सुकृत नेपाल
नयाँ वर्ष : उमङ्गको पर्व
नयाँ वर्षको आगमनलाई विगतको भन्दा आउँदा दिन अझ बढी फलदायी र सुखमय रहून् भन्ने कामनाका साथ उल्लासमय ढङ्गले मनाइन्छ । विगतका दिनमा भएका हानिनोक्सानी तथा राम्रा नराम्रा घटनाक्रमको विवेचना गरेर आउँदा दिनमा ती सबै अनुभवलाई पाठका रूपमा अँगाल्दै विभिन्न खाले रचनात्मक कार्य थालेर नयाँ जीवनको आरम्भ गर्ने सङ्कल्प यही दिनमा गर्ने गरिन्छ । नयाँ वर्षको दिन भनेको नयाँ उमङ्ग, नयाँ उल्लास, नयाँ कामको सुरुवाती गरिने दिनका रूपमा लिइन्छ ।
कला गतिविधिले जगाएको उत्साह
पछिल्लो समय समाजलाई जस्ताको तस्तै रङ्गमार्फत उतार्ने तथा सांस्कृतिक आदानप्रदान गर्ने दरिलो माध्यमका रूपमा स्थापित हुँदै गएको छ, चित्रकला । चित्रकारले मनमस्तिष्कले सोच्न नसकेका विषयलाई चित्रमा सुन्दर आकार दिने गर्छन् । नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका सदस्यसचिव देवेन्द्र थुम्केली नेपालमा अहिले चित्रकलाले व्यावसायिक गति लिएको बताउनुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, “अहिले चित्रकला विस्तार भइरहेको छ । विभिन्न क्याफेमा कला प्रदर्शनी हुन्छ । यसबाहेक अपार्टमेन्ट र हाउजिङहरूमा पनि कला सजिन थालेका छन् । यसले कलाको महत्व झन् बढेर गएको छ ।”
चलचित्र वर्ष समीक्षा: चलचित्र धेरै, दर्शक कम
नेपाली चलचित्र क्षेत्रका लागि वर्ष २०८० सन्तोषजनक देखिएन । वर्षको सुरुमा अभिनेता दयाहाङ राई अभिनीत चलचित्र ‘बिहे पास’ र ‘जारी’ प्रदर्शन भयो भने चैत ३० गते राई अभिनीत चलचित्र ‘डिग्री माइला’ प्रदर्शनसँगै यो वर्षको अन्त्य हुँदै छ । यो वर्ष ‘जारी’ सर्वाधिक कमाइ गर्ने चलचित्र बन्यो भने बिहे पास, हात्तीछाप, नीरफूल, दिमाग खराब, नाङ्गो गाउँ, परदेशी–२, पशुपति प्रसाद–२ भस्मे डन, रङ्गोली, अगस्त्य, गोर्खा वारियर जस्ता चलचित्रलाई लगानी उठाउन हम्मे हम्मे प¥यो ।
२०८० मा नाट्यशाला : रङ्गकर्मी व्यस्त, नाटकघर मस्त
नेपाली नाटकघरको यो वर्ष निकै उत्साहजनक रह्यो । रङ्गकर्मीहरू वर्षभरि नाटक मञ्चनमा सक्रिय देखिए । धेरैजसो थिएटर काठमाडौँ केन्द्रित भएकाले नाटक पनि धेरै मञ्चन भए । नाटकका कथामा विविधता देखियो । मण्डला, सर्वनाम, शिल्पी, कौसी, आरोहण गुरुकुलको कुञ्ज, ओजेस, पुरानोघर, शैली, स्टुडियो नियमित जस्तै नाटक मञ्चन भए । यस वर्ष मञ्चन भएको ‘एउटा सपनाको अवसान’, ‘हिउँभन्दा चिसो’, ‘दमिनी भिर’, ‘मासिन्या’ जस्ता नाटकहरूमा दर्शकको भरिभराउ उपस्थितिले रङ्गमञ्चलाई अझ माथि उठाउन मद्दत ग¥यो ।
