नेपाली समाजमा छुवाछुत, विभेद व्याप्त छ । धर्म, संस्कृति र परम्पराका नाममा यस्ता मानवीय संवेदनाहीन थिति पाइन्छ । यसै विषयलाई लिएर नेपाली चलचित्र बेलाबखत निर्माण हुँदै आएको छ । पछिल्लो पटक पुजार सार्कीले यही सामाजिक विषयवस्तुलाई जोडतोडसाथ उठाएको छ । नेपालमा दलित विषयमा निर्माण भएको सम्भवतः पहिलो चलचित्र हो ‘रगत’ । ‘बाटोमुनिको फूल’ ‘पण्डित बाजेको लौरी’, ‘प्रकाश’ जस्ता चलचित्रले समेत दलितको कथा, व्यथा, पीडा र वेदनालाई दर्शकसम्म पु¥याउने जमर्को गरेका थिए ।
नाटक मञ्चनमा दर्शकको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । समुदाय र कलाकारबिच अन्तर्क्रिया नभएसम्म नाटक मञ्चनले कुनै अर्थ राख्दैन । डबली, सडक नाटकदेखि रङ्गमञ्चसम्म आइपुग्दा नेपाली नाटकले फड्को मारेको पाइन्छ । पछिल्ला केही वर्षयता नेपाली रङ्गमञ्चले मञ्चनका क्षेत्रमा द्रुत गति अघि बढाएको छ ।
कुनै समय थियो जुन बेला नेपाली चलचित्रमा लगानी गर्नु भनेको ‘बालुवामा पानी हाल्नु’ सरह हुन्थ्यो तर अहिले समय बदलिएको छ । अहिले एक दुई वटा चलचित्र छोडेर भन्ने हो भने अधिकांशले लगानी उठाउने गरेको निर्माताको भनाइ छ । नयाँ शैलीसाथ चलचित्र निर्माण हुने क्रम बढ्दो छ । अधिकांशलाई लगानी डुब्छ भन्ने थाहा हुँदाहँुदै पनि यो क्षेत्रमा लगानी गर्नेको भिड उस्तै छ । पुराना केही लगानीकर्ता हराए पनि नयाँ भित्रिने क्रम बढ्दो छ ।
विज्ञापन हेरेर चलचित्र ‘फर्की फर्की’ बाट दर्शकले जे आशा गरेका थिए, खासमा त्यो होइन रहेछ । चलचित्रको कथा के हो र कथा कहाँ जाँदै छ भन्नेमै दर्शक अलमलिन्छन् । चलचित्र प्रेमकथा, ‘टाइम ट्राभल’, ‘टाइम लुप’ अथवा हाँस्य के हो त ? दर्शक यही तीन कुराको सोचाइले वाक्कदिक्क बन्छन् ।
नेपालमा मल्टिप्लेक्सको सुरुवात भएसँगै कुनै समय धेरै राम्रा भनिएका हल बन्द भइसेकका छन् । कुमारी, जयनेपाल, गोपीकृष्ण, गुण सिनेमा, गङ्गा, सिद्धार्थ, हिरारत्न, शिवदर्शन, मनकामना, आरधनालगायत चलचित्र भवन ब
अन्तर्राष्ट्रिय चलचित्र मेला, महोत्सवमा नेपाली चलचित्रले प्रतिस्पर्धा र सहभागिता गर्ने क्रम बढ्दो छ । त्यसो त नेपालमै समेत काठमाडौँ इन्टरनेसनल माउन्टेन फिल्म फेस्टिभल र नेपाल इन्टरनेसनल फिल्म फेस्टिभल, ह्युम्यान राइट्स फिल्म फेस्टिभललगायत चलचित्र प्रवर्धनसम्बन्धी महोत्सव हुने गरेका छन् ।
चलचित्र निर्माता र चलचित्र प्रदर्शक (हल मालिक) बिचको हिसाबकिताब विवाद नयाँ होइन । निर्माता र हल सञ्चालकबिच चलचित्र प्रदर्शनको विषयलाई लिएर गए वर्ष ठुलै विवाद चलेको थियो । नेपाली चलचित्रलाई पर्याप्त ‘सो’ नदिने आरोप हल मालिकमाथि निर्माताले लगाउँदै आएका थिए । हल सञ्चालकले नेपाली चलचित्रले हलको भाडासम्म उठ्नुपर्ने जिकिर गर्ने गर्थे तर अहिले यो विवाद साम्य भएको छ । नेपाल चलचित्र निर्माता सङ्घ र नेपाल चलचित्र सङ्घबिच ५०÷५० प्रतिशत सेयर बाँडफाँट गर्ने सहमति भएपछि यो विवाद टुङ्गिएको हो । हिसाबकिताबको यो विवाद टुङ्गिएपछि काठमाडौँका हलमा दर्शक सङ्ख्या बढ्न थालेका छन् । चलचित्रको व्यापार लयमा फर्किन थालेको हल सञ्चालक बताउँछन् । ‘मल्टिप्लेक्स’ र ‘डिजिटल’ ले गर्दा पनि अहिले हलमा दर्शक बढ्न थालेका हल सञ्चालकको भनाइ छ ।
नेपाली लोकगीत तथा सङ्गीतको परम्परा निकै पुरानो छ । तथापि आधुनिक गीतसङ्गीत परम्परामा नेपालको लामो इतिहास छैन । नेपाली सङ्गीतको व्यावसायिक विकासमा सङ्गीत शिक्षाको महत्वपूर्ण भूमिका हुने भए पनि नेपालमा सङ्गीत शिक्षाले फड्को मार्न सकेको छैन । कुनै पनि गीत राम्रो हुनमा शब्द र स्वरको जति ठुलो भूमिका हुन्छ, त्यति नै महत्व सङ्गीतको हुन्छ । नेपाली सङ्गीतको विशेषता आफ्नै मौलिकता हो । नेपाली सङ्गीतमा लोकसङ्गीतको प्रभाव ज्यादा छ । पछिल्लो समयमा सङ्गीतको अध्ययनभन्दा पनि रहरैरहरमा सङ्गीत क्षेत्रमा आउने क्रम बढ्दो पाइन्छ । केही सङ्गीतकर्मीले व्यावसायिक रूपमा आफूलाई अघि बढाउन खोजेका पनि छन् । कोरोनापछि सङ्गीत सिकाइने विद्यालय बढे पनि सङ्गीत सिक्न आउने विद्यार्थीको सङ्ख्या कम हुँदै गएको सङ्गीत विद्यालय सञ्चालक बताउँछन् ।
साहित्यकार उपेन्द्र सुब्बालाई पहिलो चलचित्र ‘जारी’ ले निर्देशकका रूपमा स्थापित बनायो । अब ‘मनसरा’ ले पनि सुब्बालाई त्यो ‘हाइप’ सम्म पुर्याउन कत्तिको सफल हुन्छ त्यो हेर्न बाँकी छ । जारी जस्तै चलचित्र मनसराको सशक्त पक्ष यसको संवाद हो । जारीमा पात्र नामसाङ पोइल गएकी स्वास्नी फिर्ता ल्याउँदा पनि ‘नामर्द’ ठहरिएको थियो भने मनसरामा रिसाएकी स्वास्नी फकाउन नजान्ने र स्वास्नीमाथि सौता हाल्ने ‘नामर्द’ ठहरिएको छ ।
निर्देशक तथा निर्माता सञ्जय लीला भन्सालीको चलचित्र ‘गङ्गुबाई काठियावाडी’ को कथा मुम्बईको वेश्यावृत्ति बजारमा आधारित थियो । यस पटक त्यही कथा लाहोरसम्म आइपुगेको छ । यो कथा हो ‘हिरामान्डी’ अर्थात् ‘द डायमन्ड मार्केट’ ।
नेपाली बजारमा हिन्दी चलचित्रको दबदबा दुई/तीन वर्षअघिसम्म ज्यादै थियो । बलिउडमा सार्वजनिक भएको केही दिनमा नेपाली बजारमा ती चलचित्र आइपुग्थे । नेपाली दर्शकमा समेत नेपाली चलचित्रभन्दा हिन्दी र अङ्ग्रेजी चलचित्रको प्रतीक्षा ज्यादा हुने गरेको थियो । तराईदेखि पहाडका चलचित्र घरमा हिन्दी चलचित्रकै बोलवाला थियो । नेपाली चलचित्रभन्दा हिन्दी र अङ्ग्रेजी चलचित्रले अर्थ सङ्कलनसमेत राम्रै गर्ने हुनाले हल मालिक पनि नेपालीभन्दा अन्य भाषाकै चलचित्र लगाउन तयार हुन्थे । चलचित्र विकास बोर्डको प्रमुख आयस्रोत नै हिन्दी र अङ्ग्रेजी चलचित्रबाट विकास शुल्कका नाममा प्राप्त हुने रकम हुने गरेको छ । अहिले परिस्थिति फेरिएको छ । यो वर्ष बलिउड चलचित्र प्रदर्शनका लागि नेपाल गलत गन्तव्य साबित भएको छ । यो महिना नेपाली चलचित्र घरमा त्यस्तो कुनै पनि नाम चलेका बलिउड चलचित्र प्रदर्शनमा आएको छैन ।
