साहित्यको सामाजिक उद्देश्य सुधारको एक सहयोगी

(जेक मरिनाज अल्बानी मूलका अमेरिकी कवि एवं समालोचक हुन् । प्रोटोनिज्म समालोचना सिद्धान्तको प्रतिपादक उनी युनिभर्सिटी अफ टेक्सस एट डल्लासमा बालकन साहित्यका प्राध्यापक हुन् ।)उनीद्वारा लिखित व्याख्यानलाई गोपाल रमेश पुलामी र केशव सिग्देलले नेपालीमा अनुपाद गर्नुभएके हो ।)

यस व्याख्यानले प्रोटोनिज्म सिद्धान्तको परिचयात्मक सिंहावलोकन प्रदान गर्दछ र यसको निम्न पाँच मुख्य आयामहरूको व्याख्या गर्दछ– प्रोटोनिस्मियोटिक्स, पुनस्र्थापना (रिस्टिट्युसन), जाँच (इन्क्वायरी), सत्य (ट्रुथ) र नैतिकता (एथिक्स) ।

सन् २००५ मा जब मेरो पुस्तक प्रोटोनिज्म : थ्योरी इन प्राक्टिस प्रकाशित भयो, यो अवधारणा बाल्कन सन्दर्भमा तत्काल सान्दर्भिक थियो । कम्युनिस्ट युगको समाप्तीपछिको समयमा भएको राजनीतिक र सामाजिक उथलपुथल र १९९० को युगोस्लाभ युद्धहरूको परिणाम स्वरूप जातीय क्रोधले अक्सर साहित्यिक समालोचनालाई राजनीतिक, साम्प्रदायिक, जातीय वा वैचारिक हतियारमा परिणत ग‍¥यो । त्यसले साहित्य आफैँलाई भने हानि पु-यायो । 

साहित्यिक समालोचनाका क्षेत्रका विशेषज्ञहरूलाई विस्थापित गर्दै विचारधाराका अनुयायीहरू साहित्यिक आलोचनाको संसारमा प्रवेश गर्न थाले । साहित्यिक समालोचनाको प्रभावले साहित्यको वास्तविक विकास गर्न सकेन । साहित्यिक आलोचना झुटो भयो । साहित्यको प्रामाणिकतालाई समर्थन गर्ने आफ्नो मिसनमा त्यो असफल भयो । समालोचनाको सबैभन्दा ठूलो मूल्यका रूपमा रहेको निष्पक्षताले साहित्यिक जगतलाई उज्यालो पारेन । घृणाले शासन ग-यो । यो सामान्यतया बिर्सिएको थियो कि आलोचनात्मक निर्णयले सधैँ साहित्यको विकासलाई सुधार गर्ने लक्ष्य राख्नुपर्छ, यसलाई नष्ट गर्ने होइन ।

पाठकहरूलाई निम्न कोटिको साहित्यसँगको सम्पर्कबाट जोगाउने र केही वैचारिक समूहका मनपर्ने लेखकहरूको साहित्यिक प्रतिष्ठालाई बढावा दिने नाममा तथाकथित समालोचनात्मक समीक्षाहरूले उनीहरूलाई मन नपर्ने लेखकहरूमाथि घातक हमलाहरू गरे । जसले गर्दा उनीहरूले छद्म नयाँ नामबाट लेख्न विवश हुनुप-यो । 

धेरै प्रख्यात लेखकहरूले आफ्नो क्रोध व्यक्त गरे, एक प्रकारको साहित्यिक आलोचनाको माग गरे, जसले उनीहरूको साहित्यिक कलालाई उनीहरूले सामना गर्नुपरेका दुष्ट आक्रमणहरूबाट जोगाउन सकोस् । त्यस्ता लेखकहरूले आफ्ना कृतिहरू व्यक्तिपरक अभिव्यक्ति मात्र नभएर प्रतिभा, व्यावसायिकता र आफ्नो जीवनकालमा सञ्चित ठोस अनुभवमा आधारित साँचो साहित्य भएकोमा जोड दिए । त्यसबेलाको क्षेत्रमा समालोचनाको प्रमुख रूपको साहित्यसँग खासै सम्बन्ध थिएन ।

बालकनमा समालोचकहरूले परीक्षण गरेको कामको गुणस्तरलाई ध्यान नदिई एक दशकभन्दा बढी समयसम्म आदिम, विवादित आलोचनाको जग उस्तै रह्यो । बालकन साहित्यको सबैभन्दा ठूलो चुनौती यस क्षेत्रका पाठकहरूले साहित्यलाई पूर्ण रूपमा बेवास्ता गर्न थालेको थियो । कोलाहल र भ्रमले पाठकहरूलाई साहित्यिक कार्यहरूको मूल्य निर्धारण गर्न गाह्रो बनायो ।

