रत्न प्रजापति
रत्न प्रजापति
“ल्यापटप बिग्रिएर हातै भाँचिए जस्तो भयो ।”
“मोबाइल घरमा छुटेर दिनभर तनाव भयो ।”
कार्यालय, कुनै जमघट वा साथीभाइसँगको भेटघाटमा यस्ता गुनासा हामी दिनहुँ सुन्ने गर्छौं । प्रविधिसँग अभ्यस्त अक्सर मान्छे यस्ता समस्याका भुक्तभोगी हुन्छन् । एक दिन ल्यापटप नचल्दा अथवा एक दिन मोबाइल नहुँदा जीवन नै ठप्प भएको अनुभव ल्यापटप र मोबाइल जस्ता पछिल्लो समय अत्यधिक प्रयोगमा आएका सूचना प्रविधिका साधन प्रयोगकर्ताहरूले गरेकै हुनु पर्छ । यसो त यी साधनको विकल्प मान्छेको आफ्नै दिमाग हो तर अचेल मान्छे आफ्नो दिमागको निकै कम प्रयोग गर्छन् ।
पछिल्लो समय विकसित सूचना प्रविधिले मान्छेको जीवनलाई यति सहज, सरल र सन्निकट बनाइदियो कि मान्छेले प्रविधिबिनाको जीवनको कल्पना पनि गर्न नसक्ने भएका छन् । स्टाटिस्टा डट कममा उल्लेख भए अनुसार अहिले विश्वको कुल जनसङ्ख्याको ६४.४ प्रतिशतले इन्टरनेट प्रयोग गर्छन् भने ५९.९ प्रतिशतले सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गर्छन् । एक व्यक्तिले दिनको सरदर दुई घण्टा ३१ मिनेट सामाजिक सञ्जालमा बिताउँछन् ।
वैयक्तिक र व्यावसायिक प्रयोजनका लागि निर्मित सूचना प्रविधिका सहज र सरल साधन प्रमाणित ल्यापटप र मोबाइल मान्छेको जीवनकै अभिन्न अङ्ग साबित भएका छन् । एक दिन मोबाइल हातमा नहुँदा मान्छे केही सोच्नै नसक्ने भइसकेका छन् । एक दिन ल्यापटप साथमा नहुँदा मान्छे केही गर्नै नसक्ने भइसकेका छन् । एक दिन मात्रै हातमा मोबाइल र साथमा ल्यापटप नहुँदाको स्थिति कस्तो हुन्छ होला भनेर मान्छेले कल्पना पनि गर्न नसक्ने भइसकेका छन् । सूचना प्रविधिमाथिको अत्यधिक निर्भरताले मान्छे परनिर्भर जस्तै बनिसकेका छन् । यद्यपि यस्तो परनिर्भरताले मान्छेको दैनिकी, उसको कार्यशैली र जीवनशैलीलाई सहज र सरल बनाइदिएको भने अकाट्य सत्य हो ।
आजको सन्दर्भमा भन्नु पर्दा सूचना प्रविधिबिना मान्छेको दैनिकी नै ठप्प हुन्छ । जीवन नै निष्क्रिय हुन्छ । समयको एक–एक पल मान्छेका लागि अल्छी लाग्दो हुन्छ र पट्यार लाग्दो बन्छ । हातमा मोबाइल र साथमा ल्यापटप नहुँदाको जीवन मान्छेका लागि निकै कष्टकर र असहज हुन्छ । मोबाइल र ल्यापटपले नै हो मान्छेलाई सक्रिय बनाउने । मान्छेको जीवनलाई व्रिmयाशील बनाउने र मान्छेले बिताउने एक–एक पल समयलाई रोमाञ्चक बनाउने । अबका मान्छेले प्रविधिबिनाको समय र जीवनका बारेमा सोच्न पनि सक्दैनन् ।
प्रविधि दिनप्रतिदिन स्मार्ट बन्दै छ । स्मार्ट प्रविधिले मान्छेलाई पनि स्मार्ट बनाएको अनुभूति छ र अनुभव छ । यथार्थ पनि यही नै हो कि मान्छे मात्रै होइन, मान्छेको हरेक गतिविधिलाई पनि स्मार्ट बनाएको छ आधुनिक प्रविधिले । त्यसैले समयको बचत भएको छ । श्रमको लागत कम भएको छ । मान्छेको कार्यकुशलतामा वृद्धि भएको छ र मान्छेको कार्य गुणस्तरयुक्त भएको छ तर प्रविधिले मान्छेलाई स्मार्ट मात्रै होइन, अल्छी पनि बनाएको छ । बौद्धिक रूपमा कमजोर बनाएको छ । यो पनि सत्य हो । आफ्नो दिमागको प्रयोगै नगरी अर्काको दिमागको इसारामा चल्ने मान्छे अल्छी नभए के हो त ?