नेपाली समाजमा ‘बोक्सी’ को विश्वासले ग्रामीण समाजमा जरा गाडेको छ । यसै विषयवस्तुमा चलचित्र ‘बोक्सीको घर’ निर्माण गरिएको छ । रङ्गकर्मी सुलक्षण भारती निर्देशित ‘बोक्सीको घर’ नाटकलाई चलचित्र रूपान्तरण गरिएको हो । पुरुषप्रधान समाजले ‘बोक्सी’ का नाममा महिलामाथि गरिएको दमनको कथालाई चलचित्रमा पस्कन खोजिएको छ ।
नेपाली साहित्यका सयौँ पुस्तक बर्सेनि बजारमा आउँछन् तर त्यसमा महिलाले लेखेका पुस्तकको सङ्ख्या कति ? यसरी हेर्दा, महिलाले लेखेका पुस्तकको सङ्ख्या निकै कम देखिन्छ । नेपाली साहित्यमा विष्णुकुमारी वाइबा (पारिजात) पछि सशक्त महिला साहित्यकारको उदय हुन नसकेको गुनासो साहित्यकारको छ । २०१३ सालदेखि प्रदान गर्न थालिएको मदन पुरस्कारको पुरस्कृत सूचीमा पारिजातको शिरिषको फूलले २०२२ सालमा मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो । २०१३ सालदेखि २०७९ सम्मको मदन पुरस्कार (२०३१ र ३३ सालमा वितरण नगरिएको) को सूचीमा महिला साहित्यकार चार जनाले मदन पुरस्कार प्राप्त गर्नुभएको छ । यो तथ्यले समेत महिला लेखकको अवस्था र स्तरलाई नियाल्न सहयोग गर्छ । मदन पुरस्कार गुठीका अनुसार झमक घिमिरेको ‘जीवन काँडाकी फूल (२०६७)’, राधा पौडेलको ‘खलङ्गामा हमला (२०७०)’ र नीलम कार्की ‘निहारिका’ को ‘योगमाया (२०७४)’ ले मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो ।
राजधानीमा रहेका नाटकघरमा दिनहुँजसो नाटक मञ्चन हुने गरेको छ । नाटकका दर्शक सीमित भए पनि नियमित रूपमा नाटक मञ्चन हुनु नाटक पारखीका लागि खुसी विषय हो । नियमित नाटक मञ्चनले रङ्गकर्मीमा उत्साह र जाँगर थपिएको छ । थिएटरमा नाटक हेर्न दर्शक आऊन्÷नआऊन् नयाँ नाटकको अभ्यास र प्रदर्शन भने चलिरहेको छ । यो क्रम काठमाडौँमा मात्र सीमित नभएर काठमाडौँबाहिरका नाटकघरमा समेत चलिरहेको छ ।
चित्रकला विधालाई विश्वभाषा मानिन्छ । कारण, यसलाई बुझ्न र बुझाउन कुनै भाषा आवश्यकता पर्दैन । चित्रकला त्यो विधा हो; जसमा सम्पूर्ण भाषा, सङ्गीत र साहित्य अटाएको छ । चित्रकला सुन्दर हुन्छ, मनमा उब्जेका सुन्दर भावना र कल्पनालाई रङको माध्यमबाट क्यानभासमा उतार्ने काम चित्रकारले गर्छन् । परिकल्पनालाई क्यानसभामा चित्रण गरी विश्वसमाजलाई थप चिन्तनशील बनाइदिने कार्य कलाकारले नै गरिरहेका हुन्छन् । राफेल, भेनगाग, डाली, पिसारो, लियोनार्दो दा भिन्ची, पाब्लो पिकासो, मोने, माने, दोमियर, कुर्बे, कान्दस्की, विलियम डी कनिङ, ज्याक्सन पोलकलगायत सयौँ कलाकारले विश्वकलाको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन् ।