निर्वाचनमा कोरिएको भाष्य
आधारभूत निर्वाचन लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थाको आधारभूत चरित्र हो । नेपालको संविधानले आवधिक निर्वाचनलाई आधारभूत चरित्रको रूपमा प्रस्तावनामा व्यवस्था गरेको छ । आवधिक निर्वाचनलाई आधारभूत सर्तका रूपमा स्वीकार गरेको छ । निर्वाचनबिनाको लोकतन्त्र हाम्रो शासन व्यवस्थाको परिकल्पना होइन । नेपालको शासकीय व्यवस्थाले निर्वाचनलाई नागरिक र मानव अधिकार दुवैका रूपमा स्वीकार गरेको छ । आफूले निर्वाचित गरेका जनप्रतिनिधिबाट शासन प्रणालीमा सहभागिता जनाउने आधारभूत संरचना र चरित्रलाई संविधानले स्वीकार गरेको छ । आफ्नो अविछिन्न अधिकारलाई आफैँले आफ्ना प्रतिनिधिलाई प्रत्यायोजन गर्ने यो प्रक्रिया लोकतान्त्रिक मुलुकमा सर्वव्यापीसमेत छ ।
शहीद (कविता)
थापेर छातीमा तातो गोली सिञ्चियो रगतको थोपा थोपाले यो भूमि फुलेका छन् फूलहरू थरीथरी
वास्तविकता (कविता)
सत्यलाई साथ नदिएर साथ दिनेलाई घात गरेपछि – सुअवसर टाढा हुन्छ अनि विपत्ति पनि आउँदो रहेछ । कुकर्म लुकाउन जति नै गोप्यता कायम गर्न खोजे पनि
कहर वृत्त (कथा)
गोधूलि साँझ । हामी दुवैजना पसलमा छौँ । हामीले खाजा खाइसकेका छौँ । हठात् मेरी श्रीमतीले भनिन्, ‘‘मेरो जीउ कटकटी दुखिरहेको छ । ज्वरो आउलाजस्तो छ ।’’ तत्काल मैले भनेँ, ‘‘केही हुँदैन । सिटामोल एक चक्की खाइदेऊ, निको भइहाल्छ । बरु माथि कोठामा जाऊ, आराम गर्न ।’’ उनी सुस्तरी उठिन् र गइन् । म पसलमै रहेँ । सुनसान छ पसल । कारोबार छैन । निरुपाय म पत्रिका पढ्ने जमर्को गर्दैछु । अन्धकार व्याप्त छ धर्तीमा । अँध्यारोमा सबै–सबै अँध्यारा देखिन्छन् । कहीँ कतै उज्यालो देखिँदैन ।
हार्दिकताभित्र बौद्धिकताको लेपन
‘जीवनको अभिनन्दन’ प्रा.डा. ज्ञानू पाण्डेको नवीनतम निबन्ध सङ्ग्रह हो । एघारवटा निबन्धका सङ्ग्रहले व्यापक विषय उठाएका छन् । निबन्धकार पाण्डेमा आध्यात्मिक भनौँ वा छैटौँ इन्द्रियको क्षितिज उघारिएको देखिन्छ । विषयगत वा वस्तुगत प्रस्तुतिमा हार्दिकता र बौद्धिकताको रङ भरेर निबन्धकार पाण्डेले निबन्ध बुन्नुभएको छ । सङ्ग्रहका आत्मपरक तथा वस्तुपरक ११ वटा निबन्धले भिन्नभिन्न स्वाद दिएका छन् । तर कतिपय निबन्धको सामल फरक, स्वाद समानजस्ता लाग्छन् । ‘निर्बन्ध नायिकाको महाप्रस्थानमा’ निबन्धकार पाण्डले ‘नेपाली साहि
रातभर निद्रा परेन
