सहिदका सपना, होलान् साकार ?
हुँदैन बिहान मिर्मिरेमा तारा झरेर नगए बन्दैन मुलुक दुई/चार सपुत मरेर नगए ।’ कविताका यी हरफ कवि भूपि शेरचनका हुन् । मुलुक बन्नका निम्ति वीर सपुतले जीवन उत्सर्ग गरेकै हुनु पर्छ । हाम्रो प्यारो देशलाई यहाँसम्म ल्याइपुर्याउनका लागि नेपाल आमाका असल तथा आँटी छोराछोरीले आफ्नो बहुमूल्य जीवन उत्सर्ग गर्दै आएका छन् । देश र जनताको हितखातिर मृत्युवरण गर्ने व्यक्तिलाई सहिद भनिन्छ । अर्थात् देश र जनताको अधिकार र स्वतन्त्रताका लागि प्राण आहुति दिनेलाई सहिद भनिन्छ । तिनै सहिदको सम्मान र सम्झनामा हरेक वर्ष माघ १६ मा सहिद दिवस मनाइन्छ । सहिद ती हुन्; जसको नाम लिँदा नै श्रद्धाले शिर झुक्छ ।
बलिदानीको मूल्य
नेपाली राजनीतिको ऐतिहासिक पाटोको विश्लेषण तथा यसको मान्यता र पद्धतिको पैरवी गर्दै आएका छौँ । राष्ट्रको स्वाभिमान र जनताको उन्मुक्तिको अभियानमा इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा सपुतले दिएको योगदान स्मरणीय हुन्छ । यही योगदानलाई हरेक वर्ष स्मरण गर्न हामी सहिद दिवस मनाउँछौँ । १०४ वर्षीय निरङ्कुश राणा शासनको क्रुर हुकुमी शासनका विरुद्धमा नेपाली जनताले विद्रोह गरे । प्रजातन्त्रका स्वप्निल पक्षलाई उजागर गरे । आफ्नो प्राणको आहुति दिए । देश र जनताका लागि आफ्नो प्राण आहुति दिने तिनै सहिदप्रति उच्च सम्मान प्रकट गर्ने दिन हो आज ।
तातोपानी कुण्डको आकर्षण बढ्दै
वि.सं.२०४२ देखि म्याग्दीको बेनी नगरपालिका-४ स्थित सिङ्गा तातोपानी कुण्ड प्राकृतिक चिकित्सालयका रुपमा स्थापित छ । यहाँको तातोपानी कुण्डमा डुबेपछि बिरामी निको हुन्छन् । यहाँको तातोपानी कुण्डमा डुबेर निको हुने भएपछि प्राकृतिक चिकित्सालयका रुपमा विकास तथा प्रवद्र्धन भइरहेको छ ।
कांग्रेसको गाउँ जागरण अभियान
समुदायमा कांग्रेस अभियानका लागि यतिबेला नेपाली कांग्रेसका नेता कार्यकर्ता जिल्ला फर्कने क्रममा छन् । हिमाली १० जिल्लाबाहेकमा सञ्चालन हुन लागेको यो अभियानमा कांग्रेसले हरेक जिल्लामा केन्द्रीय प्रतिनिधि खटाएको छ । सभापतिदेखि सहमहामन्त्रीहरू भने केन्द्रीय प्रतिनिधिका रूपमा खटिएका छैनन् । यहीँ अभियानलाई जोडेर पार्टी महामन्त्री गगनकुमार थापाको मेचीदेखि महाकालीसम्मको संवाद यात्रा पनि सँगसँगै सुरु भएको छ । मूलतः पूर्वपश्चिम राजमार्गकेन्द्रित महामन्त्रीको यो कार्यक्र
नागरिक शिक्षाको भूमिका