घोडेजात्रा पर्व, प्रविधि विकाससँगै महत्व घट्दै
काठमाडौँ उपत्यकामा मनाइने घोडेजात्राको आफ्नै ऐतिहासिक मान्यता, मूल्य र महत्व रहेको छ । औँसी तिथिमा मनाइने घोडेजात्राले तान्त्रिक मान्यतालाई आत्मसात् गरेको पाइन्छ । यस पर्वलाई पिशाच चतुर्दशी पनि भनिन्छ । यो दिन टुँडिखेलमा घोडा दगुराउने कामका साथै अरू विभिन्न देवीदेवताका रथयात्रा पनि गर्ने गरिन्छ । घोडेजात्रा नेवार समुदायको एउटा ठुलो चाड पनि हो । नेवार समुदायले यस पर्वलाई बढी उल्लासमय वातावरणमा मनाउँछन् । काठमाडौँको टुँडिखेलनजिकै रहेका ‘लुकुवा महादेव’ वा पिशाचेश्वर महादेवको पूजाअर्चना पनि गर्ने परम्परा रहिआएको छ । यिनै लुकुवा महादेवलाई पिशाच चतुर्दशीका दिन रछानबाट झिकी नुहाइदिएर सफासुग्घर तुल्याई मद्यमांस आदि तामसी भोग चढाइन्छ ।
उडानभित्र सुन तस्करी
तुलनात्मक रूपमा हास्य प्रदान चलचित्रलाई संसारभरि दर्शकले नै धेरै रुचाउने गरेको पाइन्छ । बलिउडमा मात्र नभएर हलिउड र कलिउडमा पनि यो विधाले दर्शकको मन जित्न सफल भएको छ । पैसा कमाउनेदेखि लिएर ठगी गर्नेका विषय समेटिएका हास्य कथा चलचित्रका पर्दामा आइसकेका छन् ।
भाषा, साहित्यको मायाले थाक्छौँ
नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृतिले विस्तारै विश्व साहित्यको रूप लिन थालेको छ । नेपाल मात्र नभएर भारत, म्यान्मार, बङ्गलादेश, युरोप, अमेरिकाका विभिन्न मुलुकमा नेपालीको बसाइँसराइले गर्दा नेपाली साहित्यको विस्तार द्रुत गतिमा भइरहेको छ । नेपाली भाषीको बसाइँसराइसँग नेपाली भाषा, साहित्य, संस्कार पनि विस्तार हुँदै गएको छ ।
चलचित्रमा दृश्य सम्पादक : काम असल, दाम कमसल
चलचित्र सम्पादन प्राविधिक काम हो । दृश्य सम्पादकले चलचित्र काट्न र जोड्ने कामको कलाकुशलताले मात्र चलचित्रमा निखारता आउँछ । चलचित्रको जति राम्रो नायक, नायिकाको सहभागिता र छायाङ्कन सुन्दर तरिकाले गरे पनि दृश्य सम्पादनको काम गुणस्तरीय हुन सकेन भने कथाकारले सोचे जस्तो अनि निर्देशकले कल्पना गरे जस्तो चलचित्र नबन्न सक्ने सम्भावना उत्तिकै रहने गर्छ । चलचित्रका पटकथा, गीत, सङ्गीत जति मिलेका र जनजिब्रोमा झुन्डिने खालका भए पनि उपयुक्त स्थानमा उपयुक्त दृश्य राख्न नसकिएको खण्डमा चलचित्र चाहे अनुसार उत्कृष्ट बन्न नसक्ने चुनौती सधैँ रहने गर्छ । त्यसैले चलचित्रको अन्तिम नायक, कलाकार अनि गीतकार नै दृश्य सम्पादक हो भन्दा फरक पर्दैन तर तिनै प्राविधिक व्यक्तिले पाउने सेवासुविधा भने निकै कम भएको गुनासो आउन थालेको छ । चलचित्र सम्पादन कलाको विशिष्ट रूपमध्येको एक भएको चलचित्र सम्पादक रजनीनाथ पन्त बताउनुहुन्छ ।
