सुशासन र नयाँ नेतृत्व
मुलुकमा सुशासन कायम गराउनु सरकारको पहिलो जिम्मेवारी हो । हरेक सरकारले सुशासन कायम गराउने कार्यलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्ने गर्छन् । राजनीतिक दलको घोषणापत्र र सरकारका नीति कार्यक्रममा सुशासनलाई महìव दिइने उल्लेख गरेको भए पनि नेतृत्वको सोच र व्यवहारमा सुशासनलाई महìव नदिने गरेका कारण व्यवहारमा सुशासन निरीह भएको छ । सरकारको नेतृत्वमा रहने र जनप्रतिनिधिको हैसियतमा रहने जिम्मेवार पदाधिकारी भ्रष्टाचारजन्य कार्यसँग जोडिने गरेका कारण अपेक्षित उपलब्धि हासिल हुन नसकेको हो ।
दासत्व उन्मूलनका समस्या
आज संसारभरि अन्तर्राष्ट्रिय दासत्व उन्मूलन दिवस विभिन्न कार्यक्रम गरेर मनाइँदै छ । आजभन्दा ७३ वर्षअघि सन् १९४९ को आजको दिनमा (डिसेम्बर २) संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महासभाले व्यक्तिको आवागमन र अन्यको वेश्यावृत्ति शोषणको दमनसम्बन्धी महासन्धि पारित गरेको थियो । यौन शोषण, मानव बेचबिखन, बालश्रमको सबैभन्दा जघन्य रूप, जबरजस्ती विवाह र सशस्त्र द्वन्द्वमा प्रयोगका लागि बालबालिकालाई जबरजस्ती भर्ती गर्नेजस्ता आधुनिक दासत्व अन्त्य गर्न यो अन्तर्राष्ट्रिय दासता उन्मूलन दिवस मुखरित छ । आज संसारमा ४.३ करोड मानिस दास छन् । करिब २५ प्रतिशत दासत्वको चङ्गुलमा बालबालिका रहेको विभिन्न तथ्यले पुष्टि गर्छ ।
सुधारोन्मुख नेपाली पर्यटन
नेपाली पर्यटन यतिखेर आशा र निराशाको दोसाँधमा उभिएको छ । कोभिड –१९ को महामारीबाट विश्व पर्यटन अत्यन्त पीडादायी अवस्थामा पुगेको स्थितिमा नेपाली पर्यटनसमेत अछुतो रहन सकेन । २०७२ वैशाखको विनाशकारी भूकम्पका कारण पीडित पर्यटन व्यवसाय छोटो अवधिमै कोरोना महामारीको अर्को पीडा सहन विवश भएको छ । कोभिड –१९ अघि सन् २०१९ मा हवाई र स्थल मार्गबाट कुल ११ लाख ९७ हजार १९१ पर्यटकलाई नेपालले आतिथ्य प्रदान गरेकोमा पर्यटक आगमन ओरालो लागेर सन् २०२० मा दुई लाख ३० हजार ०८५ तथा सन् २०२१ मा एक लाख ५० हजार ९६२ मा खुम्चिनु प¥
आन्दोलनमा क्षति
‘एक कदम अगाडि, दुई कदम पछाडि’ कम्युनिस्ट पार्टीको दर्शनभित्रको रणनीतिक योजनाको रूपमा रहेको यो भनाइ आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ । निर्वाचनमा जानुअघिसम्म पानी बाराबारको स्थितिमा रहेका नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीबीचको सम्बन्धलाई ‘आइस ब्रेक’ गर्दै एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीले माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाललाई बधाई दिएसंँगै मिलेर जान सकिने कुरामा सोच्नका लागि दिनुभएको समय अवसरका रूपमा लिन सकिन्छ । अहिलेसम्मको निर्वाचन परिणामलाई विश्लेषण गर्दा नेपाली कांग्रेस पहिलो र नेकपा एमाले दोस्रो स्थानमा आउने स्थिति देखिएको छ ।
