गाउँको कोसेली
गाउँ सहर बन्ने प्रतिस्पर्धामा छ । सहरलाई आधुनिक बनाउन अर्बौं अर्बका योजना थपिँदै छन् । व्यवस्थित सहर कसलाई मन पर्दैन र ! तर मानवमा असन्तुष्टि र वितृष्णा भने दिनानुदिन बढ्दै छ । सामाजिक, आर्थिक विकाससँगै आपराधिक गतिविधि पनि बढ्दै छन् । अपराधका घटनामा आधुनिक प्रविधि प्रयोग हुनुले पनि यसो भएको होला ।
रहरमै बाँचेको रङ्गमञ्च
नेपालमा टोलटोल र डबलीमा देखाइने नाटकको आफ्नै किसिमको परम्परा थियो । हामीले अहिले हेर्ने पश्चिमी शैलीको ‘थिएटर’ नाटक भने नाट्यसम्राट् बालकृष्ण समले भित्र्याउनु भएको हो । उहाँले नाटक लेख्ने, मञ्चन गराउने काम मात्र गर्नुभएन, नाटकको एउटा पुस्ता नै तयार पारिदिनु भएको थियो । समले तयार पारिदिनु भएको त्यो पुस्ताको पनि अन्त्य भइसकेको छ ।
प्रेमिकाको टाई (कथा)
‘‘आज पनि महारानीको सवारी भएको छैन, रातको आठ बजिसक्यो । होइन हो ! ‘काम छ ! काम छ !’ मात्र भन्छे तेरी श्रीमती ! तँ पनि डाक्टर हो । तेरो बाबु पनि अझै काम गर्दै हुनुहुन्छ तर तेरी श्रीमतीको चाहिँ फुर्ती र ढाँचा हेर्नु पर्छ बाफ रे बाफ ! कस्तो काम हो सधैँ ढिलो हुने ? बुहारी मान्छेले रातिराति गर्नुपर्ने काम किन गर्नु ? खानलाउन दुःख छैन अनि किन यो जात्रा गरेकी हँ तेरी श्रीमतीले । समयमै श्रीमतीलाई तह लाउनू है छोरा ! नत्र पछुतो होला । तीन महिना भयो तेरो बिहे भएको पनि आज । जागिरको पैसा दिने कुरो पनि केही गर्दिन । साँच्चै के काम हुन्छ भन् त बैङ्कमा ? कि
अमेरिका चिनाउने नियात्रा
नेपाली नियात्रा साहित्यमा लगभग सात सयको हाराहारीमा नियात्रा कृति प्रकाशित छन् । अमेरिका भ्रमणबारे मात्रै दर्जनौँ कृति लेखिएका छन् । तिनैको लहरमा उभिएको छ शरद निरोलाको नियात्रा सङ्ग्रह ‘एटलान्टिकदेखि प्रशान्त महासागरसम्म’ । त्रिविको सहप्राध्यापकको जागिर छोडेर तीन दशकअघि शरद निरोला अमेरिका जानुभएको हो । यही बसाइका क्रममा अमेरिकाका अविस्मरणीय घटना लिपिबद्ध रहेछ यो कृतिमा ।
नृस्पृह साँझ (कविता)
अलिनो मेरो बस्तीभित्र साँझ विस्तार ओर्लंदैछ ज्वरले दिमाग झ्याप्प छोपेजस्तो सुगरको रोगीको थकित गोडामा सूर्यको शक्ति शिथिल भएर
सत्मार्ग (कविता)
भ्रष्टाचार भिखारीका हुन् कथा हुन् ती दरिद्री मन सारा यो धरती र द्रव्य धन सब जोड्ने छ भित्री मन । मात्रै केवल त्यै कमाइकन धन बित्यो सबै जीवनी इच्छा पूर्ण नभई ऊ मर्छ विचरा सच्चा भिखारी बनी ।
घामसँग शरीरको सामीप्य