यसैबीच बाल्कन लेखकहरू र कविहरूले यो विचारलाई समर्थन गर्न थाले कि साँचो कला धेरैले होइन, थोरैले चिनिन्छ र यसको मूल्य पाठकहरूको अर्को पुस्ताले मूल्याङ्कन गर्नेछ । समालोचकको भूमिकालाई पूर्णरूपमा बाइपास गर्ने यो घातक दृष्टिकोण पनि समृद्ध साहित्यिक संस्कृतिलाई समर्थन गर्न अपर्याप्त देखिन्छ ।

यस पृष्ठभूमिमा, मैले साहित्यिक आलोचनाको अभ्यासका लागि सिफारिस गरिएको विधिको रूपमा प्रोटोनिज्म सिद्धान्त सिर्जना गरेँ । सिद्धान्तले सुझाव दिन्छ कि प्रोटोनिस्ट समालोचकले पाठको सामना गर्दा, पहिले यसको आफ्नै सर्तहरूमा साहित्यिक काममा सौन्दर्य, बौद्धिक र नैतिक मूल्यको खोजी गर्नुपर्छ । समालोचक जसले कुनै कृतिमा थोरै मूल्य पाएको छ, उसले त्यसलाई अलग राख्नुपर्छ र त्यसलाई अस्पष्टतामा छाडेर अवहेलनापूर्ण बयानबाजीको प्रदर्शन गर्नुको सट्टा यसमा छलफल गर्नबाट टाढा रहनुपर्छ ।

प्रोटोनिज्म, एक शब्दका रूपमा, परमाणुको भौतिकीबाट व्युत्पन्न एक रूपक हो ः अस्थिर, हल्का र नकारात्मक इलेक्ट्रोनमा बस्नुको सट्टा, प्रोटोनिस्ट समालोचकले स्थायी, वजनदार र सकारात्मक प्रोटोनमा भाग लिन्छ । साहित्यिक समालोचकहरूलाई फरक ढङ्गले सोच्न प्रेरित गरेर र उनीहरूलाई साहित्यिक आलोचनाको भूमिका बढाउन प्रोत्साहित गरेर, प्रोटोनिज्म सिद्धान्तले साहित्यको सामाजिक कार्यका लागि सकारात्मक उत्प्रेरकका रूपमा सेवा गर्ने लक्ष्य राख्छ ।

यो मेरो आशा त्यतिबेला थियो र अहिले पनि छ । साहित्यिक कृतिलाई अधिक वस्तुनिष्ठ रूपमा मूल्याङ्कन गर्न समालोचकहरूलाई साझा आधार उपलब्ध गराएर प्रोटोनिज्म सिद्धान्तले विश्वका अन्य भागहरूमा, कलात्मक कार्य र अन्य धेरै क्षेत्रमा आलोचनात्मक अभ्यास र सिद्धान्तमा पनि लागू गर्न सक्छ । 

अवलोकन

मेरो पुस्तक प्रोटोनिज्मीमा ‘प्रोटोनिज्म ः अभ्यासमा सिद्धान्त’को बारेमा विस्तारमा वर्णन गरिएको छ । प्रोटोनिज्मले भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान र गणितका क्षेत्रहरूसँग सम्बन्धित साहित्य र मानविकीका अन्य शाखाहरूमा एक महìवपूर्ण दृष्टिकोणको वर्णन गर्दछ । यस सिद्धान्तको नाम प्रोटोनबाट आएको हो । सकारात्मक चार्ज गरिएको कण परमाणुको केन्द्रमा नकारात्मक रूपमा चार्ज गरिएको इलेक्ट्रोन र तटस्थ न्युट्रोनसँग पाइन्छ । समानताद्वारा, प्रोटोनिस्ट समालोचकले अध्ययनको क्रममा रहेको जुनसुकै विषयको सकारात्मक रूपमा चार्ज गरिएका तìवहरूलाई मात्र खोज्छ र जोड दिन्छ । गणितीय सङ्ख्या रेखालाई अर्को समानताका रूपमा प्रयोग गर्दै, हामी भन्न सक्छौँ कि प्रोटोनिज्म शून्यको दायाँतिरको मानहरूसँग सम्बन्धित छ ।

प्रोटोनिस्ट साहित्यिक समालोचनामा एक समालोचकले साहित्यिक कार्यको अर्थलाई प्रकाश पारेर र यसको सौन्दर्यशास्त्र र समग्र मूल्यको विश्लेषण र मूल्याङ्कन गरेर व्याख्या वा व्याख्या गर्ने प्रयास गर्दछ । एक राम्रो ज्ञानी, सही र निष्पक्ष दिमागको प्रोटोनिस्ट समालोचकले आलोचनाको लागि कामलाई यसको सौन्दर्य गुणहरू, यसको नैतिक आवश्यकताहरू र यसले उठाउने बौद्धिक प्रश्नहरूको सन्दर्भलाई मूल्याङ्कन गर्दछ । प्रोटोनिस्ट समालोचकले साहित्यिक कार्यहरूको निष्पक्ष मूल्याङ्कन गर्ने वस्तुनिष्ठता खोज्दै व्यक्तिगत अनुभव वा सामाजिक प्रतिबन्धहरूबाट उत्पन्न हुने कुनै पनि पूर्वाग्रहहरूलाई पन्छाउन सक्षम हुनुपर्छ । कुनै पनि साहित्यिक समालोचकले आफ्नो व्यक्तिगत पालनपोषण र नैतिकताबाट आफूलाई पूर्णरूपमा अलग गर्न सक्दैन । तर उनीहरूले आफूले देख्ने कलालाई व्यक्तिका रूपमा अलग गर्न सक्दो प्रयास गर्नुपर्छ । साहित्यिक रचना पढिसकेपछि, साहित्यिक समीक्षकलाई लेखकले कुन दृष्टिकोण प्रकट गर्दैछ र मुख्यतया लेखकले के भन्न खोजेको छ भन्ने पूर्णरूपमा स्पष्ट हुनुपर्दछ । प्रोटोनिस्ट समालोचकले पाठकहरूका लागि यो दृष्टिकोण स्पष्ट गर्न मद्दत गर्नुपर्छ ।

