बानी (कविता)
सजिलो त हार्न सजिलो हुन्छ मलाई सजिलो कुरा केही पनि मन पर्दैन ! मैले सधैँ सधैँ उड्दै गरेको चरा मन पराएको छु बग्ने सहज बाटो सकिए पनि हरेस नखाएर
तिमीमा मिल्न पाऊँ (कविता)
सम्झी सम्झी कति दिन यहाँ कल्पनामा बिताएँ । ढोका जस्तै ढकढक गरी ढुक्ढुकी ढक्ढकाएँ ।। धर्ती तिम्रै नयनहरूमा आउँछिन् बस्नलाई । राखिद्यौ ए हृदयबिचको कन्दरामा मलाई ।।
साथ छोड्यौ अहिले (कविता)
जीवनभर साथ दिने वाचा गर्यौ पहिले जीवनको दोबाटोमा नै साथ छोड्यौ अहिले । पलपल यो मनले तिम्रो नै साथ खोज्छ यी आँखा पनि हरपल तिमी नै रोज्छ ।
विगत र वर्तमानका दस्ताबेज
नेपाली साहित्यमा विशिष्ठ नाम हो मन्जु काँचुली । उहाँका कविता, कथा, नाटक, लघुकथालगायत दर्जनौँ कृति प्रकाशित छन् । विसं २०१७ देखि कविता लेखनमा सक्रिय काँचुली दर्जनौँ साहित्यिक सङ्घ–संस्थाबाट पुरस्कृत हुनुभएको छ । हालसम्म पनि नेपाली भाषासाहित्यमा आफ्ना अमूल्य क्षण अर्पण गरिरहनु भएको छ । यसैको निरन्तरता हो, उहाँको पछिल्लो लघुकथा कृति ‘काँचुलीका लघुकथा’ । नेपाली साहित्यमा उहाँका कृतिहरू पढ्ने अवसर निरन्तर पाएका छौँ । ‘काँचुलीका लघुकथा’ कृतिले नेपाली लघुकथामा उहाँको गर्विलो उपस्थिति देख्न सकिन्छ । जीवनका अनुभव तथा नेपालको राजनीतिक परिवर्तन र त्यसको परिणाम जनतासम्म पुग्न नसकेका तिता क्षणका साक्षी लेखकका अनुभूति नेपाली साहित्यमा हामीले पढिरहेका छौँ, निरन्तर पढिरहने छौँ ।
‘पुस्तकले रोएकालाई हँसाउँदैन !’
रोएका कति छन् रुने जति खुसी पारी हँसाउन्न यो खोज्दा हुन् धनमान मुक्ति कतिले केही दिलाउन्न यो । ऐतिहासिक पहिलो उपन्यास ‘रजबन्धकी’ का लेखकद्वय टुकराज–पद्मराज मिश्रले सुरुमै ‘सानो गन्थन’ भनेर पुस्तकका बारेमा यस्तो श्लोक उल्लेख गर्नुभएको छ । अर्थात् यस पुस्तकले रोएकालाई हँसाउँदैन होला र धन, मान र मुक्ति खोज्नेका लागि पनि केही दिन सक्दैन होला तर यस उपन्यासले विसं १८२७ देखि १८३८ तिरको लमजुङ, तनहुँ, पाल्पाको चालचलन र अवस्थाबारे प्रस्ट पार्न खोजेको छ । सामाजिक, आर्थिक र ससाना राज्यबिचको लडाइँबारे पनि जानकारी दिएको छ ।
रौनक पुलुकिसी र लाखे नाचको