मलेसिया हाँक्दै इब्राहिम
दुई दशकभन्दा बढी समय ओझेलमा पारिएका मलेसियाका वरिष्ठ विपक्षी नेता अनवर इब्राहिम देशको नयाँ प्रधानमन्त्री बन्नुभएको छ । हालै सम्पन्न निर्वाचनमा कुनै पनि दलले बहुमत ल्याउन नसकेपछि ठूलो दलको नेताका रूपमा उहाँलाई राजा सुल्तान अब्दुल्लाहले प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्नु भएको हो । इब्राहिम र पूर्वप्रधानमन्त्री मुहिद्दिन यासिन दुवैका दलले चुनावमा बहुमत ल्याउन नसकेको अवस्थामा उहाँले कुन दलसँग सहकार्य गर्नु हुने होे अझै स्पष्ट भइसकेको छैन ।
शासकीय नेतृत्वमा कांग्रेस
सङ्घीय संसद् र प्रदेश संसद्को निर्वाचन सम्पन्न भएको छ । अन्तिम नतिजा आउन बाँकी छ । नेपाली कांग्रेस पहिलो र एमालेले दोस्रो दलका रूपमा जनादेश प्राप्त गरेका छन् । यस पटकको निर्वाचनमा मतदातालाई राजनीतिक दलहरूले खासै प्रभाव पार्न सकेनन् । आआफ्ना दलका क्याडरसमेतलाई दलहरूले पूर्ण रूपमा समेट्न सकेनन् । छिटपुट घटनाबाहेक निर्वाचन भने शान्तिपूर्ण सम्पन्न भएको मान्नुपर्छ । निर्वाचनले निर्वाचित प्रतिनिधिलाई स्पष्ट आदेश दिएका छन् । मतादेशविपरीत दलहरू परिचालित भएमा दलका लागि प्रत्युत्पादक हुनेमा सन्देह रहँदैन ।
उत्प्रेरणा र कार्यसन्तुष्टिको अन्तरसम्बन्ध
उत्प्रेरणा सङ्गठनात्मक उद्देश्य हासिल गर्नका लागि सङ्गठनमा आबद्ध सदस्यमा काम गर्ने तीव्र चाहना, इच्छा र जागरण अत्यावश्यक हुन्छ । त्यसलाई उत्प्रेरणा भनिन्छ र उत्प्रेरणाको शाब्दिक अर्थ अग्रसर बनाउनु हो । उत्प्रेरणाले सङ्गठनात्मक कार्य गर्न बल प्रदान गर्छ । उत्प्रेरणा मनोवैज्ञानिक मानवीय पक्ष हो । यो कामप्रति उत्सुकता जगाउने प्रविधि हो ।
सामाजिक उत्तरदायित्व
हरेक दिनका अखबार वा अनलाइन पोर्टलहरूमा फलानो बैङ्क वा वित्त कम्पनीले यति थान कपडा बाँडे, वृक्षारोपण गरे, विद्यार्थीलाई कापी, कलम बाँडे, वृद्धलाई निःशुल्क भोजन गराएजस्ता समाचार आइरहेका हुन्छन् । त्यसरी बैङ्क–वित्त कम्पनीले गरिरहेका गतिविधि उनीहरूका सामाजिक उत्तरदायित्व कार्यक्रम (सीएसआर) हुन् । सबै त होइनन् तर धेरैले सामाजिक उत्तरदायित्व कार्यक्रमका नाममा कनिका मात्र छर्ने गरेका छन् । एकाधले सिङ्गै स्कुल, धर्मशाला, मठमन्दिर वा गरिबको छाना–नानाको व्यवस्था गरेका छन् । तर सामाजिक उत्तरदायित्व बहन गर्ने बैङ्क–वित्त कम्पनीमध्ये धेरैले नाम मात्रैको सहयोग गर्ने गरेका छन् । सो विषयमा धेरैलाई कुनै वास्ता छैन । मिडियाले पनि सो विषय त्यति उठान गरेका छैनन् ।
सहकार्यको सन्देश