जीवनको यथार्थता झल्किने कला
पाँचदिवसीय बागमती प्रदेशस्तरीय ललितकला प्रदर्शनी–२०८० मा कलाकार टासी सलका शेर्पाको स्थापना कलाले धेरैको ध्यान खिच्न सफल भएको छ । प्रदर्शनीमा ट्याटु कला र स्थापनाको अद्वितीय मिश्रण मिसिएको छ । ‘मरी लानु के छ र ? के साथमा लिएर जाने छौँ ?’ उक्त श्मशानमा सुताइएको व्यक्तिले स्थापना, मृत्युदर र भौतिक सम्पत्तिको नश्वरताको विश्वव्यापी विषयवस्तुलाई समाहित गर्ने कोसिस गरेको छ । ट्याटु र घाउको दागले सजिएको उक्त लास ओछ्यानमा आराम गरेको चित्रको मार्मिक चित्रणको माध्यमबाट कलाकृतिले दर्शकलाई जीवनको क्षणिक प्रकृति र अमूर्त विरासतको स्थायी महत्वलाई चिन्तन गर्न चुनौती दिन्छ ।
विदेशमा थ्रिडी, नेपालमा टुडी चलचित्र
हलिउडमा मूलधारका चलचित्र थ्रिडीमा निर्माण हुने गरेका छन् तर बलिउड र कलिउडमा भने अझै निर्देशक÷निर्माताले थ्रिडी चलचित्र निर्माणमा खासै आँट गर्न सकेको देखिँदैन । बलिउडमा छोटा चेतन, हन्टेड, रावन, डन २ जस्ता चलचित्र थ्रिडीमा बने तर खासै चर्चा बटुल्न भने सकेन । नेपाली चलचित्र पनि थ्रिडीमा खासै चलचित्र निर्माण भएका छैनन् । दीपेन्द्र के खनाल निर्देशित चलचित्र ‘भिजिलान्ते’ थ्रिडीमा निर्माण भएको एक मात्र चलचित्र हो तर सो पनि चलचित्रले खासै सफलता हात पार्न सकेन ।
विश्व रङ्गमञ्च दिवस : रङ्गमञ्चमा आर्थिक सङ्कट कहिलेसम्म
आज मार्च २७ अर्थात् विश्व रङ्गमञ्च दिवस । सन् १९६१ देखि अन्तर्राष्ट्रिय रङ्गमञ्च इन्स्टिच्युटले यो दिवस मनाउन थालेको हो । ‘शान्तिका लागि कला’ भन्ने मूल नारासहित मनाउन लागिएको यो दिवसले रङ्गकर्मीलाई अझै पनि खासै छुन सकेको छैन । पछिल्लो समय युवा पुस्ताको आकर्षण रङ्गमञ्चमा बढ्दै गए पनि रङ्गमञ्चलाई भविष्यको बाटो बनाएर हिँडेका रङ्गकर्मीको आर्थिक अवस्था भने अझै सुधार हुन सकेको छैन । नाटकमा अभिनय गरेर मात्रै गुजारा चलाउन सक्ने अवस्था अझै पनि बन्न सकेको छैन ।
हाँसो र रोदनको मिश्रण ‘महाजात्रा’
कालो धन लुकाउन राजनीतिमा लागेका व्यक्तिहरूले के कस्तो परिपन्च गर्छन् र ती गतिविधिले समाजमा कस्तो असर पारिरहेको हुन्छ भन्ने कुराको सन्देश दिने चलचित्र महाजात्रा प्रदर्शनमा आएको छ । अकुत सम्पत्ति लुकाउन गरेका अनेकन् प्रयास वरिपरि यो चलचित्र रुमलिएको छ । यो चलचित्रमा १० किलो सुनको प्रलोभनमा अनेक कष्ट सहेका फणीन्द्र (विपिन कार्की), जोयस (रवीन्द्र सिंह बानियाँ) र मुन्ना (रवीन्द्र झा) लाई ‘महाजात्रा’ सम्म