काठमाडौँको इन्द्रचोकबाट ४०/५० मिटर उत्तरमा किलागल टोल छ । यहीँबाट पुलुकिसी नाच निस्कन्छ । कुनै समय यहाँ जङ्गल र हात्तीसार थियो । किलागललाई नेपाल भाषामा ‘किसिगल’ भनिन्छ । नेपाल भाषामा हात्तीलाई ‘किसी’ र गोठलाई ‘गल’ भनिन्छ । उहिले हात्तीसार रहेको ठाउँ हुनाले ‘किसिगल’ नाउँ रहन गएको हो । यसैबाट अपभ्रंश भई किलागल भनिएको हो । इन्द्रजात्राका अवसरमा काठमाडौँका विभिन्न चोक र गल्लीमा जारी नाचहरूमा पुलुकिसी नाच विशेष आकर्षणमध्ये एक हो । इन्द्रजात्राको आठौँ दिन अर्थात् आश्विन कृष्णचतुर्दशीका दिन कुमारीको रथ तान्ने समयमा पुलुकिसी नाच पनि धूमधामसँग प्रदर्शन हुन्छ । बाँसको मान्द्रो, जसलाई नेपाल भाषामा ‘पुलु’ भनिन्छ । यस मान्द्रोबाट बनेको हात्तीको आकृतिभित्र दुई
पर्दामा गोर्खालीको बहादुरी
विश्वभरका नेपालीले ‘गोर्खाली’ शब्दलाई आफ्नो पहिचान ठान्छन् । नेपालीमा ‘गोर्खाली’ र अङ्ग्रेजीमा ‘गोर्खाज’ शब्दले बहादुर, इमानदार, दयालु तथा मेहनतीको परिचय दिन्छ । गोर्खा शब्द विश्वका दूरदराजमा ब्रान्डका रूपमा स्थापित छ । इतिहास खोतल्ने हो भने सन् १८१६ मा नेपाल–अङ्गे्रज युद्ध अन्त्य भएपछि नेपाली ब्रिटिस तथा भारतीय सेनामा भर्ती हुन थालेको र त्यस क्रममा उनीहरूले विश्वका विभिन्न देशमा गएर आफ्नो वीरता प्रदर्शन गरेको प्रसङ्ग जोडिन्छ । सन् १८१४ देखि नै लाहोर सहरमा गोर्खा भर्ती सुरु भएपछि लाहुरे शब्द प्रचलनमा आएको इतिहास पढ्न पाइन्छ ।
योग किन र कहिले ?
कुनै पनि कुराको जबसम्म पूर्ण जानकारी प्राप्त हुँदैन, त्यस कुराको पछि लाग्दा चाहेको उपलब्धि प्राप्त गर्न सकिन्न । योगमा पनि यो नियम लागु हुन्छ । त्यसैले मनलाग्दो किसिमले योग गर्नु हुन्न । जबसम्म ‘आत्मा’ चिन्न सकिन्न, योगासन र प्राणायाम नगरेकै राम्रो । व्यवस्थित किसिमबाट सास लिने, खानपिन गर्ने, उठबस गर्ने, सुत्ने र यस संसारको पूर्ण आनन्द लिने क्षमताको विकास गरेपछि मात्र योग सिक्नु पर्छ । संसारका सम्पूर्ण व्यायाम पद्धति पसिनै पसिनाले निथु्रक्क भिजाउने सीमासम्म श्रमको माग गर्दछ तर योगासनले भने श्रम र विश्रामला
पर्यटक तान्न उत्सुक तराई–मधेश
नेपाल हिमाल, पहाड र तराई–मधेश भूभाग मिलेर बनेको छ । प्राकृतिक, धार्मिक तथा ऐतिहासिक सम्पदाको रूपमा नेपाल विश्वमै अद्वितीय स्थल हो । यस्तो स्थल पर्यटनका दृष्टिले कति समृद्ध हुन्छ भन्न पर्दैन तर देशको आर्थिक मेरुदण्डका रूपमा रहेको पर्यटनको विकासमा हिमाल र पहाडको जति चर्चा हुन्छ, त्यति तराई–मधेशको चर्चा भएको पाइँदैन । त्यसैले तराई–मधेश पर्यटकीय दृष्टिले कति सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो ? यसबारे उठान गर्ने कोसिस गरिएको छ ।
बेनामहरूको नाममा (कथा)