प्रोटोनिज्मलाई प्राकृतिक नियम र सकारात्मकताको तुलनामा पनि बुझ्न सकिन्छ । प्राकृतिक कानुनले मानव अवस्थाको अन्तरदृष्टि प्राप्त गर्न आत्मनिरीक्षण र अन्तज्र्ञानसहित कारण प्रयोग गर्दछ । अर्काेतर्फ सकारात्मकताले यसरी अन्तरदृष्टि प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने धारणालाई अस्वीकार गर्दछ । सकारात्मकतावादी दृष्टिकोणले मानव अवस्थालगायत सबै विषयहरूको सही निर्णय अनुभव र सकारात्मक प्रमाणीकरणमा आधारित वैध ज्ञानको साथ वैज्ञानिक आधारमा कडा रूपमा निर्भर हुनुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिन्छ । एक समालोचकको विश्वास र मनोवृत्तिले अध्ययनअन्तर्गत विषयको आलोचनालाई कसरी प्रासङ्गिक बनाउँछ भन्ने कुराको परीक्षणको साथ, प्रोटोनिज्मलाई अरूको आत्मनिरीक्षण र अन्तज्र्ञान अन्वेषण गर्न भन्न सकिन्छ । प्रोटोनिज्म, त्यसकारण, सकारात्मकताको तुलनामा प्राकृतिक नियमसँग बढी पङ्क्तिबद्ध हुन्छ, जसले आत्मनिरीक्षण र अन्तज्र्ञानलाई अप्रासङ्गिक मान्दछ ।

प्रोटोनिस्मियोटिक्स

प्रोटोनिस्मियोटिक्स शब्द प्रोटोनिज्म र सेमियोटिक्सको संयोजनबाट उत्पन्न भएको हो । प्रोटोनिस्मियोटिक्सको विकासले समालोचकहरूको लागि सुधारात्मक कार्यका रूपमा कार्य गर्दछ जबकि पाठकहरूलाई समालोचनाका कार्यहरूको मूल्याङ्कन र मूल्याङ्कन गर्न सक्षम बनाउँछ ।

एक प्रोटोनिस्ट समालोचकले प्रोटोनिस्मियोटिक्सलाई भाषिक जासुसी उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्दछ ताकि उसले थाहा पाउन सकोस् कि कुनै लेखकमाथिको नकारात्मक आलोचना एक प्रकारको एड होमिनम (लेखन केन्द्रित नभई बाह्य आरोपहरूमा आधारित रहेको) आक्रमण हो जुन अनैतिक छ । यदि यो हो भने प्रोटोनिस्टले यसलाई गैरसार्वजनिक, निजी आलोचना र त्यसैले अनावश्यक प्रवचनका रूपमा वर्गीकृत गर्न सक्छ वा उच्च स्तरमा लेखकको रक्षा गर्न छनोट गर्न सक्छ । कुनै सकारात्मक गुणहरू नभएको साहित्यिक कार्यहरू जस्तै, नकारात्मक आलोचनामा न्युट्रोनको शून्य मूल्य हुन्छ र नकारात्मक समतलमा जवाफ दिन योग्य हुँदैन । जसरी गणितमा एउटा ऋणात्मक सङ्ख्या र अर्को ऋणात्मक सङ्ख्याले मात्र ठूलो ऋणात्मक योगफलतर्फ लैजान्छ, त्यही कारणले गर्दा प्रोटोनिस्ट समालोचकहरूले नकारात्मक आलोचनालाई बढी नकारात्मक आलोचनाका साथ जवाफ दिनबाट टाढा रहनुपर्छ । त्यसो नगर्नाले रचनात्मक बहसलाई कमजोर बनाउँछ ।

एक प्रोटोनिस्ट साहित्यिक समालोचकले भाषाको गहिरो सकारात्मक सिद्धान्तहरू बुझ्नुपर्छ र त्यसमा कार्य गर्नुपर्छ र साहित्यिक आलोचनामा संलग्न हुँदा संवादात्मक व्यवहारको एक तìवका रूपमा साहित्यिक प्रतीकवादको राम्रो बुझाइ हुनुपर्छ । समालोचकले आजको साहित्यको अवस्थासँग सान्दर्भिक व्यवहारशास्त्र, अर्थशास्त्र, वाक्यविज्ञान र अन्य सबै सिद्धान्त र दार्शनिक दृष्टिकोणका शाखाहरू राम्रोसँग बुझेको हुनुपर्छ ।