पञ्चतत्त्वद्वारा निर्मित एक विचित्रको सजीव यौगिक हो– मानव शरीर । यो निकै रहस्यमय रसायनहरूको महाभण्डार र ईश्वरको प्रयोगशाला हो, नित्य नैसर्गिक जीवन प्रक्रियाहरूको निष्काम कर्मथलो हो, महाब्रह्माण्डको सारांश हो । अनि जीवतìवलाई आफ्नो सङ्गीतमय अभिव्यक्तिका लागि सारङ्गी हो । ईश्वरको यो महान् आविष्कारलाई जतन गर्नु र योमार्फत जीवनको यथार्थता जान्नु मानवको कर्तव्यसहितको उद्देश्य हो । शरीरको ख्याल गर्नु स्वधर्म हो । स्वधर्म शरीरलाई सत्यसँग परिचय गराउने सत्गुरु हो । अर्थात् शरीररूपी रथलाई सही मार्गमा हिँडाउने रथी हो ।
नेपाली क्रिकेटमा चमत्कार
अपेक्षा गरेको बेला प्राप्त सफलताभन्दा नगरेको बेला प्राप्त सफलताले अपार खुसी दिने रहेछ । यस्तै खुसी अहिले नेपाली क्रिकेटले दिएको छ । करिब चार वर्षअघि नेपाल आईसीसी विश्वकप क्रिकेट लिग–२ मार्फत विश्वकप छनोटको ग्लोबल चयनमा पुग्ने र एकदिवसीय मान्यता जोगाउने अभियानमा निस्केको थियो । यस अवधिमा लिग–२ मा सहभागी सात राष्ट्रले होम र अवे गरी कुल ३६–३६ खेल खेल्नुपथ्र्यो । त्यसपछि शीर्ष पाँचमा रहन सके एकदिवसीय मान्यताप्राप्त हुने र शीर्ष तीनमा स्थान बनाउने सके विश्वकप छनोटमा स्वतः चयन हुने प्रावधान रहेको थियो, जुन अभियानमा नेपालको सुरुवात कमजोर रह्यो ।
कहिल्यै निभ्दैन ‘परालको आगो’
सङ्गीतकार तथा गायिका शान्ति ठटालले दार्जिलिङ टक्सका संवाददातासित भन्नु भएको थियो, ‘प्रताप सुब्बाको सान्निध्य नपाएको भए मलाई यो स्थान प्राप्त हुँदैनथ्यो ।’ हुन पनि हो शान्ति दिदीलाई उहाँले नै सर्वप्रथम नेपाली मौलिक सिनेमा ‘परालको आगो’मा सङ्गीतकारको दर्जा दिनु भएको थियो, जसका कारण शान्ति ठटालको आज पृथक् परिचय छ । ‘उडी जाऊँ भने म पन्छी होइन. ..’ जस्तो कालजयी गीत जन्माइन् शान्ति दिदीले । तर यसमा प्रताप सुब्बाको गतिलो साथ छ । उहाँको गत चैत २ गते निधन भयो । उहाँ नेपाली सिनेमाका रोलमोडेल निर्देशक हुनुहुन्छ । उहाँको जन्म दार्जिलिङको सुकियापोखरीमा भएको थियो ।
लघुवित्तको भरोसामा ठेस
ग्रामीण क्षेत्रको आर्थिक क्रियाकलापमा लघुवित्तले सघाउँदै आएको छ । कमजोर आर्थिक अवस्था भएका व्यक्तिहरूले लघुवित्तबाट ऋण लिएर कृषि, पशुपालन तथा लघुउद्यम–व्यवसाय गर्दै आएका छन् । यसबाट उनीहरूले आय आर्जन पनि गर्दै आएका छन् । तर यो गुण बिर्सेर यतिखेर लघुवित्तलाई चारैतिबाट आक्रमण भएको छ । लिएको ऋण तिर्न असमर्थ भएको वा आफूहरूलाई शोषण भएको वा तिर्न सक्दिनँ वा तिर्दिनँ भन्ने बहाना बनाएर लघुवित्त नै डुबाउने अभियानमा केही व्यक्ति लाग्नुले यस्तो आशङ्का उब्जिएको हो । यो आशङ्का अरू बढेर जाने हो भने लघुवित्तको औचित्यमाथि नै प्रश्न खडा हुन्छ ।
किन आफैँभित्र हराउँछ मान्छे ?