नागरिक शिक्षा र लोकतन्त्र एकअर्काका परिपूरक हुन् । चिन्तक गुटम्यानले ‘नागरिक शिक्षाले जनतालाई राजनीतिक ज्ञान दिनुका साथै विकास निर्माणमा सहभागी हुने सामाजिक चेतनाको विकास गर्न मद्दत गर्छ’ भनेका छन् । नागरिक शिक्षाले देशको व्यवस्थापिका, कार्यपालिका, न्यायपालिकालगायत संवैधानिक अङ्ग तथा यिनीहरूका काम, कर्तव्य र सामाजिक दायित्वको सम्बन्धमा सुसूचित गराउँछ । यसको साथै दण्डहीनता र भ्रष्टाचारको विरुद्धमा जनमत बलियो बनाउन मद्दत गर्छ । संविधान प्रदत्त हक, अधिकार, नीति, नियम, कानुन, विधि र विधानहरूको ज्ञान दिलाउनुका साथै यस अधिकारको उपयोग गर्न सक्ने क्षमता अभिवृद्धिका लागि नागरिक शिक्षा आवश्यक मानिन्छ ।
अनौपचारिक अर्थतन्त्रको प्रभाव
देशको अर्थतन्त्रप्रति सबैतिरबाट चासो र चिन्ता बढिरहेका बेला अनौपचारिक अर्थतन्त्रबारे नयाँ अध्ययन बाहिर आएको छ । यो अध्ययनले नेपालमा अनौपचरिक अर्थतन्त्रको अंश व्यापक देखाएको छ । राज्यका निकायमा कतै दर्ता नभएको अर्थतन्त्र अनौपचारिक अर्थतन्त्र हो । त्यस्तो अर्थतन्त्र लेखापद्धतिमा देखिँदैन । अनौपचारिक अर्थतन्त्रमा काम गर्ने श्रमिक सामाजिक सुरक्षाको घेराभित्र पर्दैनन् तर पनि अनौपचारिक अर्थतन्त्र सम्पूर्ण रूपमा गैरकानुनी अर्थतन्त्र भने होइन तथापि अनौपचारिक अर्थतन्त्र
यात्रीको चाहना सुरक्षित यात्रा
नेपालमा सार्वजनिक सवारीसाधनको प्रयोग गर्ने कार्यको थालनी १९९६ सालदेखि भएको हो । देशमा त्रिभुवन राजपथको निर्माणसँगै सार्वजनिक यातायातको विस्तार हुँदै गएको पाइन्छ । अहिले देशभर यातायात सेवा दिन थुप्रै सवारीसाधन दर्ता भई सञ्चालनमा छन् । यातायात व्यवस्था विभागको २०७९ सालको बुलेटिनमा प्रकाशित एक तथ्याङ्क अनुसार नेपालमा ४० लाखको हाराहारीमा सवारीसाधन दर्ता छन् । तीमध्ये सार्वजनिक सवारी चार प्रतिशत हाराहारी मात्र छन् । विश्वमा नै सार्वजनिक यातायातलाई महìवका साथ हेर्ने गरिन्छ ।
आवश्यकता एकातिर, योजना अर्कैतिर
नेपालीमा प्रख्यात उखान छ– ल्हासा जानु कुतीको बाटो । नेपालमा तय गरिने योजना र कार्यान्वयनको प्रक्रियामा लगिने कार्यक्रम लगभग त्यस्तै प्रकृतिको हुने गरेका छन् । देशको आवश्यकता एकातिर छ भने देश विदेशमा विद्यावारिधि हासिल गरेर आएका विद्वान्हरूबाट निर्माण गरिने योजनाले अर्कै दिशा समात्ने गरेका छन् । जनताका आवश्यकता र चाहना पूर्वपट्टि फर्किएका हुन्छन् तर सयौँ बैठक गरेर तय गरिएका कार्यक्रमले पश्चिमतिरको बाटो अँगालेर अघि बढ्ने गरेका छन् । खोला नभएका ठाउँमा पुल बन्ने र खेतीयोग्य जमिन नभएका ठाउँमा कृषि कार्यालय स्थापना गर्ने जस्ता योजना बनिरहेका हुन्छन् ।