बेलुका सम्साँझै सुतेको तर रातभर निद्रा परेन । बिहान सबेरै उठेर आज किन निद्रा परेन, मनमा केके कुराले घर जमायो त ? सोच्दै जाँदा पहिलो कुरा त बूढेसकालमा कसले सहारा देला भन्ने सोचाइमा मन कहाँबाट दौडेर कहाँ पुग्यो पत्तै भएन । दोस्रो कुरा, बूढापाकाहरूले सुझाएका कुरा मनमा खेल्दै गर्दा ती अमर वाणीहरू मनमा खिल्दै गएछन् । निद्रा पर्ने कुरै भएन । तेस्रो कुरा, आफ्नै जीवनकालमा के परिवर्तन आयो वा मेरो जीवनमा के उपलब्धि भयो ? यस्तै यस्तै कल्पनामा डुबुल्की मार्दा रात बित्यो, निद्रा भाग्यो तर हात लाग्यो शून्य । यही निद्रा नपर्नुका पीडा भनौँ या निद्रा भगाउने अनुभूतिलाई यहाँ लिपिबद्ध गरिएको मात्र हो ।
नाट्य महोत्सव उत्साह र आक्रोश
काठमाडौँमा दोस्रो संस्करणको ‘नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय नाट्य महोत्सव’ भर्खरै सकिएको छ । महोत्सवमा नेपालसहित भारत, भुटान, श्रीलङ्का, रुस, इटाली, स्पेन, बेलायत, बेलारुस, इजिप्ट, संयुक्त राज्य अमेरिका, उरुग्वे र अर्जेन्टिनाका नाटक प्रदर्शन गरिएको थियो । महोत्सवका अवसरमा नाटक मञ्चन मात्रै होइन, नाटकबारे बहस, अन्तक्र्रिया र छलफल पनि भए । नाटकको वर्तमान अवस्था र चुनौतीका विषयमा छलफल पनि भयो ।
मुस्ताङी छटा
पहाडी गल्छी काटेर हिमालकै फेदीबाट गुज्रिँदै हिमालपारि पुग्दा देखियो– वारपार हिमाच्छादित क्षितिजका अनगिन्ती ताँती । तिनै ताँतीको कहिले आमुन्नेसामुन्ने, कहिले किनार हुँदै उकाली–ओराली यात्रा बढिरह्यो लगातार । मायालु लुकामारीको एक काया–कञ्चन सुन्दर सिलसिला यात्राभरि अविरल देखियो । मनभरि उत्सुकताका उरुङ खात भारी, आँखामा बेग्लै चञ्चलता र गन्तव्य पुग्नुको मृगतृष्णा त छँदै थियो । उपल्लो मुस्ताङका छरपस्ट छवि आँखामा सँगालेर हेर्नुको आनन्द बेग्लै थियो । असीम प्राप्तिका सुमधुर सम्झनामा हराउनुको अर्कै रमाइलो क्षण बन्यो ।
साकार हुँदै मेलम्ची
विश्वविख्यात विकास सिद्धान्तकार चाल्र्स डार्बिनले भनेका छन्, ‘‘मनमा कुनै परिकल्पना नभएसम्म कुनै अवलोकनसम्म पनि सम्भव हुँदैन ।’’ दुई सय वर्ष पहिलेको यो भनाइ आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ । परिकल्पनाबिना कुनै योजना सम्भव हुँदैन । वि.सं. २०४८, वैशाख १९ गतेको आमनिर्वाचनको सन्दर्भमा काठमाडौँको नयाँबानेश्वरमा आयोजित चुनावी सभामा सन्त नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईले काठमाडौँभन्दा झन्डै ४० किलोमिटर टाढा रहेको मेलम्चीको पानी काठमाडौँ उपत्यकाबासीलाई खुवाउने मात्र होइन, सडकसमेत पखाल्ने परिकल्पना सुनाउनु भयो । चुनावका बेला अनेक एजेन्डा सुनाउने र काम नगर्ने प्रवृत्ति मौलाएका बेला किसुनजीको यो उद्घोष धैरैलाई विश्वास लागेन ।
म बुकी फूल (कविता)
म बुकी फूल, अविश्राम देखिरहेछु सामुन्नेमा गीतका आलापहरूलाई परेलाको तुवाँलोले पुरिदिएको छ ठिही जमेको छ आँखामा र, बगेको छ गीतमा मिसिएर उज्यालोमा भुन्भुनाउने जीवका आहार बने कि ध्वनिहरू !