शान्त रहेको मनको चैन एकाएक उद्वेलित भयो । रबरमा टाँसिएको खुट्टाजस्तै जोडसँगले टाँसियो दिमागको ढक्कन । होस गुमेको पल यहीँ हो गल्ती हुने । कतै रापिलो झिल्को निस्केर यही चेत दिएको थियो । त्यही बेला हो मैले बल गरेर आँखा बन्द गरेको । नत्र खुला आँखाले दृश्य हेरेर, मनले आक्रोश पोख्दो हो । मुखको सोझो बाटो भएर ।
आमा (दुई गीत)
१. सुनकोशी सुनजस्ती, तामाकोशी तामाजस्ती अटल लाग्छिन् गौरीशङ्कर, मेरै आमाजस्ती । तोरी फुल्दा मधेशझैँ कस्ती मग्मगाउँछिन् जूनकीरीझैँ अँधेरीमा ज्योति जग्मगाउँछिन्
कुहिरो र जिन्दगी (कविता)
कुहिरोभित्रको घाम रुँदै छ कि हाँस्दै छ थाहा हुन्न मनभित्र उज्यालोको रहर मर्दै छ कि बाँच्दै छ थाहा हुन्न ।
गजल
बेजमानीको बात म के जानूँ चोरी ठगीको भात म के जानूँ ! विश्वास विश्वासमै हुर्कें, बढेँ अविश्वासको लात म के जानूँ !
समका दुःखान्त नाटकमा द्वन्द्वविधान
महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्याल र नाट्यसम्राट्् बालकृष्ण समलाई नेपाली साहित्यमा ‘त्रिमूर्ति’का रूपमा सम्मान प्रकट गरिँदै आएको छ । यद्यपि, देवकोटालाई महाकवि र समलाई नाट्यसम्राट्को उपाधि जनबोलीले मात्रै दिएको हो । पौड्याललाई चाहिँ सरकारद्वारा नै ‘कविशिरोमणि’को उपाधि प्रदान गरिएको थियो । उहाँहरूका कृतिमाथि अनेक कोणबाट अनुसन्धान एवं चर्चा–परिचर्चा भएका छन् । यसै सेरोफेरोमा प्रा.डा. कुमारप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित ‘समका दुःखान्त नाटकमा द्वन्द्वविधान’ शीर्षकमा भर्खरै अनुसन्धानमूलक कृति प्रकाशित भएको छ । कोइरालाले वि.सं. २०६५ मा पूरा गरेको आफ्नो विद्यावारिधिको शोधलाई सङ्क्षेपीकृतसहित परिमार्जन गरेर कृतिका रूपमा सार्वजनिक गर्नुभएको हो ।
नियात्रा : अग्लियो चुलाचुली
“हाउ, धान पो काट्नु थियो मेरो त दाजु !” भाइ कान्छाले यसै भने । उनका कुरा ठीकै थिए । तर यै समयको मेलो मिलाएर चुलाचुलीको फेदी आइपुगेथेँ म । दमकको तातो घामसँगै धान खुर्रिन थालेको थियो । हप्ता दिनभित्रै नकाटे बाला झर्ने तम्तयारीमा थिए– धानका । “भोलिलाई चैँ मैले एक दिन मागेँ । जाम्–जाम् भाइ । मास्तिर
अधुरै रहेको गणेशको त्यो चित्र
भित्र कोठामा आफ्ना बुवाका प्रिय वस्तुहरूलाई संरक्षण गरेर राखिएको हेर्दा कुनै जुहारीले हीराका टुक्राहरूको चमकलाई जोगाउन संरक्षण गरेको होजस्तो लाग्छ । भित्र पस्नेबित्तिकै दाहिने छेउमा टेबुल छ । टेबुलमा ऐना छ । ऐनाको छेउमा स्केच गर्ने केही कागजका टुक्रा छन् । दक्षिणपूर्व कुनामा आधा बनेको गणेशको चित्र छ । त्यसको छेउमा रङका प्यालेट र ब्रसहरू छन् ।
एक बुँद बुद्धि
पृथ्वी, सूर्य, तारागणको सामूहिक स्वरूपलाई ब्रह्माण्ड (युनिभर्स) भनिन्छ । यसको निमार्ण कसरी भयो भन्ने विषय पनि रहस्यमय छ । यसको आजसम्म प्रमाणित यथार्थ मानव दिमागले भेटेको छैन । तर मानिस यति धेरै जिज्ञासु छ कि उसले ब्रह्माण्डको रहस्य पत्ता लगाउनका लागि अनेक प्रयास प्रत्येक दिन गरिरहेको छ । ब्रह्माण्डका बारेमा अनेक अनुत्तरित प्रश्न छन् । यीमध्ये दुई प्रश्न धेरै सोधिन्छन् । पहिलो हो, ब्रह्माण्डको निर्माण कसरी भयो ? दोस्रो, यो सीमित छ कि असीमित छ ?