हालै सम्पन्न प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाको निर्वाचनको धेरैजसो परिणाम सार्वजनिक भएको छ । समानुपातिकतर्फको मतगणता जारी नै रहेका कारण यसको सम्पूर्ण परिणाम घोषित गर्न अझ केही दिन लाग्न सक्छ तर सङ्घमा कुनै एक दलको नेतृत्वमा सरकार गठन हुने सम्भावना देखिँदैन । चुनावअघि अस्तित्वमा आएको पाँच दलीय गठबन्धनले आफ्नो सहयात्रालाई निरन्तरता दिन खोज्यो भने नयाँ सरकारको गठनमा समस्या हुने छैन तर नेपालका राजनीतिज्ञहरूमा रहेको सत्ताप्रतिको असीमित महìवाकाङ्क्षाले नयाँ सत्ता समीकरणलाई पनि अस्तित्वमा ल्याउन सक्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन । समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीका कारण नेपालमा कुनै एक पार्टीको नेतृत्वमा बहुमतको सरकार अस्तित्वमा आउने सम्भावना रहेन ।
जलवायु परिवर्तनको प्रभाव
गत नोभेम्बर ६ तारिखबाट इजिप्टको शर्म–एल–शेख सहरमा भएको संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय जलवायु परिवर्तन सम्मेलन तोकिएका दिनभन्दा बढी लम्बिए पनि खासै उपलब्धिपूर्ण हुन सकेन । जुन सम्मेलनले नोभेम्बर २० मा जलवायु परिवर्तनको असर परेका मुलुकलाई ‘लस र ड्यामेज’ का आधारमा क्षतिपूर्ति दिने निर्णय भएको संयुक्त राष्ट्रसङ्घका जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी एक्जुकेटिभ सेक्रेटरी सिमोन स्टेइलले जानकारी गराएका थिए । विकसित राष्ट्रले हरेक सम्मेलनमा कार्बन उत्सर्जनमा कटौती गर्ने र उक्त कार्बन उत्सर्जनबाट प्रभावित गरिब राष्ट्रलाई क्षतिपूर्ति दिने सहमति जना
राष्ट्र उठाउने मन्त्र
अथर्ववेदमा मातृभूमिको महिमा छ । त्यसमा भनिएको छ, “हे मातृभूमि, हामीलाई अनन्त ज्ञान प्राप्त होस् । प्रत्येक दिन हामी अभैm समृद्ध बन्न सकौँ । दयालु, परोपकारी र उदार बन्न सकौँ ।” आज हरेक राष्ट्रले सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रिय एकता र जनहितको रक्षाका लागि राष्ट्रिय मूलमन्त्र बनाएर सोहीअनुसार परराष्ट्र नीति, राष्ट्रिय सुरक्षा नीति, अर्थनीतिलगायतका यावत् पक्षको संरक्षण गर्ने गरेको पाइन्छ । त्यो मूलनीतिमा राष्ट्रको तस्बिर देखिन्छ । विगत र वर्तमानबाट शिक्षा लिएर भविष्यको मार्गचित्र बनाइन्छ ।
अल्मलिएको पोषण कार्यक्रम
एक्काइसौँ शताब्दीमा पनि खानै नपाएर समस्याग्रस्त हुनु भनेको गम्भीर अस्वीकार्य अवस्था हो । संसारभर लगभग १४९.२ मिलियन बालबालिका (पाँच वर्षभन्दा मुनिका) पुड्कोपनको फन्दामा परेका छन् भने ४५.४ मिलियन ख्याउटे र ३९ मिलियन मोटोपनका सिकार बनेका छन् । (विश्व तथ्याङ्क २०२१) । नेपालमा पनि कुपोषणको समस्या व्यापक छ । नेपालले पुड्कोपन, मातृ मृत्युदर र शिशु अनि बाल मृत्युदर घटाउन सकारात्मक फड्को मारेको छ ।