साथसाथै प्रोटोनिस्मियोटिक्सले पाठकलाई समालोचकको स्तरमा उचाल्छ । अन्य गैरप्रोटोनिस्ट समालोचकहरूका कथनहरूको तीव्र मूल्याङ्कन गर्न भाषिक उपकरणहरू प्रदान गर्दछ । प्रोटोनिस्मियोटिक्सले पाठकलाई आलोचनात्मक लेखको भाषामा सङ्केतहरू पहिचान गर्न सक्षम बनाउँछ, जसका कारणले समालोचकको व्यावसायिक चरित्र पत्ता लगाउन सकिन्छ र समालोचकले लेखकलाई निष्पक्ष रूपमा सम्पर्क गरेको छ कि छैन भनेर भन्न सकिन्छ । यो विषयमा निर्णय गर्दा, मनमा यो राख्नु महìवपूर्ण छ कि प्रोटोनिज्मले साहित्यको कामलाई रचना गर्ने लेखकभन्दा ठूलो ठान्छ र कृति पढ्नलायक छ वा छैन भनेर लेखकको चरित्रलाई हेर्नु अप्रासङ्गिक मान्दछ ।

प्रोटोनिस्ट समालोचकहरूले नयाँ सामाजिक, भाषिक र साहित्यिक सिद्धान्तहरू देखा पर्दा सामाजिक संरचनाको नयाँ विषयवस्तुहरू विकसित हुन्छन् भनेर स्वीकार गर्नुपर्छ । साहित्यिक पाठहरूले शब्दहरूमार्फत व्यक्त गरिएका मानव विचार र भावनाहरूको उत्पादनलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ, रोबोटहरूद्वारा सिर्जना गरिएको शब्दलाई होइन । किनभने मानव कारक महìवपूर्ण छ । हामीले साहित्यमा आलोचनाको सम्भावित गहिरो प्रभाव र साहित्यले समुदायलाई कसरी आकार दिन्छ भन्ने कुरालाई बुझ्न आवश्यक छ ।

प्रोटोनिस्ट समालोचकहरूले यी अवधारणाहरू र सामाजिक सरोकारहरूको सक्रिय जागरूकताको लागि लक्ष्य राख्छन् ताकि हामी साहित्यमा र मानव जीवन र तिनीहरूको वातावरणको दैनिक जीवनमा समृद्ध भूमिका खेल्न सक्छौँ । यस प्रक्रियामा हामीले भाषाको विविध आधारभूत कुराहरूमा आफ्नो निपुणतालाई पनि सुधार गर्नुपर्छ । भाषिक ज्ञानको आधारभूत आधारका रूपमा यी मुख्य कुराहरूलाई ध्यानमा राखेर हामीले साहित्यिक आलोचना गर्दा रचनात्मक रूपमा सोच्नुपर्छ । प्रोटोनिस्मियोटिक्सले प्रोटोनिस्ट समालोचकलाई शब्दहरू र तिनीहरूका सन्दर्भबीचका सम्बन्ध अध्ययन गर्न भाषिक रणनीति प्रयोग गर्न प्रेरित गर्दछ, जसले कुनै पनि सभ्य साहित्यिक कार्यबाट सकारात्मक परिणामहरू उत्पन्न गर्न सक्छ किनकि कुनै पनि पाठको विश्लेषण पनि साहित्यिक सृष्टिको कार्य हो ।

पुनस्र्थापना

प्रोटोनिज्मले पुनः प्राप्तिको अवधारणालाई सिद्धान्तले नैतिक अधिकारको सिद्धान्तका रूपमा समर्थन गरेको कुरासँग जोड्दछ; दण्ड नदिनुहोस्, केवल इनाम दिनुहोस् । पुनस्र्थापनाद्वारा, प्रोटोनिज्म भनेको साहित्यिक समालोचकहरूले व्यावसायिकताको स्तर कायम राख्दै लेखकहरूको सकारात्मक आशयहरू प्रतिबिम्बित गर्ने तरिकाहरू खोज्नुपर्छ । क्षतिपूर्तिको एक मात्र रूप इनाम हो । यसको अर्थ राम्रो इच्छा र असल विश्वासका साथ काममा पुग्नु हो ।

प्रोटोनिस्ट समालोचकले पाठकलाई मध्यस्थकर्ताको रूपमा सेवा गर्दछ । यसरी समालोचकले साहित्यिक समालोचनाको विगतका नकारात्मक प्रभावहरूका लागि क्षतिपूर्ति गर्नुपर्छ । पाठकहरूलाई पहिले अनुभव गरेको हानि वा नोक्सानीका लागि क्षतिपूर्ति गर्ने तरिकाहरू खोज्दै कृतिका सुन्दर पक्षहरूको कदर गर्न मार्गदर्शन प्रदान गर्नुपर्दछ, यसमा समावेश हुन सक्ने शङ्कास्पद पक्षहरू होइन ।

