्टाको यात्रा अनुभव
पवन आलोक नेपाली साहित्यका स्थापित सर्जक हुन् । कथा, कविता र निबन्धका उनका उम्दा रचनाहरूले धेरै पाठकको मन जितेको छ । पछिल्लो समय उनको नयाँ कृति ‘पहाड र लमतन्न समुद्र’मा नेपालका पहाडी जीवन र पश्चिमी देशका समाजलाई चित्रण गरिएका निजात्मक अनुभूतिका नैबन्धिक शैलीमा लेखिएका १५ वटा नियात्रा छन् ।
सतीगमन प्रथा होइन
सुजित मैनाली नेपाली इतिहासको अध्ययन अनुसन्धानमा लागिरहने ‘स्कलर’ हुन् । उनका अघिल्ला दुई कृतिहरूले यस कुराको पुष्टि गरेका छन् । उनको सती– इतिहास र मीमांसा २०७८ सालमा प्रकाशित पछिल्लो कृति हो । प्रस्तुत कृति भारत र नेपालीय परिवेशमा इतिहासको कुनै कालखण्डमा चलेको ‘सतीप्रथा’को अध्ययन हो । उनले आफ्नो अध्ययनको क्षेत्रलाई निकै विस्तार दिएकाले यस ग्रन्थको साङ्गोपाङ्गो विवेचन गर्दा एउटा मोटो ग्रन्थ नै लेख्नुपर्ने हुन्छ । त्यसर्थ यस आलेखमा पुस्तकको समग्रतामा नगएर केही मूलभूत पक्षको विवेचन गरिने छ । लेखकले सुरुमै, पतिको मृत्युपछि विधवा स्त्रीको यौनजीवनलाई नियन्त्रण गर्न सतीप्रथा पुरुषले चलाएको क्रुर अस्त्र हो भन्ने पुस्तकको निष्कर्ष दिएका छन् । यसै निष्कर्षको सेरोफेरोमा समीक्ष्य पुस्तकको विवेचनको प्रयास रहने छ । सबैभन्दा पहिेले सतीप्रथा के हो ? र यो संंस्थागत भएको हो होइन यसमा छलफल गरौँ ।
युप्पारुङ याङ
लिम्बूहरूको विवाह संस्कार नेपालका अन्य समुदायको भन्दा फरक छ । नेपालका अधिकांश समुदायको विवाह हुँदा पहिले दुलाहा पक्ष जन्ती लिएर दुलहीको घरमा जाने र त्यहाँ भव्य रूपमा विवाह गरेर आफ्नो घरमा ल्याई दुलही भित्र्याउने चलन छ । तर लिम्बूहरूमा त्यस्तो परम्परा छैन । लिम्बूहरूमा फेदाङ्वाले केटी माग्ने दिनको साइत निकाल्छन् । त्यसपछि लमीको सहयोगमा कुटुम्ब खोज्न थालिन्छ । कुटुम्ब फेला परेपछि लमीलाई अगाडि लगाइन्छ । तर कुटुम्बसँग चार पुस्तासम्म साइनो सम्बन्ध पर्नेसँग भने लिम्बूहरूमा विवाह चल्दैन ।
गैरमामुली कविताका योद्धा पाब्लो नेरुदा
मामुली कविले मामुली कविता लेख्छन् अनि अचाक्ली भ्रम पाल्छन् र आत्मरतिमा रमाइरहन्छन् । खतरनाक त गैरमामुली कविहरू पो हुन्छन् । जसका कविता पनि उतिक्कै गैरमामुली हुन्छन् । एक त्यस्तै गैरमामुली कवि हुन् पाब्लो नेरुदा । उनले दुनियाँ छाडेको नै आज पाँच दशक पुग्न लागिसकेको छ र पनि उनको असर भने अझै यस्तो छ, मानौँ उनी अहिले पनि यही दुनियाँमा छन्, यतै कतै छन् ।