निर्वाचनपछि संवैधानिक विकासक्रम
२०७९ मङ्सिर ४ गते सम्पन्न प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभा निर्वाचनको परिणाम आउने क्रम जारी छ । अब केही दिनमा निर्वाचनको अन्तिम मतपरिणाम आउनेछ । हुन त यो परिणाम ल्याउनका लागि सम्पूर्ण नेपालीले आफ्नो ठाउँबाट मद्दत पु¥याएको अवस्था छ नै । जुन कार्य संविधानप्रति नागरिकको कर्तव्य पालनको एक महìवपूर्ण अंश पनि हो । किनकि नेपालको संविधानको धारा ४८ ले संविधान र कानुनको पालना प्रत्येक नागरिकले गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिएकोे छ । कुनै पनि देशमा संविधानभन्दा उच्च स्तरको वा समान स्तरको कानुन बनाइएको हुँदैन ।
मिथिला संस्कृतिको महानता
पौराणिक गाथाअनुसार प्राचीन मिथिला राज्यको राजधानी जनकपुर थियो । अयोध्याका महाराज दशरथका पुत्र रामको विवाह राजा जनककी पुत्री जानकीसँग सु–सम्पन्न भएको अवसरमा हरेक वर्ष मार्ग शुक्ल पञ्चमीका दिनलाई विवाह पञ्चमीका रूपमा मनाइन्छ । यो धार्मिक परम्परा, संस्कृति तथा शुभ–संस्कारलाई उत्कृष्ट नमुनाका रूपमा लिइन्छ ।
मिलीजुली सरकारको जनादेश
मङ्सिर ४ मा सम्पन्न प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभा निर्वाचनको प्रत्यक्ष र समानुपातिक दुवै सिट जोड्दा सरकार गठनका लागि बहुमत पुग्ने सत्ता गठबन्धनको निष्कर्ष छ । प्रतिनिधि सभाको प्रत्यक्ष १६५ क्षेत्रमध्ये दोलखा, स्याङ्जा र बाजुराबाहेकको मतपरिणाम करिब सार्वजनिक भइसकेको छ । प्रत्यक्षमा सबैभन्दा धेरै सिट कांग्रेसले हात पारेको छ भने समानुपातिकतर्फ एमाले अगाडि छ । समानुपातिकको मतगणना र सिट बाँडफाँटको काम यसै साताभित्र पूरा हुनेछ । प्रत्यक्षमा कांग्रेसभन्दा कम सफलता पाएका कारण समानुपातिकमा एमाले जति अगाडि भए पनि कांग्रेस संसद्को सबैभन्दा ठूलो दल हुने निश्चित छ । प्रत्यक्ष र समानुपातिकमा गरी ९० सिटको हाराहारी जित्ने कांग्रेसको अनुमान छ ।
निर्वाचन नतिजाको सन्देश
प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभा सदस्य निर्वाचनको अन्तिम परिणाम आउन अझै केही दिन लाग्नेछ । संविधान बनेपछिको दोस्रो निर्वाचनले ल्याउने राजनीतिक तरङ्ग र नयाँ सरकार गठनबारे विभिन्न चर्चा–परिचर्चा हुन थालेका छन् । दलीय अङ्कगणित पूर्ण रूपमा नआएसम्म विश्लेषण गरिहाल्नु हतारो हुनेछ । यो निर्वाचनबाट निर्वाचित हुने जनप्रतिनिधिले प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभामा देखाउने व्यवहारपछि झन् यसका थप आयाम खुल्दै जानेछन् ।
निर्वाचनपछिको यात्रा