कतिपय सम्बन्ध यस्ता हुन्छन्, जो भित्रभित्रै टुसाउँछन्, भित्रभित्रै हुर्कन्छन्, बढ्छन् । यसलाई सही मानेमा परिभाषित गर्न मुस्किल पर्छ । प्रभात र मञ्चलाको सम्बन्ध पनि त्यस्तै थियो । मञ्चला प्रभातको मनको पातलो आवरणलाई छिचोल्दै भावनाभित्र पस्थी । यादको पानाभित्र फर्फराउँदै सुमधुर गाना गुन्गुनाउँथी ।
घमण्ड (कविता)
छिटै चढ्छ माथि ज्वरो नाप्दा थर्मोमिटरमा पारो चढे जस्तै अहङ्कार अनि त स्वयम्लाई बृहस्पति ठानेर भुलिदिन्छ आफूले टेक्ने जमिन
गजल
फूल रोपेथेँ गमलामा बुट्टा कसले भर्यो होला पुतलीका पखेटामा बुट्टा कसले भर्यो होला । मान्छेलाई सजावटकै साधन ठान्यो होला सायद
पृथु महाकाव्यमाथि ईषत् दृष्टि
शास्त्रीय परिभाषाहरूलाई अलि पर पन्छाएर सजिलोसित महाकाव्यलाई चिनाउँदा लामो र रमाइलो कथालाई मिठो, मन छुने र मस्तिष्कलाई पनि झन्न पार्ने धेरै कवितामा रचिएको ठुलो काव्य नै महाकाव्य हो । विश्व साहित्यकै पुरानो विधा भएकाले संसारका अधिकांश विकसित साहित्यमा महाकाव्य पाइन्छन् । नेपाली साहित्यमा पनि महाकाव्यहरू छन् । महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको शाकुन्तल (२००२) नेपाली साहित्यको पहिलो महाकाव्य हो । शाकुन्तलपछि नेपाली साहित्यका स्वनामधन्य स्रष्टाहरूका दर्जनौँ महाकाव्य प्रकाशित छन् । महाकाव्यहरूको लामो ताँतीमा कवि सीताराम अधिकारीको हालै प्रकाशित पृथु (२०८०) महाकाव्य
रातमा भेरी नदीको झङ्कार
सुर्खेतस्थित इत्राम खोलाबाट पछिल्लो रातको चिसो स्याँठमा लपेटिँदै २३ किमी दुरीको छिञ्चु ओर्लिंदा बाहिरी दृश्य अँध्यारो र निःस्तब्ध थियो । रवि भाइको सौजन्यमा मोटरसाइकल लिफ्टमा हुइँकिँदा ठण्डीको असरले शरीर लल्याकलुलुक बन्यो । रात उज्यालोमा पदार्पण नगर्दै गन्तव्य ताकेका बसको टाँटाटुँटु आवाजले छिञ्चुलाई ब्युँताइसकेको छ । म भने डोल्पो सरोवर कन्या भेरी नदीको विपरीत धारको यात्रा भर्दै ८८ किमि पूर्वतर्फ खलङ्गा जाजरकोटको यात्रामा सोझिँदै छु । खलङ्गा छिचोलिने पहिलो बसको तलासीसहित तोकिएको सिटमा मैले आफ्नो स्थान लिन्छु । मिर्मिरेमै सीमित यात्रु समेट्दै छुटेको बसले पोथ्रै पोथ्राको सालघारी फेरो क्षण भरमै नाघ्यो । अँध्यारोको पर्दामा कैद बसको कापबाट धुमिलो पहिचान खुल्दै गरेको रामनगरको बिच गर्भ भएर बसले भेरी किनारमा ओर्लिन हतारको रफ्तार लियो ।
तरङ्गहरू मनैदेखिका तरलतम्