छोरी (कथा)
माघ महिना थियो, दिनहरू धुम्मिएका थिए । पानी परेपछि जाडो बढ्दै थियो । त्यही बखत शरद्को छोरीको जन्म भयो । जन्मिएको केही समयपछि नर्सले छोरीलाई आमासँग ल्याएर सुताइदिइन् । आफूसँगै सुतिरहेकी छोरीको हातका औँलाहरू छोरीकी आमाले छाम्न थालिन् । औँला छामिरहँदा उनी झसङ्ग भइन् । उनले छोरीको औँला त चारवटा मात्र भएको पाइन् । छोरीको अर्को हातको आँैला पनि छामिन्, त्यसमा पनि चारवटा मात्र भएको उनले फेला पारिन् ।
च्याटजीपीटीको सल्किँदो आगो
तर्क गर्न सक्ने, आफू अनुकूल निर्णय गर्न सक्ने, सिर्जना गर्न सक्नेजस्ता विशिष्ट गुणकै कारण मान्छे अरू प्राणीको तुलनामा अलग छ । आफ्नो यही क्षमताको उपयोग गर्दै समयक्रममा अनेकौँ आविष्कार र निर्माण गरेर मान्छेले आफूलाई सबल स्थापित गरिरहेको छ । तर, मान्छेको सोच र क्षमताका सीमा छन् । अनेक प्रश्नको उत्तर, समस्याको समाधान पत्ता लगाउन मान्छेले लामो समय खर्चिनुपर्छ । आफ्नै विवेक प्रयोग गरेर पनि सफलता प्राप्त गर्ने सुनिश्चितता हुँदैन ।
बाटोमा दुई कविता
बाटो नाङ्गो थियोे बाटो नाङ्गो थियोे, उदाङ्ग थियोे उत्ताउलो थिएन
म धरती (कविता)
म धरती/म जननी उमार्नु छ मैले जमिनरूपी कोखमा नवजीवनका टुसाहरू ।
यौनिक विषयका कथा
विभिन्न संस्कृति, परम्परा र त्यसभित्रका अन्य विषयमा केन्द्रित भएर साहित्य सिर्जना गर्ने क्रम नेपाली साहित्य जगत्मा बढिरहेको छ । यसैक्रममा रत्न प्रजापतिको ‘रित्तो रथ’ कथा सङ्ग्रह बजारमा आएको छ । यस सङ्ग्रहका कथामा नेवारी संस्कृति र त्यस संस्कृतिभित्र अन्तर्निहित यौन मनोविज्ञानलाई रोचक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । ‘रित्तो रथ’का अधिकांश कथामा यौनिक झलक पाइन्छ । सङ्ग्रहमा बत्तीसवटा कथा समावेश छन् । सामाजिक विषयमा लेखिएका कतिपय कथामा यौनमनोविज्ञान सुटुक्क घुसेको पाइन्छ । सामाजिक विकृति विसङ्गतिप्रति रोचक ढङ्गले प्रहार गर्नु प्रजापतिका कथा वैशिष्ठ नै हुन् । नेवारी संस्कृति र यसभित्र जोडिएका विविध प्रसङ्गबाट कथावस्तु ग्रहण गरी कथा लेखनमा सक्रिय प्रजापतिका ‘बिसन्चो’, ‘सेतो बादल’, ‘बदाम बेच्ने केटी’, ‘स्वच्छन्द साँझ’ आदि कथा सङ्ग्रह प्रकाशित भइसकेका छन् ।