प्रकृतिको अनौठो वरदान हो मान्छेको दिमाग । सिर्जनाको अनुपम भण्डार पनि हो मान्छेको दिमाग । मान्छेको दिमागमा विचार, कल्पना र सिर्जनाको अपार शक्ति छ । अर्थात् मान्छेको दिमाग विचारशील छ, कल्पनाशील छ र सिर्जनशील पनि छ । मान्छेको दिमागमा रहेको विचार, कल्पना र सिर्जना शक्तिको सही र अधिकतम उपयोग गर्ने हो भने अथाह र अगणित सिर्जना हुन सक्छ । अनौठो आविष्कार हुन सक्छ ।
मान्छेको दिमागको विचार, कल्पना र सिर्जनाले नै संसारमा नयाँनयाँ आविष्कार भएका हुन् । नयाँनयाँ सिर्जना भएका हुन् र नयाँनयाँ सिद्धान्तको प्रतिपादन भएका हुन् । हामीले अनुभव गरेको र हामीले उपभोग गरेको अकल्पनीय एवं चरम भौतिक विकास पनि मान्छेको दिमागको विचार र कल्पना शक्तिकै कारण सम्भव भएको हो । पछिल्लो समय निकै रफ्तारमा भइरहेको सूचना प्रविधिको विकास पनि त्यही दिमागको विचार, कल्पनाशीलता र सिर्जनशीलताकै उपज हुन्, जसले मान्छेको जीवनलाई सोचेभन्दा अझ बढी सहज, सरल र सन्निकट बनाइदिएको छ । प्रविधिको प्रयोगमा भएको अकल्पनीय वृद्धि र त्यसमा दिनप्रतिदिन भइरहेको नयाँनयाँ अद्यावधिक परिवर्तनले प्रयोगकर्तामा थप उत्सुकता पनि जगाएको छ । चासो पनि बढाएको छ । यसैको फलस्वरूप अहिले विकासको अग्रपङ्क्तिमा प्रविधिले स्थान सुरक्षित गरिरहेको छ ।
यद्यपि सोचनीय कुरा के हो भने सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा संसारभरि नै विचार, कल्पना र सिर्जनशीलताका उपभोक्ता मात्रै बढे, स्वयं आफैँ विचार गर्ने, कल्पना गर्ने, सिर्जना गर्ने र नयाँ सिद्धान्त प्रतिपादन गर्नेहरू बढ्न सकेनन् अथवा बढ्न चाहेनन् । सूचना प्रविधिको मुख्य अङ्गका रूपमा तीव्र रफ्तारमा विकसित मोबाइल, ल्यापटप र ग्याजेट यस्ता साधन हुन्, जसले मान्छेलाई आफ्नै दिमागले सोच्ने, विचार गर्ने, कल्पना गर्ने र सिर्जना गर्ने अवसर नै दिँदैनन् । यी साधनले मान्छेलाई खाली अरूकै विचार, अरूले प्रतिपादन गरेको सिद्धान्त र अरूले निर्माण गरेको प्रविधिको उपयोग गर्न मात्रै प्रेरित गर्छन् र उत्साहित गर्छन् ।
यस अर्थमा संसारभरिका मान्छे सीमित व्यक्ति र सीमित कम्पनीका दास बन्न पुगेका छन् । सीमित उत्पादकका उपभोक्ता मात्रै बन्न पुगेका छन् । गुगलका जन्मदाता सर्ज ब्रिन र लारी पेज हुन् अथवा फेसबुकका जन्मदाता मार्क जुकरवर्ग हुन् अथवा ट्विटरका जन्मदाता एलन मस्क, यिनीहरूकै मुट्ठीमा छ अहिलेको संसार । अरू धेरै कुरा छोडौँ, गुगल, फेसबुक र ट्विटर मात्रै नभए के हुन्छ यो संसार ? एक दिन संसारभर इन्टरनेट नचले के हुन्छ होला ? कल्पना पनि गर्न नसक्ने अवस्थामा पुगिसकेका छौँ हामी । कल्पना गरिहाल्यौँ भने पनि कहाली लाग्ने छ, हामीलाई सूचना प्रविधिबिनाको असहज र कठिन जीवन सम्झेर ।
अहिले सबै कुरा त नभनौँ, धेरै कुरा सूचना प्रविधिभित्रै छन् । अझ प्रस्ट भन्नुपर्दा मान्छेको दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने धेरै कुरा मोबाइल र ल्यापटपमा छन् । घरबाट निस्केको मान्छेको मोबाइल घरमै छुट्यो भने उसको धेरै कुरा घरमै छुट्छ । उसको त्यो दिनको धेरै कामकुरा अपूरो र अधुरो हुन्छ । अझ ल्यापटप घरमा छुट्यो भने त उसको त्यो दिन नै बेकारमा बित्छ । उसले केही काम गर्न सक्दैन । हातै भाँचिए जस्तो हुन्छ । एउटा ल्यापटपको अभावमा उसले दिनभर धेरै कुराको अभावमा बिताउनुपर्ने हुन्छ र त्यो दिनभर उसले तनावमा बिताउनुपर्ने हुन्छ ।