सहिदको मूल्य र पछिल्ला परिभाषा
‘सहिद’ शब्दको निर्माण सम्भवतः समाजमा राजनीतिले प्रभाव जमाउँदै गएपछि मात्रै भएको हुनु पर्छ । देशका लागि आफ्नो ज्यान आहुति दिने, मूलतः राजनीतिक कारणले आफ्नो प्राण त्याग्ने साहसी मान्छे नै सहिद हुन् भन्ने परिभाषा स्थापित भएको छ तर प्रश्न उठ्छ, के यत्तिमै सहिदको अर्थ सीमित हुनु न्यायसङ्गत छ ? नेपालको इतिहासमा जो सहिदको सन्दर्भ छ, त्यसमा टिप्पणी गर्न आवश्यक छैन । विसं १९९० ताकाका राणाकालीन सहिदको परिभाषा यथोचित छ भन्नुमा दुई मत छैन । वास्तवमै दशरथ, धर्मभक्त, गङ्गालाल, शुक्रराज सहिद हुन् भन्ने तथ्यमा कुनै विवाद नै छैन । पछि गएर राजतन्त्रात्मक समयमा राजामाथि बम हान्न खोज्ने, बम हान्ने साथै अन्य प्रकारका राजद्रोहको आरोप लागेकाहरू जसलाई मृत्युदण्ड दिइयो, ती पनि स्वाभाविक रूपमा कालान्तरमा सहिद कहलाइए ।
सरकारका आगामी कार्यभार
गणतन्त्र संस्थागत भएको डेढ दशकको अवधिमा राजनीतिक, सामाजिक र संरचनागत हिसाबले सङ्घीयता व्यावहारिक रूपमा सफल भएको छ । समानुपातिक र समावेशीसहित समानता, सामाजिक न्याय, आर्थिक, सामाजिक क्षेत्रमा समान पहँुचका बारेमा आमनागरिकबिच पैदा भएको जागरणले सङ्घीयता सफलोन्मुख देखिएको हो । जनताको बलिदानीपूर्ण सङ्घर्षको जगमा स्थापित यो व्यवस्थामा सबैभन्दा बढी लाभ जनताले नै पाउनु पर्छ भन्ने सार्वभौम मान्यता हो । यही मा
हरित ऊर्जा उत्पादनको भविष्य
विश्वमा ग्रिन हाइड्रोजन अर्थात् हरित ऊर्जा उत्पादनको लहर चलेका बेला हालै नेपाल सरकारले ग्रिन हाइड्रोजन नीति–२०८० स्वीकृत गरेको छ । २०८० माघ ३ गतेको मन्त्रीपरिषद् बैठकले उक्त नीति पारित गरे पनि नेपालमा सरकारी स्तरबाटै ग्रिन हाइड्रोजनको उत्पादनबारे विस्तृत अध्ययन भइसकेको छैन । सरोकारवाला र सम्बन्धित क्षेत्रका विज्ञहरूले नेपालमा यसको प्रशस्त सम्भावना देखेका छन् । केही नयाँ अभ्यास पनि सुरु भइसकेका छन् । दक्षिण कोरियाबाट हाइड्रोजन इन्धन गाडी ल्याएर काठमाडौँ विश्वविद्यालयले धुलिखेलमा परीक्षणसमेत गरिरहेको छ । विश्व बजारमा हुन्डाई, टोयटालगायत कम्पनीले हाइड्रोजन इन्धनबाट चल्ने गाडी उत्पादन गरिसकेका छन् । नेपालमा हाइड्रोजन इन्धनबाट चल्ने गाडीलाई सञ्चालन गर्न दिने स्पष्ट कानुनी व्यवस्था छैन । नयाँ प्रवि
ऐतिहासिक धरोहर उदयपुरगढी