वर्षाचरित्र (कविता)
ऋतु सरस छ वर्षा मेघको रूप कालो ।जलद सघनको हो बर्सिने फेरि पालो ।।तृण विटप खुसी छन् मख्ख छन् खेतबारी ।श्रम सुरु हुन थाल्यो हेर दैलो उघारी ।। १ झिलिकमिलिक गर्दै चम्किँदै फेरि निभ्दै ।बिचबिच बिजुलीले हो कि यो नृत्य सिक्दै ।।गड गड गड गर्दै मेघले ताल दिन्छ ।दरदर अनि दर्की शीघ्र पानी चुहिन्छ ।।२ जल रसमय वर्षा रङ्गमञ्चीय शाला ।गगनतल छ डम्मै चित्रझैँ मेघमाला ।।जमिन छ यतिबेला तृप्तिले मख्ख पर्दै ।कृषकजन खुसी छन् खेतमा काम गर्दै ।।३ हरितमय सबै छन् खेत, बारी, बगान ।प्रकृति पनि अहा ! क्या लाग्छ साँच्चै जवान ।।तन अलिकति भिज्दा हुन्छ आनन्द भान ।अमृतसरि छ पानी गर्छ संसार पान ।।४ ऋतु जलद मजाले बर्सिँदा ता भर्दै ।चपल गति छ बग्दै छन् नदी गर्व गर्दै ।।कतिपय खहरेमा बग्छ बाढी अदम्य ।झरझर झरनाको वेग उस्तै छ रम्य ।।५ विपिनबिच भिजेका छन् लता वृक्ष सारा ।मन प्रमुद छ पाई प्यून पीयूषधारा ।।परिचर दल पक्षी, माहुरी, भृङ्ग नाना ।बरबर जल झर्दा चल्छ गाना बजाना ।।६ कलकल बिरुवा छन् पोषले सप्रिएझैँ ।तरुदल पनि दङ्गै दारुले लट्ठिएझैँ ।।चपल मन भएका किन्नरी नाच्न थाले ।नवयुवकरूप क्या मस्किँदै छन् मजाले ।।७ तनुरस सुकिहाल्यो, भो चिसो मन्दमन्द ।मधुर मधुर लाग्यो मृत्तिकाको सुगन्ध ।।सरर पवन चल्दा हो कि झैँ लाग्छ छन्द ।अनि पछि जल वर्षा हुन्छ चर्केर द्वन्द्व ।।८ नद–जलकुल सारा छन् धनी हृष्टपुष्ट ।अलि अधिक भएमा हुन्छ बाढी प्रदुष्ट ।।जल वितरण गर्दा मेघले व्योमबाट ।रसमय अवनी भो तृप्तझैँ सोमबाट ।। पिहित जलधिपुत्रीबाट आकाश कैले ।रवि, शशि अनि तारा लुक्नुपर्ने त्यसैले ।।अलिकति भिजिहालूँ भन्न चाहेँ मनैले ।लिइनँ नि तर छाता ओढ्न चाहेर मैले ।।१० समय छ ऋतुबोधी श्रावणी भाद्रमासी ।श्रमबिच पनि कस्तो हुन्छ आत्माभिलाषी ।।अति मृदुमय लाग्ने मौसमी रागभित्र ।मन पुलकित गर्दै हेर्छु वर्षा चरित्र ।।११ परिश्रमी निकेतनबर्दघाट नपा–४, नवलपरासी
खोइ नेपाली ‘रेनेसा’ ?
हामी आफ्नै छेउको झरनाको पानी नपिएर ‘प...र’ इनारको कुहिएको पानी पिउनमा रमाइरहेका छौँ । एक पटक दार्शनिक लियोनार्दो दा भिन्चीले भनेका थिए, ‘झरनाको नजिक बस्ने मान्छेले इनारको पानी पिउँदैन ।’ यो भनाइ विद्यार्थी हुँदा पढेको थिएँ तर बुझेको थिइनँ । आज बुझ्दै छु ।
तीनजुरे किन गएनौ किशोर ?