तरङ्ग तरङ्गिन्छन्, मनभित्रका उछाल पोखेर । भावनाका तरल तरङ्ग । रोक्न खोजेर रोकिन्न । कुनै हातलमा नि । हुन्न सम्भव । असम्भव प्रायः बनिन्छ । हुन्छ पनि उस्तै, यस्तै, त्यस्तै । जमानामै फ्रान्सेली शासक नेपोलियन बोनापार्टले ‘असम्भव शब्द मूर्खहरूका शब्दकोशमा मात्र भेटिन्छ’ भने थे । समय परिस्थितिले पल्टाइदिए । उनकै महान् वाणी । उनका आवेश शक्ति उपासना साबितिए । युद्ध एक्लै लडिन्न । न लडिन्छ पाखुरीकै भरमा । असम्भव हुन्छ त्यो । तरङ्ग मनभित्रकै आफ्नै । निबन्ध लेखन आफ्नै ।
नेपाली सेनाको गौरवमय इतिहास
परापूर्वकालदेखि नै नेपालले मित्रराष्ट्रलाई सैनिक सहयोग दिएको प्रमाण छन् तर आधुनिक काल (विसं १८०१ देखि) को मात्र यहाँ उल्लेख गरिएको छ : पृथ्वीनारायण शाहको पालामा भारतमा अङ्गे्रजको राज थियो । त्यो बेला विशेष गरी सीमा क्षेत्रका गाउँबस्तीमा लुटपाट हुन्थ्यो । मान्छे मारिन्थ्यो । यस्तो आतङ्ककारी काम गर्ने टोलीलाई गोसाइ र बैरागी भनेर चिनिन्थ्यो । आतङ्ककारी कामबाट अङ्गे्रज हैरान भएका थिए । यो समस्या समाधानका लागि अङ्ग्रेजले पृथ्वीनारायण
नाटकमय सहर
यति बेला सहरमा चार वटा नाटक मञ्चन भइरहेका छन् । ‘ह बिन्दु राम पण्डित’, ‘दमिनी भिर’, ‘वेडिङ एल्बम’ र ‘म पनि मान्छे हुँ’ क्रमशः शिल्पी थिएटर, मण्डला थिएटर, कौसी थिएटर र कुञ्ज थिएटर (गुरुकुल) मा मञ्चन भइरहेका छन् । यी चार वटै नाटकले दर्शकलाई अलग्गै स्वादको कथा पस्कन खोजेको छ ।
तिजको रहर...
हरेक वर्ष भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी नेपाली महिलाले हर्षोल्लासपूर्ण रूपमा मनाउँदै आएको चाड हरितालिका तिज भोलि आइतबारदेखि सुरु हुँदै छ । विशेष गरी काठमाडौँ उपत्यका र पहाडी भेगमा मनाइने यो चाडमा भाद्र शुक्ल द्वितीयाको दिन दर खाएर तृतीयाको दिन सक्नेले निराहार, निर्जल व्रत बस्ने गर्छन् । चौथीको दिन व्रतको पारायण गरेपछि पुनः पञ्चमीको दिन विशेष स्नान गरेर सप्तऋषिको पूजाआराधनापछि तिज सकिन्छ । यसरी हेर्दा यो चाड चार दिनसम्म मनाइन्छ ।
![टिउरिङ टेस्ट [कथा]](https://gorkhapatraonline.com/storage/media/120056/conversions/Untitled-2-original-thumb.jpg)
टिउरिङ टेस्ट [कथा]
कुनै एक बिहान उनीहरू उठ्दा दुवैले आफूलाई एक्लो पाए । झ्यालबाट चिहाउँदै गरेको मलिन घामलाई कोठामा छाडेर दुवै बाहिरी छतमा निस्के । उत्तरतर्फबाट जोसिएर बहेको बतास सँगसँगै यी जोडी टहल्दै गए । श्रीमती तीव्र चालमा अघिअघि र श्रीमान् उनको अनुसरण गर्दै पछिपछि देख्दा उनीहरूबिच कुनै असामान्य परिस्थितिले गर्दा दूरी बढिरहेको प्रतीत हुन्थ्यो । किनकि कतिपय कुरा शब्दले भन्न नसकेर मान्छेका चालढाल एवं अनुहारको उतारचढावको साङ्केतिक भावले व्यक्त गर्दछ ।
गजल