उडी जाने मौरी (कविता)
आकाशमा दिनहुँ उडी रहेका छन् मौरीहरू आफू जन्मेको थात थलो छाडेर घार खाली गर्दै
फुटबलमय युरोप यात्रा
सन् २०१६ को अक्टोबर अन्त्यतिर छोरा वसन्तसँग युरोप भ्रमणमा निस्किएका थियौँ । प्रसङ्ग थियो– बेल्जियममा नेवारी परिकारसम्बन्धी सचित्र पुस्तकको लोकार्पणको । यही मेसोमा अमेरिका बस्दै आउनुभएका नेपाली पप गायक गायिका सञ्जीव प्रधान र नलिना चित्रकारसँग बेल्जियममा भेट भयो । बेल्जियमको एन्ट्वर्पमा त्यहाँको पासापुचः बेल्जियमले आयोजित म्ह पूजा एवं पुस्तक लोकार्पणको कार्यक्रम भ्याएर हामी स्पेनको बार्सिलोना गयौँ । त्यसो त युरोपेली क्लबस्तरीय फुटबल प्रतियोगितामा सानो छोरा प्रशान्त र म बार्का उर्पm बार्सिलोना क्लबको फ्यान हौँ । स्पेनको बा
कर्मशील जीवनका भोगाइ
नरजित राई नेपाली साहित्याकाशमा स्वच्छन्द उडानका लागि गन्तव्य खोज्दै गरेका साहित्यिक व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । ‘आकाश खोज्दै जाँदा’, ‘समुद्रमाथिको सहर’, ‘मनोविम्ब’, ‘नसकिने बाटो’ तथा ‘मनका नदीहरू’जस्ता कृतिका सर्जक राईको जन्म खोटाङ, स्थायी बसोबास झापा र आजीविका हङकङमा रहेको छ । त्यसैले उहाँका सिर्जनामा जन्मस्थलको सुगन्ध, कर्मस्थलका रहर र कहर तथा बासस्थलको गौरव एकसाथ प्रतिविम्बित भएका छन् ।
सगरमाथाको उचाइ
याे वर्ष (विसं २०७९) शरद ऋतु (अटम सिजन)को हिमाल आरोहण गर्ने समय सकिएको छ । यो बेला हिमाल आरोहणको क्षेत्रमा विगतका वर्षभन्दा धेरै नै प्रगति भएको छ । शरद ऋतुमा नेपालका हिमालमध्ये ४१ वटा हिमाल आरोहण गर्न विश्वका ७७ देशका एक हजार २३८ जना पर्वतारोहीले अनुमति लिएका थिए । यसरी हेर्दा हिमालका सन्दर्भमा हामी नेपाली धेरै धनी रहेका छौँ ।
रमणीय गिडी
कर्णालीमा एउटा भनाइ छ– मानसरोवर ताउलो, रारा ताल थाल र गिडी ताल बटुको हो । यस भनाइबाट के प्रस्ट हुन्छ भने मानसरोवर धार्मिक रूपमा धेरै महìव बोकेको र ठूलो ताल हो । त्यसैले यस ताललाई ताउलो (डेक्ची)सँग तुलना गरिएको छ । नेपालकै ठूलो ताल रारा हो । यस ताललाई थालीसँग तुलना गरिएको छ । रारा तालको पूर्वमा छायानाथ, ऋणमोक्ष र थार्पा मष्टो धार्मिक पीठ छन् । तेस्रो कोटीमा पर्ने गिडी ताललाई बटुको (कचौरा)सँग तुलना गरिएको छ । गिडी तालनजिक स्वामी कार्तिक ठाकुरज्यू, भुरीचुला माई, गणेश गुफा, नाचलढुङ्गीजस्ता धार्मिक स्थल छन् ।
स्नेह बढाउने पारिवारिक दिवस