योग्य लेखकहरूलाई पुरस्कृत गर्नु आफैँमा सुन्दर छ तर उनीहरूका कृतिहरूमा पाइने सुन्दरतालाई हाइलाइट गरेर उनीहरूलाई पुरस्कृत गर्नु विशेष गरी युवा, उदीयमान लेखकहरूको लागि खेतीको एक विशेष स्रोतका रूपमा काम गर्दछ । प्रारम्भिक क्यारियर लेखकहरूलाई उनीहरूको कामका लागि स्वीकार गर्नुले गर्व र प्रेरणाको स्रोत प्रदान गर्दछ, जबकि समाजमा उनीहरूको स्थिति पनि बढाउँछ ।

प्रोटोनिज्मको पुनस्र्थापना सिद्धान्त साहित्यिक समानता र काव्यात्मक न्यायको कुरा हो । पुनस्र्थापनाले सामाजिक उत्तरदायित्वलाई पनि प्रतिनिधित्व गर्दछ । एक महìवपूर्ण स्रोतका रूपमा जसले सभ्यताको विकासमा साहित्यको कार्यलाई सुधार गर्न महìवपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।

प्रोटोनिज्मका अन्य सिद्धान्तद्वारा बढाइएको दृष्टिकोणसँग एकरूपतामा, प्रोटोनिस्ट समालोचकले नकारात्मक टिप्पणीहरूलाई लेखकको रक्षा गर्नका लागि मात्र सम्बोधन गर्दछ, जबकि व्यक्तिगत रूपमा राखिएको नकारात्मक विचारहरू व्यक्त गर्नबाट टाढा रहन्छ । यदि प्रोटोनिस्ट समालोचकले अध्ययनअन्तर्गत काममा कुनै सकारात्मक कुरा फेला पार्न सक्दैन भने कामलाई न्युट्रॉनको साहित्यिक समकक्ष मानिन्छ र त्यसैले त्यो शून्य र छलफल गर्न उपयुक्त छैन भन्ने मानिन्छ । सरल शब्दमा भन्नुपर्दा यदि प्रोटोनिस्ट समालोचकसँग भन्नका लागि केही सकारात्मक छैन भने, तब उसले केही पनि बोल्दैन । अर्को तरिकाले भन्नुपर्दा साहित्य कला हो र यसलाई मनाउनुपर्छ । मनाउने केही छैन भने साहित्य होइन । त्यस अवस्थामा, साहित्यका रूपमा योग्य नभएको कृतिको बारेमा साहित्यिक आलोचनाको प्रयास किन?

जाँच

एक प्रोटोनिस्ट साहित्यिक समालोचकले सधैँ सकारात्मक सत्य र जानकारी खोज्नुपर्छ । साथसाथै यसलाई कसरी चयन गर्ने र पाठकलाई प्रस्तुत गर्ने बारे ज्ञान पनि आवश्यक पर्छ । यद्यपि प्रोटोनिज्मले वस्तुनिष्ठ विश्लेषणात्मक सीपहरूमा ज्ञानशास्त्रीय जोडका लागि अनुसन्धानलाई महìव दिन्छ । यसले वस्तुनिष्ठ समालोचकहरू जतिसुकै भए पनि तिनीहरूको मूल्याङ्कनलाई पर्याप्त मात्रामा प्रासङ्गिक ज्ञान चाहिन्छ भन्ने कुरामा जोड दिन्छ ।

एक प्रोटोनिस्ट समालोचकले विशिष्ट विषयहरूमा काम गरेका लेखकहरूले यी मुद्दाहरूमा कसरी बहस गरेका छन् र उनीहरूका सहकर्मीहरूको अनिश्चितता, भ्रम वा तर्कहरूलाई विगतमा कस्तो प्रतिक्रिया दिए, साहित्यिक प्रवचनमा अद्वितीय शैलीगत र संरचनात्मक अन्तरदृष्टि प्रदान गरे भनेर निर्धारण गर्ने र व्यक्त गर्ने प्रयास गर्दछ ।

भिन्न जाति, लिङ्ग र सांस्कृतिक प्रचलनलाई ध्यानमा राख्दैै, प्रोटोनिस्ट समालोचकले राम्रो साहित्य हुनका लागि साहित्यिक अनुभवको भूमिकालाई पनि महत्वका साथ उल्लेख गर्दछ । साहित्यिक मूल्याङ्कनहरू र प्रत्येक दिइएको युगको सबैभन्दा महìवपूर्ण कार्यहरूको सांस्कृतिक परिणामहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्दा प्रोटोनिस्ट अनुसन्धानले थप व्यापक दृष्टिकोण खोज्छ । सामाजिक चेतना र अभ्यासहरूलाई सहज बनाउँदै यसले थप उपयोगी समकालीन साहित्य स्थापनाको लागि लेखन गुणस्तरलाई अगाडि बढाउँछ ।