तेह्रथुम भ्रमण गरेर फर्केको केही समय भयो । मनमा सुन्दर तेह्रथुमको सम्झना ताजै छ । कवि हेम हमालको ‘गाउँ गाउँजस्तो छैन, सहर सहरजस्तो छैन’ भनेझैँ तेह्रथुम गाउँजस्तो छैन, तेह्रथुम सहरजस्तो छैन भन्ने कुरा मनमा खेलिरहेको छ । कोरोनाकै कारण कति साथीभाइ असमयमै हामीबाट सधैँको निम्ति टाढा गए । त्यसपछि २०७८ सालको अन्त्यतिर कोरोना अलि सुस्ताएको अनुभव भएपछि विश्वले तेह्रथुम जाने कुरा मिलाइसकेका रहेछन् ।
माटो र इतिहास
म यतिखेर मेरो माटोको इतिहास खोजिरहेछु पुर्खाका पसिनाले भिजेका भोटाहरू दापसहित रक्तरञ्जित खुकुरी, खुँडा र तरबारहरू पुर्खाले टेकेका पाइतालाको डाम
वर्षा
(स्रग्धरा छन्द)आइन् वर्षा ऋतु यो क्षितिज–गगनमा मेघमाला उदायो ढाक्यो आकाश, कालो जलधर घनले घामको ज्योति भाग्यो ।दक्र्यो पानी रसीलो मन प्रमुदित भै खेतबारी टुसायो धर्ती सारा रसायो सुरभित पृथिवी मग्मगायो र नाच्यो ।।१डाँडा पाखा रसाए कलकल स्वरमा अम्बुका मूल जागे धर्तीमा बालिनाली मलजल थपिए कोख नै त्यो रसाए ।खेल्दै माटो, हिलोमा छुपुछुपु सबले धान रोपेर नाचेवर्षाको भेल झेल्दै कृषक सब मिली सिर्जना गीत गाए ।।२घन्क्यो रोदी, असारे, घरघर सबमा बाउसे नाच्न थाले ठोके डम्फू सबैले तनमन भरियो हर्ष उल्लास छाए ।उर्ले खोल्सा र झर्ना हिमनद चुलिई खेतबारी पटाएरोपाहाले रसीलो मधुर स्वर झिकी खेतमा प्राण हाले ।।३नाच्छन् डाँफे निकाल्दै मृदुल स्वरसुधा लेक–बेसी हँसाई नाच्छन् रङ्गीन भङ्गी सहित मुजुर अहा ! पङ्ख नै त्यो फिँजाई ।भाका हाल्छन् सुरीलो युवक र युवती दोहरीमा रमाई धर्ती नाच्छिन् र हाँस्छिन् सबतिर हरियो अन्नको बीज पाई ।।४झम्–झम्–झम् वृष्टि बर्सी अवनितल कतै ताल भै डुब्नथाल्छ डङ्–डङ्–डङ् भेल उर्ली बगर–तट यसै बाढमा बग्नथाल्छ।डाङ्डुङ् चट्याङ गर्जी गगनसतहमा त्रास–सन्ताप बढ्छछङ्छङ्छङ् नीर उर्ली नहर घर पसी शोकको गर्त बन्छ ।।५ वर्षा हुन् प्राणदात्री सकल भुवनमा हुन् यिनी अन्नपूर्णावर्षा नै हुन् रसीली अमृतसम छिटा रापिलो यो धरामा ।वर्षाले नै बगाई समय–समयमा मृत्युको मार थप्छिन्वर्षाले नै फुलाई लहलह बिरुवा सृष्टिमा प्राण भर्छिन् ।।६ थापाथली, काठमाडौँ
असारको रात
असारको रात उखर्माउलो गर्मी तृष्णाले मडारिएको आँत पानी बोकेर आफ्नै प्यासमा तिर्खाएको बादल
मुक्तक
रात्रीको कहर कस्तो त्रास मै प्रातः जगाउँछ अविश्वासमा नै विश्वास कस्तो श्राप बनाउँछ कलियुग या परिवर्तनशील मौसमी प्रभाव हो, लामो आयु भए पनि रातमै अग्राख पलाउँछ ?
ए परदेशी
तिमीलाई खोज्दैखोज्दै एक दिन आउनेछ– सिरसिर्रे र साथमा ल्याउनेछ– गाउँको सम्झना गाउँमा तिम्री आमा डोकोमा जूनताराको भारी बोकेर
समयको कठघरामा
सत्यको अर्गानिक इतिहास यतिखेर भ्रमहरूको दुकानबाट एकाएक लिलाम भएको छ र, मृत्यु क्याप्सुल सेवन गरेर.. खरानी भएको छ