संसदीय निर्वाचन सम्पन्न भएको छ । सातवटा प्रदेश संसद् र एउटा सङ्घीय संसद्ले जनताबाट निर्वाचित नयाँ सदस्य पाउँदै छ । मतगणनाको समापन र समानुपातिकअन्तर्गतको अन्तिम टुङ्गो लाग्दासम्म मङ्सिरको तेस्रो साता वा अन्तिम साता छुने देखिन्छ । त्यसपछि स्वाभाविक रूपमा सुरु हुनेछ, सातवटा प्रदेश र सङ्घमा सरकार निर्माणको अभ्यास । यो हिसाबले पुस महिनाबाट नयाँ जनादेशसहितको सरकारले पाँच वर्षका लागि शासनको बागडोर सम्हाल्नेछ ।
नयाँ नेतृत्वको दायित्व
यही मङ्सिर ४ गते भएको प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभा निर्वाचनको नतिजा अधिकांशजसो सार्वजनिक भएको छ । जसअनुसार प्रतिनिधि सभामा नेपाली कांग्रेस सबैभन्दा ठूलो दल बन्ने देखिएको छ । यद्यपि सङ्घ र प्रदेशमा एकल बहुमत कुनै दलको पनि पुग्ने सम्भावना कम छ । यो भनेको विगतको जस्तै मिलिजुली सरकार बनाउनुपर्ने हुन्छ । निर्वाचनको परिणामअनुसार मिलिजुली सरकार बन्यो भने विगतमा झैँ अस्थिरता चाहिँ देखिन सक्छ । यसलाई अब बन्ने नेतृत्वले रोक्न जरुरी छ ।
राजनीतिक स्थिरतामार्फत सुशासन
आमनिर्वाचन २०७९ को अन्तिम नतिजा आउन बाँकी भए पनि चुनावले कस्तो सन्देश दियो भन्ने प्रस्ट भइसकेको छ । ठूला भनिएका पुराना दललाई दह्रैसँंग पाठ पढाएर निर्वाचन सम्पन्न भएको छ भने नयाँ दललाई गहन जिम्मेवारी थपिएको छ । यथास्थितिबाट बाहिर निस्कन नसके दशकौँदेखि विरासत जमाउँदै आएका दलमाथि जनताले खतराको घण्टी बजाउन सक्छन् भन्ने सन्देश चुनावले दिएको छ ।
महिला हिंसा रोक्न प्रभावकारी कानुन
हिंसा भनेको एक व्यक्तिले अर्को व्यक्तिलाई दिने यातना, पीडा र अपमान हो । यो शारीरिक, मानसिक, शैक्षिक, आर्थिक, यौनजन्य वा अन्य जुनसुकै रूपमा पनि हुन सक्छ । महिला भएकै आधारमा मानव अधिकार उपभोगमा गरिने विभेद, शारीरिक तथा मानसिक रूपबाट दिइने पीडा, प्रतिबन्धलगायत जुनसुकै तरिकाबाट महिलाको आत्मसम्मानमा पु¥याइने सबै किसिमको आघातलाई महिला हिंसाका रूपमा बुझिन्छ ।
नमुना धार्मिक सहरको प्रतीक्षा
जनकपुर प्राचीनकालदेखि वर्तमानसम्म हिन्दुका लागि मात्र होइन, बौद्ध, जैनलगायत कतिपय अन्य धार्मिक समूहका लागि पनि आस्थाको केन्द्र रहिआएको छ । वाल्मीकीय रामायणअनुसार जनकपुरको प्राचीन नाम बैजन्त थियो । बैजन्त शब्दको चर्चा देवीभागवत पुराणमा पनि भेटिन्छ । निमिपछि मिथि राजा भए । उनले बैजन्त नामलाई परिवर्तन गरी मिथिलापुरी राखेका थिए । मिथिलापुरी आफ्नो नामले नै मिथिलाको राजधानी नगरलाई जनाउँछ । यो नाम धेरै वर्षसम्म कायम रह्यो । हिन्दुहरूका महान् ग्रन्थ रामायण, महाभारत तथा पुराणमा समेत यसै नामबाट प्रचलित थियो । प्राचीन कालमा जनकपुरको आकार निकै ठूलो थियो । सीमातिर हेर्दा पूर्वमा कमलादेखि पश्चिममा जलेश्वरसम्म तथा दक्षिणमा गिरिजास्थानदेखि उत्तरमा धनुषाधामसम्म यस क्षेत्रको सीमा थियो । प्राचीन जनकपुरको क्षेत्रफल ३१.२ वर्गमाइल थियो जो वर्तमान समयमा एउटा सानो क्षेत्रमा खुम्चिएको देखिन्छ ।