आइपुग्दा पनि गरिबी, बाध्यता र विवशताले छाड्न नसकेको कुरा देखाइएको छ । फणीन्द्र, जोयस र मुन्ना फेरि कालो धनको चङ्गुलमा फस्दै गएको भए पनि चलचित्रमा यो कुरा उनीहरूलाई थाहा नभएको देखाइन्छ । जब पैसाले भरिएको गाडी लुकाउनुपर्ने अवस्था आउँछ त्यसपछि तीन जनाको जीवनमा अनेकन् उतारचढाव आउन थालेका दृश्य चलचित्रमा रहेका छन् । नेता पुण्यप्रसाद (हरिवंश आचार्य) सँग अकुत धन हुन्छ । त्यही पैसाको आडमा उनी आफ्नो राजनीति चलाइरहेका हुन्छन् ।
सामाजिक सद्भावको पर्व फागु
संस्कृतिविद् गोविन्द टण्डन आजको दिन होली नभएर फागु खेल्ने दिन भएको बताउनुहुन्छ । उहाँले भन्नुभयो, “हाम्रो पञ्चाङ्गमा पनि फागु अथवा फागुपूर्णिमा भनेर लेखेको हुन्छ । त्यसैले हामीले यसलाई होली भन्दा पनि फागु भन्ने गरेका छौँ ।” फागुपूर्णिमा भनेको हाम्रो संस्कृतिभित्रको अभिन्न अङ्ग, संस्कार र मनोरञ्जनको साधनका रूपमा देखिएको उहाँ बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार पहिले होलीमा सबै परिवारका सदस्य र साथीभाइ जम्मा हुने, खेल्ने, रमाउने र मिठो मिठो खाने चलन मुलुकभरि नै थियो । अहिले धेरै कुरा परिवर्तित भइसक्यो । एक त फागु खेल्ने युवा जमात नै देशमा छैनन्, धेरै जसो बिदेसिए । बुढापाकाको पुस्ता विस्तारै कम हुँदै गएपछि परम्परागत रूपमा होली खेलिने चलन हराउँदै गएको छ ।
चलचित्रको सिक्वेलमा होडबाजी
चलचित्र हिट भएपछि त्यही चलचित्रको शृङ्खला (सिक्वेल) बनाउनेको अहिले होडबाजी चलेको छ । लुट, दर्पणछाया, जादुगर, खलनायक, परदेशी, आँधी तुफानलगायत चलचित्रको सिक्वेल बनेसँगै अहिले नयाँ निर्देशक/निर्माता पनि चलचित्रको सिक्वेल बनाउनेतिर लागिपरेका छन् । सफल चलचित्रको सिक्वेलको सिको गर्दै अपेक्षाकृत प्रदर्शन गर्न नसकेका चलचित्रले पनि धमाधम सिक्वेलको घोषणा गर्ने गरेका छन् । विकासराज आचार्य निर्देशित चलचि
चलचित्र चलाउने तरिका ‘विशेष प्रदर्शनी’
आफ्नो चलचित्र हेरेर समीक्षक तथा कलाकारबाट सकारात्मक कुरा आओस् भन्ने चाहना धेरै निर्देशक/निर्माताको हुन्छ । त्यसमाथि चलचित्र क्षेत्रमा आफूले गरेको कामको सही मूल्याङ्कन समीक्षक वा चलचित्रकर्मीहरूबाट होस् भनेर चलचित्र प्रदर्शन हुने केही दिनअघि या अघिल्लो दिन विशेष प्रदर्शनी अर्थात् ‘प्रिमियर सो’ गर्ने चलन छ । यही चलन अहिले नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा पनि निकै देखिन थालेको छ । हलिउड र बलिउडबाट सुरु भएको यो चलन नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा पुरानो भने होइन ।