सूचना प्रविधिमाथिको अत्यधिक निर्भरताले मान्छेको दिमाग नै बोधो बन्न थालेको छ । मान्छे आफैँ सर्जक वा प्रतिपादक होइन, केही सीमित व्यक्ति अथवा सीमित कम्पनीका उत्पादनका प्रयोगकर्ता अथवा अनुयायी मात्रै बनेका छन् । अर्काको विचार, कल्पना र सिर्जनाको अनुयायी मात्रै बन्दा आफ्नो दिमागले केही सोच्ने, विचार गर्ने, कल्पना गर्ने र सिर्जना गर्नै छोडेको छ र यसरी सोच्ने, विचार गर्ने, कल्पना गर्ने र नयाँ नयाँ सिर्जना गर्ने शक्ति नै क्षीण हुँदै गएको छ ।
अहिले त झन् गुगलको बिस वर्षे प्रभुत्वलाई नै खतरामा पार्दै आक्रामक ढङ्गले अगाडि आएको छ च्याटजिपिटी, जसले हामीले सोधेका सबै प्रश्नको उत्तर दिन्छ रे ! हामीलाई मन पर्ने लेखककै शैलीमा कथा, कविता र निबन्ध नै लेखिदिन्छ रे ! यति भएपछि मान्छेले आफ्नो दिमागको प्रयोग किन गर्नु प¥यो ? मान्छेको दिमागलाई बोधो बनाउने र मान्छेलाई अर्काको विचार, कल्पना र सिर्जनाको अनुयायी वा दास मात्रै बनाउने काममा सूचना प्रविधिको प्रमुख भूमिका छ । सूचना प्रविधिको विकासले कम्तीमा मान्छेको विचार, कल्पनाशीलता र सिर्जनशीलतालाई नमारिदिए हुन्थ्यो ।
सूचना प्रविधिको अत्यधिक प्रयोगले बाहिरी रूपमा मान्छे र मान्छेको जीवन त स्मार्ट बनेको छ तर भित्रभित्रै अथवा बौद्धिक हिसाबले मान्छे अल्छी र बौद्धिक रूपमा कमजोर बन्न पुगेका छन् । हाम्रा अनपढ बाउबाजेहरू अझै पनि हजार र लाखका हिसाब हातको औँला भाँचेर गर्न सक्छन् । हामीलाई हजारको हिसाब गर्न पनि क्यालकुलेटर नथिची हुँदैन । हामीलाई हाम्रो आफ्नै क्षमतामाथि विश्वास लाग्न छाडेको छ । केही कुराको समाधान खोज्न हामी दिमाग लगाउँदैनौँ बरु खुरुक्क इन्टरनेट खोल्छौँ, गुगल सर्च गर्छौं अथवा युट्युबमा खोज्छौँ । सुविधाभोगी हुँदै सजिलोको पछि लाग्ने बानीले हामीलाई अल्छी मात्रै बनाएको छैन, परनिर्भर अथवा परजीवी पनि बनाएको छ । आर्थिक रूपमा मात्रै होइन, बौद्धिक रूपमा पनि हामी परनिर्भर बन्दै गइरहेका छौँ ।
बुद्धि विलासमा पनि सजिलै परनिर्भर बन्नु चिन्ताको विषय हो । यो चिन्तालाई निम्त्याएको छ अहिलेको जल्दोबल्दो सूचना प्रविधिले । संसार नै केही सीमित व्यक्तिको बुद्धि, विचार, कल्पना र सिर्जनाको कैदी बन्न पुगेका छन् । औँलामा गन्न सकिने सीमित प्रतिपादकका असङ्ख्य अनुयायी बन्ने प्रतिस्पर्धाले संसारभरिका मान्छेको दिमाग नै निष्व्रिmय बनिरहेको छ । संसारभरि नै बौद्धिक दासहरूको सङ्ख्या मात्रै बढिरहेको छ । दास प्रथा संसारबाट लोप भइसके पनि बौद्धिक दासताले भने दिनप्रतिदिन प्रश्रय पाइरहेको छ सूचना प्रविधिकै कारण ।
संसारभर स्मार्ट तर बौद्धिक रूपमा कमजोर मान्छेहरूको सङ्ख्या बढिरहेको छ । मौलिक सिर्जनामा भन्दा भर्चुअल संसारमा रमाउनेहरूको सङ्ख्या बढिरहेको छ । आफ्नै विचार, कल्पना र सिर्जनाभन्दा अरूको विचार, कल्पना र सिर्जनालाई अनुसरण गरेर आफू विद्वान् बनेको आत्मरतिमा रमाइरहेका छन् मान्छे । परिणामतः सिर्जनाको अनौठो शक्ति भएको मान्छेको दिमागको नै कम उपयोग हुन थालेको छ र मौलिक र नवीन सिर्जना हराउन थालेको छ । देख्नलाई स्मार्ट तर बैद्धिक रूपमा कमजोर मान्छेको दिमागबाट मौलिक विचार, कल्पना र सिर्जनाको अपेक्षा गर्न सकिन्न ।