संसारका सबै देशमा आआफ्नो परम्पराअनुसार वर्षैभरि विभिन्न प्रकारका चाड मनाउने चलन छ । फरक–फरक समयमा मनाइए पनि कतिपय चाड एकअर्कासँग मिल्दाजुल्दा छन् । आमाको मुख हेर्ने चाडजस्तै आमा दिवस अमेरिकामा सन् १९०८ मे महिनाको दोस्रो आइतबार र बाबुको मुख हेर्ने चाडजस्तै बाबु दिवस सन् १९१० को जुन महिनाको तेस्रो आइतबार सुरु भएको हो । त्यहाँ हजुरबा–हजुरआमा दिवस पनि मनाइन्छ । यी परम्परा बिस्तारै संसारका प्रायः देशमा पैmलँदै गए ।
सिनेमामा फुटबलका कथा–व्यथा
सन् १९९४ को विश्वकपमा कोलम्बियालाई राम्रो टिमका रूपमा लिइएको थियो तर आन्द्रेइ स्कोबार नामका खेलाडीले गरेको आत्मघाती गोलले कोलम्बिया पहिलो चरणबाटै बाहिरिनु प-यो । पराजय बेहोरेर देश फर्केलगत्तै स्कोबार मारिए । कोलम्बियामा फुटबल खेलाडी स्कोबार मात्र नभई अर्का एक स्कोबार पनि थिए । उनी ड्रग डिलर थिए । उनको नाम पाब्लो स्कोबार थियो । यी दुवै स्कोबारलाई एउटै कथामा उनेर एउटा सिनेमा बनाइएको थियो । सिनेमाको नाम ‘द टु स्कोबार्स हो ।
जोखिममा हिमाल
नेपाल संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी संरचना महासन्धिको क्योटो प्रोटोकल १९९७ र त्यसको आधारमा बनेको जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय फ्रेम वर्क कन्भेन्सनको पक्ष राष्ट्र हो । यी दुईलाई कार्यान्वयनमा ल्याउन सन् २०१५ मा पेरिस सम्झौता बन्यो । नेपालले सन् २०१६ मा जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी पेरिस सम्झौता अनुमोदन गरेको छ । पेरिस सम्झौतामा नेपालसहित पक्ष राष्ट्रहरूले पृथ्वीको औसत तापमान पूर्व–औद्योगिक स्तरमाथि १.५ डिग्री सेल्सियसमा सीमित गर्न प्रतिवद्धता जनाएका छन् । त्यसका लागि जलवायु सम्मेलनमार्फत अ
हिजो राति सपनीमा (कविता)
हिजो राति सपनीमा तिमीलाई देखेँ ब्युँझिएर बिपनीमा मैले चिठी लेखेँ । बिपनीमा परपर सपनीमा ओर तिम्रो कस्तो चाला हो त्यो मलाई प-यो पीर तिम्रो मन कस्तो कस्तो बुझ्नै सकिएन
कोदालो पनि समाऊन् (कविता)
सांसारिक भूगोलका नामहरू विविध दुई ढुङ्गाबीचको ‘तरुल’ हाम्रो नेपाल हुन्छ बढी महìव नामभन्दा कामको गाँस, बास, कपास ज्युने आधार मान्छेको ।
मुक्तक
तिमीसँग मनभित्रका कुरा गर्नै बाँकी छ सुन्दर सपना सजाएर जिउनै बाँकी छ मात्र होस् ढुकढुकीको हलचल मन्द मन्द नशालु प्याला भरेर पिउनै बाँकी छ ।
अमलेखित होरीलाल (कथा)