अलौकिक खप्तड
नौजवान मेडिकल डाक्टर गम्भीर बिरामी बालकलाई बचाउन दिनरात खट्नुहुन्छ । आफूले जानेका सबै नुस्खा प्रयोग गर्नु हुन्छ तर बालकमा कुनै सुधार हुँदैन । नौजवान डाक्टर नरमाइलो मानेर बालकको छेउमा उभिरहनुहुन्छ । एक जना नेपालतिरका साधु अकस्मात आइपुग्छन् । साधुले बिरामी बालकलाई मायालु पाराले सुम्सुम्याउँछन् । केही मन्त्र पढ्छन्– ‘फु फु चट्’ भन्दै आफूसँग भएको खरानीको टीका लगाइदिन्छन् । केहीबेरमै बालक खेल्न थाल्छ । एक किसिमको चमत्कार हुन्छ । विज्ञानमाथि अध्यात्मले विजय पाउँछ । विज्ञानको स्रोत पनि त अध्यात्म नै हो । कश्मीरका सम्भ्रान्त दुर्गा पण्डितका सन्तान, बेलायतबाट डाक्टर उपाधि पाएर कलकत्ता मेडिकल कलेजमा कार्यरत त्यो बेलाका विश्वप्रसिद्ध नौजवान डाक्टरको मनमा चिसो पस्छ । आफ्नो ज्ञान, शिक्षा र पेसादेखि दिक्क लाग्छ । कसैगरी चित्त बुझ्दैन । अनि यी सबै छोडेर उहाँ बनारसति
दशरथचन्दको आँगनमा
गत असारमा कामविशेषले केही दिन गोठलापानी, बैतडी जानुपर्ने काम आइप¥यो । त्यसो त यसअघि पनि २०७४ सालमा डडेल्धुरा हुँदै बैतडीको केही दिनको बसाइपछि गोकुलेश्वर, मालिकार्जुन दर्शन गरी दार्चुलासम्म गएको थिएँ । यो पटक परिवारका सदस्यसहित बैतडी गएको थिएँ । हामी धनगढीसम्म हवाईजहाजमा र यसपछि जिपबाट त्यसतर्पm लाग्यौँ । यस पटकको ड्राइभर रमाइलो खालको प¥यो, त्यसो भएर बाटो सजिलै अनि रमाइलो तरिकाले कटाउन पाइयो । धनगढीदेखि १८ किमिको दूरीमा अत्तरिया चौबाटो पुगेपछि गोदावरीतर्पm लाग्यौँ । गोदावरी सुन्दर सुदूरपश्चिमको प्रस्तावित प्रदेश केन्द्र पनि हो । त्यहाँको पार्कमा केही समय विरचण गरेपछि सुदूरपश्चिमका अलि अप्ठ्यारा लेकमध्येको एक भासुको लेक कटेर सहजपुर पुग्नै लाग्दा सल्लेरी वनको आनन्द लिन पाइयो । बुडर पुगेपछि बिहानको खाना खायौँ । बुडरबाट महाकाली किनारतर्पmको जोगबुढा जाने बाटो छुट्टिने रहेछ । त्यसपछि बाटोभरि ठाउँठाउँमा गुराँसका रुख हेर्दै यात्रालाई अगाडि बढायौँ । यस क्रममा डडेल्धुराको बजार हुँदै उग्रताराको दर्शन गर्न पुग्यौँ ।