नेपाल आफ्नो भौगोलिक अवस्थितिको कारणले पर्यटकहरूको आकर्षणको केन्द्र रहेको छ । त्यसमध्ये उदयपुर जिल्लाको उदयपुरगढी एक हो । चुरे, भाँवर, दुन र महाभारत पर्वत समेटेर बनेको जिल्ला उदयपुर ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, पुरातात्त्विक, प्राकृतिक र पर्यटकीय दृष्टिले महìवपूर्ण छ । उदयपुरगढी, चौदण्डीगढी, मोतीगडा, देवधार, नेपालटार, बेल्का दरबार, रङ्गमहल र अन्य विभिन्न ऐतिहासिक स्थलका साथमा मैनामैनी र रौता जस्ता धार्मिक क्षेत्र प्रशस्तै रहेका छन् । ताप्ली, सुके
कृषि नीति व्यवस्था र अवस्था
सार्वजनिक नीति सरकारको कथनी र करणी हुन् । नीति सरकारको शासन, विकास र सेवाप्रवाहको मार्गदर्शक दस्ताबेज मात्रै नभई जनतासामु सरकारले गरेका प्रतिबद्धता पनि हो । यो आलेखमा नेपालको कृषिको छाता नीतिमा कृषि विकासका सम्बन्धमा गरिएका व्यवस्था, अवस्था र मेरो अनुभूतिलाई जोड्ने प्रयास गरिएको छ ।
चन्द्रमामा किन पठाइन्छ यान ?
सन् २०२४, जनवरी १९ का दिन जापानको मुन मिसन स्पाइनरले चन्द्रमामा एक यान अवतरण गराएको छ । जापानी स्पेस एजेन्सीका प्रमुख हिरोशी यामाकावाले यसलाई पुष्टि गर्नुभएको थियो । पृथ्वीबाट ३,८४,३९९ किमी टाढा रहेको पृथ्वीको उपग्रह चन्द्रमामा मानिस तथा यान पठाउने देशको सङ्ख्या अब पाँच पुगेको छ । चन्द्रमाको धरतीमा मानिस नै पठाउने पहिलो र अहिलेसम्मको अन्तिम देश अमेरिका हो । यान पठाउनेमा क्रमशः रुस, अमेरिका, चीन, भारतपछि जापान भएको छ ।
कर्णालीको पत्रकारिता
अहिले जताततै सूचनाको बाढी छ । यस्तो बेलामा पनि कुनै जानकारी लिन पत्रकारलाई धेरै दिन कुर्नु पर्छ भन्दा अचम्म लाग्न सक्छ । कुरो कर्णाली प्रदेश हो । यहाँ यस्तै नियति भोग्नु परिरहेको छ । यस्तो ठाउँमा पत्रकारिता कसरी गर्न सकिन्छ होला ? कर्णालीमा पत्रकारिता गर्नुपर्दा समस्यै समस्याका चाङ छन् । यही चाङमा बसेर पत्रकारिता गर्नु दैनिकी जस्तै
धार्मिक पर्यटनबाटै समृद्धि
आर्थिक समृद्धि र राष्ट्रिय अखण्डताको सुरक्षा साथसाथै लैजाने राजनीतिक विचारलाई सार्थक तुल्याउन प्रमुख दुई आधार महत्वपूर्ण देखिन्छन् । पर्यटन र परराष्ट्र नीतिको सफलता ती दुई आधार भएकाले त्यसतर्फ ध्यान दिनु सबैको जिम्मेवारी हो । खास गरी नेपाल जस्तो सानो मुलुकले छिमेकी विशाल दुई देशका बिचमा सुरक्षित रहँदै आर्थिक समृद्धि हासिल गर्नु ठुलो चुनौती हो ।
युवा पलायनको बहस