बित्यो जीवन सारेर समय बचेको रहर मारेर समय । चोखो पानीमा जहर घोल्दै जीवनबाट जीवन हारेर समय ।
सहरमा बर्सात (कविता)
सुतिरहेको सम्भवतः ननिदाएको अर्धनिद्रित सहर अनायास झसङ्ग... झस्कियो ।
तिज बरिलै (कविता)
घुमी फिरी वर्ष दिनमा तिज आयो बरिलै माइती घरको सम्झनाले मुटु खायो है । बाबा मेरा बिरामी छन्, आमा एक्ली घरमा दाजुभाइ विदेशमा छन्, आफ्नै पारामा
दुरूह समालोचनाको ग्रन्थ
समालोचना आफैँमा एक जटिल विधा हो। साहित्यका अनेक विधाका पुस्तक अध्ययन गरी त्यसमाथि आफ्नो विचार प्रस्तुत गर्नु समालोचनाको गुण हो। त्यस्तै गुणी समालोचकका रूपमा देखा पर्नुभएको छ युवराज मैनाली । उहाँ आफ्नो पठनमा जुनसुकै विधाका पुस्तक परेपछि र त्यसको सहज पठन गरेपछि त्यसबारे सहज ढङ्गमै समालोचना गर्न अग्रसर भइहाल्नु हुन्छ । यसको अकाट्य उदाहरण भएर देखा परेको छ ‘दृष्टि ः दृष्टिकोण’ समालोचना सङ्ग्रह । यस समालोचना सङ्ग्रहमा रहेका २९ वटा समालोचनाहरू मैनालीका स्वतन्त्र अध्ययनपछि निसृत स्वतन्त्र समालोचनाहरू हुन् । यस पुस्तकको प्रकाशकीयमै भनिएको छ, ‘प्रस्तुत कृतिमा लेखक केन्द्रितभन्दा पाठक केन्द्रित समालोचनाको बढी प्रयोग भएको छ ।’ यसै आधारलाई मनन गरी उहाँले समालोचना गर्नुभए
विस्मृत स्मृति
कति नमिठो भएर दुख्छन् – कतिपय दिनहरू। हजारौँ दिनमा यस्ता दिन पनि छन् – जसले जीवनलाई अमिलोमा रूपान्तरित गर्छन् ।एउटा विस्मृत दिन विस्मृतिकै गर्तमा फाल्नु छ । नसम्झनु छ – त्यो दिन । नकल्पिनु छ – त्यो समय । नसोच्नु छ – त्यो अकल्पनीय दुःख । मनबाट टाढा राख्नु छ । स्मृतिबाट पुछ्नु छ र मस्तिष्कबाट सधैँका लागि निमिट्यान्न पार्नु छ । एउटा नसम्झने दिनका विरुद्ध म के लेख्न सक्छु! त्यो अप्रिय दिन
पितालाई सम्मान गर्ने दिन
मातृ देवो भवः। पितृ देवो भवः। गुरु देवो भवः। अतिथि देवो भवः। अर्थात् मातालाई, पितालाई, गुरुलाई र अतिथिलाई भगवान्का रूपमा पुज्नु पर्छ भन्ने हाम्रो धार्मिक मान्यता छ। माताले नौ महिनासम्म गर्भमा राखी आफ्नो सन्तानलाई जन्म दिनु हुन्छ र यो संसार देखाइदिनु हुन्छ। पिताले लालनपालन गरी हुर्काइदिनु हुन्छ र भाग्य बनाइदिनु हुन्छ। बोलीचाली, विधि, व्यवहार पनि सिकाइदिनु हुन्छ। गुरुले शिक्षा दिनु हुन्छ। जीवनमा सफल व्यक्ति हुन बाटो देखाइदिनु हुन्छ। जुन जुन पेसामा लागेर नाम र दाम कमाइन्छ, त्यो सबै गुरुले गर्दा नै हो। माता, पिता र गुरुसँगै अतिथिलाई पनि हामीले भगवान्सरह नै मान्नु पर्छ भनेर हाम्रो संस्कारले सिकाएको छ।