एकाधबाहेक सबै कैदी प्रत्येक दिन बिहानको कलिलो घाम ताप्न बाहिर चौरमा निस्कन्छन् र झन्डै तीन घण्टा ठाउँ सरीसरी पहार तापेर समय कटाउने गर्छन् । हिजोजस्तै आज पनि ती दुई जनाका लागि कुटका कार्टुनमा दुई कार्टुन फलफूल बिहान घाम तापिरहेको बेला जेलभित्र आइपुग्यो । त्यो देख्नासाथै होरीलाल हत्त न पत्त उनीहरूका अगाडि गएर हात जोड्दै उभिइरहे । उनी त्यतिबेलासम्मै त्यहाँ उभिइरहे जतिबेलासम्म उनीहरूले फलफूल प्लास्टिकका झोलामा खन्याएर ती दुई खाली कार्टुन उनलाई दिएनन् । त्यसरी कार्टुन हात पार्दा हिजो र आज दुवै दिन होरीलालको कालो र बूढो अनुहार पनि निकै उज्यालिएको छेउछाउका सबैले देखे । ती दुई जना खाइलाग्दो ज्यान भएका मान्छेहरू तीन दिनअघि मात्र जेलमा आएका हुन् ।
रोमाञ्चकारी आत्मवृत्तान्त
नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनको इतिहासमा अग्रणी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको नेपाली कांग्रेस र शीर्षस्थ नेताहरूको सामान्यदेखि असामान्य व्यक्तित्वसम्मको मूल्याङ्कन गर्न ‘काठमाडौँ कांग्रेस र तीर्थराम’ पुस्तकलाई एकपल्ट गहिरिएर अध्ययन गर्नैपर्ने हुन्छ । वि.सं. २०४६ अघिसम्म प्रतिबन्धित अवस्थामा रहेको नेपाली कांग्रेसलाई ‘काठमाडौँ कांग्रेस’ ले नै नेतृत्वदायी ऊर्जा प्रदान गरेको तथ्य तीर्थराम डङ्गोल, मार्सल जुलुम शाक्य, हरिबोल भट्टराई, मनमोहन भट्टराई, भीमसेनदास प्रधान, वीरनाथजी, योगेन्द्रमान शेरचन, अनङ्गमान शेरचन, दलसिंह थापा, अरविन्द ठाकुर, चिरञ्जीवी तिवारी, कपिलेश्वर श्रीवास्तव, लीलाबहादुर क्षेत्री, कमलबहादुर खड्का, दयानन्द वैद्य, पीएल सिंह, श्रीरामजी, नीलमणि शर्मा, वीरेन्द्रभक्तजस्ता
त्रिकुटमा रमाउँदा
रोचक, रमणीय र आनन्ददायी यात्रा भइरहेको छ । कटरा जाने क्रममा कविर दासको दोहा गुनगुनाउँदै थियौँ । नेपालको जस्तै सुन्दर पहाडहरूले चारैतिर घेरेको अति नै रमणीय वातावरणमा जम्मु हाँसेको रहेछ । गाडीको सीसाबाट पहाडका भिन्न भिन्न रूप हेर्दै थिएँ । कुनै पहाड त मलाई महान् चित्रकारले ठूलो क्यानभासमा आफ्नै कल्पनाले कोरेको सुन्दर चित्रजस्तो लाग्दैथ्यो ।
आमा सिनेमाका साक्षी
मधेश प्रदेशस्थित जनकपुरको एउटा श्रेष्ठ परिवार विभिन्न कामका क्रममा भारतको बनारसमा बस्थ्यो । यदाकदा नेपाल आउजाउ गर्ने त्यो परिवारका काशीबहादुर श्रेष्ठले सुरु गर्नुभयो ‘उदय’ साहित्यिक पत्रिका । उदयमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटादेखि विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालासम्मका रचना प्रकाशित हुन्थे । बनारसमा रहेर नेपाली मुद्रण उद्योगलाई विकसित गर्नमा काशीबहादुरको पनि सार्थक उपस्थिति रह्यो । तत्कालीन राजाले वार्षिक रूपमा छ सय रुपियाँका दरले उदयलाई विज्ञापन दिएर सहयोग गर्न लगाए । यो सहयोग काशीबहादुरले स्वीकार पनि गर्नुभयो । सेखपछि उहाँका छोरा दुर्गाप्रसाद श्रेष्ठ ‘उपेन्द्र’ले आजसम्म पनि उदयलाई बचाइरहनुभएको छ ।