खुसी जित्ने उपाय
कुनै समयको प्रसङ्ग हो, एक देशका राजालाई जीवनको एउटा क्षणमा आएर जीवनमा राज्य नै जित्दा पनि केही अपूर्णजस्तो लाग्यो । सबै कुरा सम्पन्न त छ, राज्य नै आफ्नो नाममा छ र पनि मेरो खुसी खोइ ? खुसी नै पाउन नसकेको म राजाले कसलाई जितेँ, के जितेँ ? उनी आफ्नो सुन्दर घोडामा हीरा, जवारतसहित सुख र शान्ति खोज्न दरबारबाट निस्के । बाटोमा भेट्ने जतिलाई उनले प्रश्न राख्थे– सुख र खुसी कसरी मिल्छ ? कसैले मलाई बताइदियो र मलाई क्षणभर मात्र खुसी मिल्यो भने पनि मसँग भएको हीरा, जवारत सबै दिनेछु । सुन्ने जति सर्वसाधारणलाई विश्वास लागेन, यत्रो सम्पन्न सम्राट खुसी र सुख खोज्न हिँडेका ? पक्कै उनले केही गर्न खोजेको हुनुपर्छ उल्टो शङ्का पो गर्न थाले । कसैले उनलाई बताउने
युवा पलायन कसरी रोक्ने
देशमा राजनीतिक स्थिरता कायम भई उद्योगधन्दा सञ्चालनमा आई आर्थिक विकासले गति लिन सकेको खण्डमा देशले फड्को मार्ने थियो तर त्यो हुन सकेन । स्वदेशमै रोजगारीको अवसर प्राप्त हुन पनि सकेन । अहिलेको अवस्थामा युवा पलायन देशकै जटिल एवं पेचिलो समस्या बन्दै गएको छ । सरकारले १५औँ योजना (आर्थिक वर्ष २०७६/७७–२०८०/८१) मार्फत रोजगारीलाई व्यवस्थित गराउने सन्दर्भमा सबै नागरिकलाई मर्यादित, उत्पादित र उत्थानशील रोजगारी उपलब्ध गराउने सोच तथा उत्पादनशील क्षेत्रमा रोजगारी अभिवृद्धि गरी बेरोजगारी दर तथा श्रमको अल्प उपयोगमा उल्लेखनीय रूपमा कमी ल्याउने लक्ष्य योजनाको रहेको छ । साथै सरकारले देशभित्र उत्पादनशील र मर्यादित रोजगारीका अवसर विस्तार गर्ने तथा वैदेशिक रोजगारीलाई सुरक्षित, मर्यादित र व्यवस्थित गर्ने उद्देश्य राखेको छ ।
विद्युतीय सुशासनको प्रभावकारिता
विद्युतीय सुशासन भन्नाले इलेक्ट्रोनिक सरकार, ई–गभर्नेन्स (आई.सी.टी.), सूचना र सञ्चार प्रविधिको सहयोगका साथ गरिने सरकारी कामकाज हो । यो सरल, नैतिक, जवाफदेही, उत्तरदायी र पारदर्शी शासन व्यवस्था हो । विद्युतीय सुशासन सेवाका विशिष्ट प्रकारका आधारमा चार प्रकार हुने विज्ञ बताउँछन् । ती हुन्– सरकारदेखि नागरिक, सरकारदेखि व्यवसाय, सरकारदेखि सरकार, सरकारदेखि कर्मचारी ।
निर्वाचनको सन्देश
‘यदि निजी शक्ति राज्य स्वयंभन्दा बलियो हुँदै जाने बिन्दुसम्म पनि जनताले सहँदै जाने हो भने प्रजातन्त्रको उदारता सुरक्षित हुन सक्दैन। त्यसको सार हो फासीवाद–सरकारमाथिको स्वामित्व एक व्यक्ति, एक समूह अथवा कुनै नियन्त्रणकारी निजी शक्तिको हुनु’, फ्रान्क्लिन डी रुजबेल्ट, अमेरिकी राष्ट्रपति (१९३३–४५)