विदेश जान्छु भन्ने सपना प्रत्येक युवाको छ । मनग्गे पैसा कमाएर सहरमा सुविधा सम्पन्न घर र आधुनिक शैलीको जीवनयापनको लालसा छ । देशमा गरी खाने वातावरण छैन भनिन्छ । सुशासन, विकास र निष्पक्षताका कुरा कुरामै सीमित छन् । स्वाभिमानी भएर बाँच्न अवस्था न्यून छ । पेसा व्यवसाय चौपट छन् । जहाँ गयो उतै ‘पसल बिक्रीमा’ विज्ञापन देखिन्छ । अकासिँदो मूल्यवृद्धिले जुनसुकै क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिक जीवन निर्वाह गर्न हम्मे हम्मेमा छन् । बिदेसिएका युवालाई स्वदेश फर्काउने नीति/रणनीति राजनीतिक दलसँग छैन । देशमा आर्थिक गतिविधि र उत्पादन घट्दै छ । रुखोसुखो गरी जरजाम गरेका ग्रामीण बस्तीका अभिभावक बालबालिका विदेश पठाउन बाध्य छन् । देशमा व्यापारी, ठेकेदार, नेता र कर्मचारीतन्त्रको शासन छ ।
सूचनाको प्रभाव
विश्वभरि नै सूचना तथा सञ्चार प्रौद्योगिकीले हाम्रो जीवनका प्रत्येक पक्षलाई निर्बाध छाइसकेको छ । यसले अपेक्षित अनपेक्षित प्रत्यक्ष घुसपैठका साथै हाम्रो जीवनमा कामका नयाँ नयाँ शृङ्खला पनि पैदा गरिरहेका छन् । पुराना कामहरूको स्वरूप पनि परिवर्तन हुँदै गइरहेका छन् । आजको संसारमा यी सबै कुराको सूत्रधार भने कम्प्युटर नै हो । कम्प्युटरको अवतरण हाम्रो परिवेशमा अनेक रूपमा भइसकेको र भइरहेको छ तर ती सबैको आधार भने कृत्रिम बुद्धि अर्थात् ‘आर्टिफिसियल इ
अर्थतन्त्रमा विप्रेषणको भूमिका
विदेशमा रहेका व्यक्तिले तोकिएको विदेशी मुद्रामा औपचारिक माध्यमबाट पठाएको रकम नै विप्रेषण हो । नेपाल राष्ट्र बैङ्कको विप्रेषण विनियमावली, २०७९ अनुसार विप्रेषण भित्र्याउने कम्पनीले विदेशबाट प्राप्त विदेशी मुद्रा वैधानिक स्रोतबाट प्राप्त भएको हुनु पर्छ । सम्पत्ति शुद्धीकरण तथा आतङ्कवादी कार्यमा वित्तीय लगानी निवारणसम्बन्धी प्रचलित राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी व्यवस्थाको पालना पनि गर्नु पर्छ । नेपाली विश्वका अधिकांश देशमा पुगेका छन् । यीमध्ये केही विकसित मुलुकमा स्थायी बसोबासका लागि र केही अध्ययन तथा रोजगारीका लागि पुगेका छन् । खास गरी खाडी देशमा जाने नेपाली
विकासमा नीतिगत विसङ्गति
नेपाली राजनीतिमा सधैँ चर्चामा आइरहने विषय हो विकास । मुलुकको आर्थिक समृद्धिलाई संविधानमा राष्ट्रिय हितको आधारभूत विषय बनाइएको छ । राजनीतिक दलहरूले त्यस विषयमा ठोस योजना बनाएको देखिँदैन । सरकारको बजेट तथा योजनामा आर्थिक समृद्धि र विकासलाई प्राथमिकता दिने कार्य अहिले पनि कायमै छ । तैपनि आमनागरिकले वास्तविक समुन्नति र समृद्धिको अनुभव गर्न पाइरहेका छैनन् ।
सङ्घीय संरचनाको स्थायित्व