साहित्यिक कार्यको औपचारिक र निष्पक्ष मूल्याङ्कनले परिस्थितिजन्य तथ्यहरू निर्धारण गर्न अनुसन्धान आवश्यक हुन्छ । प्रोटोनिस्ट सिद्धान्तले समालोचकहरूलाई उनीहरूको साहित्यिक समुदायहरूको वास्तविक अवस्था र आवश्यकताहरूको प्रकाशमा सोधपुछ गर्न सल्लाह दिन्छ ।

सत्य

प्रोटोनिज्मले भन्दछ कि साहित्यिक विचारधाराहरूको सन्दर्भमा सत्य भनेको यसको उत्पत्तिको सामाजिक संरचना र यसको विकासको ज्ञानशास्त्रीय परिस्थितिअनुसार परिवर्तन हुने अस्थायी सामाजिक संरचना हो । वस्तुवादी दर्शनको विपरीत, प्रोटोनिज्मले मानव दिमागबाट स्वतन्त्र कुनै सत्य छैन भन्न विचार राख्छ । सत्य मानिने सबै कुरा प्रत्येक सचेत व्यक्तिद्वारा कुनै न कुनै रूपमा मध्यस्थता गरिन्छ । त्यस अर्थमा, साझा सत्य मानिने कुरा यसको व्यक्तिगत विश्वासीको विश्वाससम्म मात्र टिक्न सक्छ किनभने कुनै पनि सत्य सधैँ परिमार्जन र थप विकास हुने सम्भावना रहिरहन्छ । निरन्तर परिमार्जन र विकासको यो आवश्यकताले साझा सत्यको अस्तित्वलाई असम्भव बनाउँछ । एक प्रस्तावलाई मात्र सत्य मानिन्छ किनभने विश्वासले अस्थायी रूपमा व्यक्तिगत वा सामूहिक आवश्यकताहरू पूरा गर्दछ ।

प्रोटोनिस्ट साहित्यिक समालोचकको सबैभन्दा आधारभूत कर्तव्य भनेको उसले काममा फेला पारेको साहित्यिक मूल्यको बारेमा सत्य बताउनु हो । राम्रोलाई हेरफेर नगर्नु हो । उसले पाठकलाई कामको वास्तविक गुणहरूको रूपमा भ्रमित पार्न सक्ने नकारात्मक तìवहरू खोज्नु हुँदैन । एक प्रोटोनिस्ट समालोचकले धेरै प्रकारका सत्यहरू बुझ्नुपर्छ । जस्तै कुनै विषयको वास्तविक अवस्था, तथ्य वा वास्तविकतासँग अनुरूपता र गणितीय सत्यहरू । त्यस्ता बहुआयामिक परिप्रेक्ष्यहरूले प्रोटोनिस्ट समालोचकलाई सत्यको आत्मीयताको विचारमा कार्य गर्न सक्षम बनाउँछ । दर्शकले मात्र व्यक्तिगत रूपमा विश्वास गरिएको सत्यलाई सत्यका रूपमा स्वीकार गर्ने सम्भावना हुन्छ ।

पूर्ण रूपमा प्रमाणित गर्न नसकिने सत्यहरू भौतिक विज्ञानका नियमहरू जस्ता स्पष्ट रूपमा पूर्ण सत्यहरू जस्तै बाँच्ने मौका लिएर खडा हुन्छन् । धेरैले अझै पनि सर्वशक्तिमान ईश्वरको अस्तित्वमा विश्वास गर्छन्, जसलाई विज्ञानले अस्वीकार गर्न सक्दैन । धार्मिक सिद्धान्तहरूलाई पूर्णतया सत्यको रूपमा हेर्ने डिग्री पनि व्यक्तिगत विश्वासमा निर्भर गर्दछ । पुरातन धर्महरू आज तिनीहरूका स्रोतहरूसँग चिन्न सकिने रूपहरूमा अझै पनि कायम छन् । त्यसैगरी साहित्य र अन्य कलाहरूको प्रत्येक प्रकटीकरणमा सत्यको आफ्नै अवतार हुन सक्छ । प्रोटोनिस्ट समालोचकले त्यस्ता अन्तर्निहित सापेक्षिक सत्यहरूको उपस्थिति पहिचान गर्न र सामञ्जस्यपूर्ण अन्तरसम्बन्धका लागि तिनीहरूको सम्भावना व्यक्त गर्न मद्दत गर्नुपर्छ ।

नैतिकता

प्रोटोनिज्म सिद्धान्तले कुनै एक नैतिकता वा नैतिकताको समूहलाई प्रचार गर्दैन । आलोचनाको क्षेत्रमा नैतिक अभिमुखीकरणका लागि, एक प्रोटोनिस्टले गैरप्रोटोनिस्ट समालोचकहरूले कसरी सही र गलत व्यवहारको अवधारणालाई व्यवस्थित, रक्षा र सिफारिस गर्छन् भनेर निर्धारण गर्न काम गर्दछ । त्यसो गर्दा एक प्रोटोनिस्टले समालोचकहरूले देख्न वा पहिल्याउन नसकेका कुरा औँल्याउन सक्छ, जसले छलफलअन्तर्गत दिइएको विषयलाई सकारात्मक देख्न उसलाई रोक्छ ।