नेपाली जनताले लोकतन्त्र र अग्रगामी परिवर्तनका लागि पटक–पटक आन्दोलन गरे । कतिपयले शहादत पनि दिए । देशले धनजनको ठुलो क्षति बेहोर्नु पर्यो । जनताको अपेक्षा पूरा नहुँदा पटक–पटक शासन व्यवस्था परिवर्तन हुँदै आएको छ । ७५ वर्षको इतिहासमा सात पटक त संविधान नै फेरिएको छ । नेपालका लागि अनुभव गर्न बाँकी शासन व्यवस्था सम्भवतः अर्को छैन । राणाहरूको परिवारिक शासन, सक्रिय राजतन्त्रको तीन दशक, संवैधानिक राजतन्त्र र प्रजातन्त्रसहित १६ वर्षको शासन, विगत १५ वर्षदेखि गणतान्त्रिक लोकतन्त्रात्मक शासन प्रणाली र आठ वर्षदेखि यसमा सङ्घीयता पनि थपिएको छ ।
गति लिँदै विद्युतीय सुशासन
विद्युतीय सुशासन भन्नाले सूचना र सञ्चार प्रविधिको सहयोगका साथ गरिने सरकारी कामकाज हो । यो सरल, नैतिक, जवाफदेही, उत्तरदायी र पारदर्शी शासन व्यवस्था हो । विद्युतीय सुशासन सेवाका विशिष्ट प्रकारका आधारमा चार प्रकार हुने विज्ञहरू बताउँछन् । ती हुन्– सरकारदेखि नागरिक, सरकारदेखि व्यवसाय, सरकारदेखि सरकार, सरकारदेखि कर्मचारी ।
शेख हसिनाको पाँचौँ कार्यकाल
शेख हसिना वाजेद बङ्गलादेशमा सबभन्दा लामो समयसम्म शासन गर्ने नेतृ बन्नुभएको छ । यसपालि पाँचौँ पटक प्रधानमन्त्री बन्नुभएकी उहाँको यो लगातार चौथो कार्यकाल हो । देशका लागि अहिले उहाँ निर्विकल्प नेता बन्नुभयो । सन् १९९६ मा पहिलो पटक प्रधानमन्त्री बन्नुभएकी हसिना सन् २००९ देखि लगातार प्रधानमन्त्री निर्वाचित हुनुभएको छ । उहाँको आगमनले मुलुकमा राजनीतिक स्थायित्व हुँदा अर्थतन्त्र सबल हुँदै गएको छ तर प्रमुख प्रतिपक्षी दलसँग भने उहाँको सम्बन्ध राम्रो रहेन ।
श्रीस्वस्थानी व्रतकथाको सार
श्रीस्वस्थानी व्रत संस्कृति मूलतः नेपालको मौलिक संस्कृति हो । भगवान् शिव र देवी पार्वतीको सम्बन्धमा वर्णित पौराणिक कथाहरूको सँगालो नै स्वस्थानी व्रतकथा हो । नेपाल पाशुपत क्षेत्र हो, त्यसैले यहाँ भगवान् शिवको महिमाको वर्णन र स्तुति सर्वाधिक हुनु स्वाभाविक हो । नेपाल ऋषिमुनिहरूको तपोभूमि पनि हो, जहाँ कष्टपूर्ण तपस्या र साधनाद्वारा दैवी शक्ति र इच्छाएको वर प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने जनविश्वास रहिआएको छ । त्यसैले श्रीस्वस्थानी व्रतकथामा एकातिर देवादिदेव म
जाडोमा मुटुको सुरक्षा किन र कसरी
जाडो मौसममा तापक्रम घट्दा स्वास्थ्यसम्बन्धी विभिन्न समस्या आउँछन् । जाडोमा हाम्रो शरीरका मुटु, मस्तिष्क तथा फोक्सो बढी जोखिममा हुने गर्छ ।