एक प्रोटोनिस्ट साहित्यिक समालोचकसँग नैतिक सिद्धान्तहरूको प्रणाली हुनुपर्छ र साझा चासो र साँचो साहित्यको सन्दर्भमा समाजमा मान्यता प्राप्त आचरण र नियमहरूको पालना गर्नुपर्छ । कामको बारेमा लेख्दा, एक प्रोटोनिस्टले कुनै पनि कार्यबाट आउने उच्चतम राम्रो परिणामको कल्पना गर्दै व्यावहारिक रूपमा कार्य गर्नुपर्छ । यो रणनीतिले कृत्रिम प्रयासलाई प्रतिनिधित्व गर्नु हुँदैन । प्रोटोनिस्ट नैतिकताका सिद्धान्तहरू नैतिक दायित्वहरू प्राकृतिक मानव प्रवृत्ति र इच्छाबाट उत्पन्न हुने विचारमा आधारित छन् । त्यहाँ नैतिक विचारका तीन मुख्य वर्ग छन् ः टेलिलोजिकल, डिओन्टोलजिकल र उपयोगितावादी । प्रत्येक प्रकारको आफ्नै बल र कमजोरीहरू छन्, र न त पूर्णरूपमा सही छ । तर सामान्यतया, तिनीहरू सबैलाई प्रोटोनिस्ट समालोचकहरूले आफू र समुदायलाई सुधार गर्न निश्चित कार्यहरू गर्न आवश्यक छ ।

प्रोटोनिस्ट नैतिकताले यसको लेखकको अन्य कार्य वा पृष्ठभूमिमा भन्दा साहित्यिक टुक्राको सामग्री र अर्थमा केन्द्रित हुन्छ । यसले हामीलाई साहित्यिक कार्यहरूको नैतिक मूल्यलाई उच्च दृष्टिकोणबाट जाँच्न अनुमति दिन्छ । अन्यथा नैतिक सन्देशको लागि पढ्ने र साहित्यिक पाठहरूको खोजी गर्ने बीचको भिन्नता छुट्याउन गाह्रो हुन्छ । प्रोटोनिस्ट नैतिकताले हामीलाई साहित्यिक पाठ र नैतिक मूल्यहरूबीच थप जटिल प्रतिच्छेदनहरू पत्ता लगाउन मद्दत गर्न सक्छ । किनभने प्रोटोनिज्म सिद्धान्तले जोड दिन्छ कि नैतिक उपदेशहरूको प्रकृति सामाजिक हुन्छ र त्यसैले ति निरपेक्ष होइनन् । मानव मर्यादाको जन्मजात विशेषता पनि व्यक्तिहरूको लागि अद्वितीय छ ।

साहित्यका कार्य र साहित्यिक समालोचकहरूका लागि विवेकपूर्ण दृष्टिकोणले तीनवटा प्राथमिक गुणमा जोड दिन आवश्यक छ– न्याय, धैर्य र संयम । सङ्क्षेपमा साहित्य र साहित्यिक समालोचकहरूलाई यी प्राथमिक गुणहरूको प्रकाशमा समान व्यवहार चाहिन्छ । यस्तो समानता आफैँमा नैतिक साहित्यिक संस्कृतिका लागि जोडको उचित पदानुक्रम उत्पन्न हुनेछ ।

कुनै पनि समालोचकको नैतिक स्थितिले पाठकको दृष्टिकोणलाई आकार दिन र विकृत गर्न सक्छ, विशेषगरी यदि पाठक समालोचनाको विषयसँग अपरिचित छ भने । प्रोटोनिस्ट नैतिकताले आलोचनाको कम रचनात्मक स्तरहरूको सङ्कीर्ण ध्यानलाई बेवास्ता गर्छ । त्यहाँ असल र धेरै प्रकारका नैतिकताका धेरै रूपहरू छन् । एकल उपायको खोजी गर्दा भ्रम निम्त्याउँछ । तदनुसार प्रोटोनिस्ट नैतिकताले सही र गलतको मापदण्ड परिभाषित गर्ने प्रयास गर्दैन । बरु सौन्दर्यका विविध रूपहरूप्रति संवेदनशील भई नैतिक न्याय र अनुसन्धानका अन्य क्षेत्रहरूबीचको सम्बन्धलाई जोड दिन्छ ।

बढ्दो शैक्षिक प्रभावहरू

यसको परिचयपछि दुई दशकभन्दा कममा प्रोटोनिज्म सिद्धान्तले युरोप र उत्तरी अमेरिकामा शैक्षिक छलफललाई प्रभाव पारेको छ । यसको प्रभाव बढ्दै गइरहेको छ र विश्वभर फैलिरहेको छ ।

प्रोटोनिज्म सिद्धान्त एसएससहित धेरै विश्वविद्यालयहरूको शैक्षिक पाठ्यक्रमको अभिन्न अङ्ग हो । तिनमा स्कोप्जे, म्यासेडोनियामा रहेको सिरिल र मेथोडियस विश्वविद्यालय, बेलिज विश्वविद्यालय र जिनान विश्वविद्यालय, चीनको गुआन्झाउमा रहेको सार्वजनिक अनुसन्धान विश्वविद्यालय पनि पर्छन् ।

द डलास मर्निङ न्युजजस्ता प्रमुख समाचार र साहित्यिक आउटलेटहरूले प्रोटोनिज्म सिद्धान्तलाई साहित्यिक आलोचनाको माध्यमबाट शान्ति र सकारात्मक सोचलाई प्रवद्र्धन गर्न खोज्ने स्रोतको रूपमा मान्यता दिएका छन् । उज्बेकिस्तानको बुक वल्र्ड अखबारले प्रोटोनिज्मलाई विश्वले प्रतीक्षा गरिरहेको सिद्धान्त भनेको छ । जबकि इटालीका कोरिरे डेला सेराले यसलाई एक महान साहित्यिक सिद्धान्त (उना ग्रान्डे) घोषणा गरे । 

प्रोटोनिज्मका समर्थकहरूले साहित्य र दर्शनको क्षेत्रमा मात्र नभई कला र विज्ञानका अन्य धेरै क्षेत्रमा पनि संवादलाई सहज बनाउन सिद्धान्तको क्षमताका लागि तर्क गर्छन् । प्रोटोनिस्ट आलोचनाको शक्ति विश्वव्यापी समकालीन आलोचनात्मक सिद्धान्तको केन्द्रबिन्दुमा रहेको खुला संवादलाई प्रोत्साहित गर्ने क्षमतामा निहित छ ।

साहित्यले समाजमा धेरै किसिमबाट सेवा गर्दछ । साहित्यिक कार्यहरूको एक विस्तृत शृङ्खला छ जसले व्यक्तिहरूलाई अपिल गर्दछ । प्रोटोनिज्म थ्योरीले यो कुरा राख्छ कि यो साहित्यिक समालोचना साहित्यको कुनै रचनालाई निम्न स्तरका रूपमा घोषणा गर्ने स्थान हो किनभने समालोचक त्यसको लक्षित पाठक होइन । नकारात्मक आलोचनाको विपरीत, प्रोटोनिस्ट आलोचनाले विश्वव्यापी आदर्शहरूलाई प्रतिध्वनित गर्दछ, जसले व्यक्ति र समग्र संस्कृतिको निर्माणमा साहित्यको भूमिकालाई समर्थन गर्दछ ।

प्रोटोनिज्मका समर्थकहरूले यसको प्रयोग विश्वविद्यालय र त्यसपूर्वका शैक्षिक तहमा गर्नुपर्ने वकालत गर्छन् किनभने यसले लेखनको एउटा रचनाको सकारात्मक तìवहरूलाई महìव दिन्छ । क्लासिक मानिने रचनाहरूले विद्यार्थीहरूका लागि नमुनाको काम गर्दछन् किनकि उनीहरूले त्यसबाट पढ्ने, कथा शिल्प र लेखनमा विषयवस्तुहरूको विकासको बारेमा सिक्छन् । सिद्धहस्त शिल्पीहरूको लेखनको सकारात्मक र प्रभावकारी पक्षहरू पहिचान गरेर तिनीहरूले अनुकरण गर्न, अनुकूलन गर्न र गुणस्तरीय रचनाहरू सिर्जना गर्नका लागि आफ्नै क्षमता सुधार गर्न सक्छन् । कलात्मक कार्यको सकारात्मक पक्षहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्नाले सिकारु लेखकहरूलाई साहित्य वा समालोचना सिर्जना गर्न उत्प्रेरित गर्छ, जसले यसलाई पढ्नेहरूलाई वास्तवमै प्रभाव पार्छ र संस्कृतिलाई सकारात्मक तरिकामा आकार दिन सक्छ ।

छोटकरीमा भन्नुपर्दा, परिष्कृत कला विधाको रूपमा साहित्यको प्रमुख कार्य सौन्दर्य सिर्जना गर्नु हो । कलाको उद्देश्य ब्रह्माण्ड, ईश्वर, प्रकृति, जीवनको उत्सव मनाउनु हो, रमाइलो गर्नु हो । फलस्वरूप, प्रोटोनिस्ट साहित्यिक समीक्षकको भूमिका खोज्नु हो । साहित्यको सामाजिक कार्यलाई सहज बनाउनका लागि अवसहरू खोज्नु र तिनीहरूलाई उपयोग गर्नु हो । हुन त प्रोटोनिज्म सिद्धान्तले सामाजिक वा साहित्यिक संसारलाई रूपान्तरण गर्ने शक्ति भएको दाबी गर्दैन तर यसले सकारात्मक र नवीन सोचको प्रयोग गर्ने साहित्यिक समालोचकहरूले मानव जातिको उन्नतिमा अर्थपूर्ण रूपमा योगदान पु‍¥याउन सक्छ भन्ने विश्वास गर्छ ।