महिलाको धैर्यता पुरुषको विद्रोह
प्रत्येक वर्ष नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्म विश्वभर लैङ्गिक हिंसाविरुद्धको १६ दिने अभियान मनाइन्छ । सन् १९९९ मा संयुक्त राष्ट्रसङ्घले अनुमोदन गरेपछि महिलामाथि हुने हिंसाविरुद्धको विभिन्न अभियान सुरु भएको हो भने नेपालमा पनि विसं २०७५ देखि निरन्तर रूपमा मनाउँदै आइएको छ । लैङ्गिकताको आधारमा हुने हिंसाको न्यूनीकरण गर्न र हिंसा मानव विरोधी कार्य हो भन्ने जनचेतना जागृत गर्नु यो अभियानको उद्देश्य हो । महिला या पुरुष दुवैलाई हिंसा स्वीका
प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका उपेक्षित योद्धा
नेपालको प्रजातान्त्रिक इतिहास र प्राज्ञिक जगत्ले समेत सम्मानका साथ सम्झिनुपर्ने नाम हो – यज्ञ अधिकारी । नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलन र रूपान्तरणमा अधिकारीले पु¥याएको योगदान स्मरणीय छ । उनी जननेता बिपीका सच्चा अनुयायी तथा उनीद्वारा प्रतिपादित प्रजातान्त्रिक समाजवादका व्याख्याता, प्रशिक्षक एवं बौद्धिक चिन्तक हुन् । उनी विश्व राजनीतिलाई बुझेका राजनीतिशास्त्रका गुरु पनि हुन् । प्रजातान्त्रिक समाजवाद स्थापनाको लक्ष्य लिएको प्रजातान्त्रि
मिडिया कानुन निर्माणमा चासो
नेपालमा गणतन्त्र स्थापना भएको १५ वर्ष बितेको छ । दोस्रो संविधान सभाबाट २०७२ असोज ३ मा जारी संविधानले गणतन्त्र संस्थागत गर्दै लगिरहेको छ । सङ्घीयता कार्यान्वयनको चरणमा छ । सङ्घीयताको प्रारूप अनुसार तीन तहका निर्वाचनमार्फत तीनै तहका सरकार सञ्चालनमा छन् । सङ्घीयता स्थापना भएको यो दशक सबै तहमा कानुन निर्माण चलिरहेको छ । २०७४ वा पहिलो निर्वाचनअघि नै बन्नुपर्ने कतिपय कानुन अझै बनिसकेका छैनन् भने अन्य महìवपूर्ण कानुन निर्माणमा क्रमशः ढिलाइ भइरहेको छ । सङ्घीयता कार्यान्वयनका लागि अति आवश्यक कतिपय कानुन निर्माणमा ढिलाइ हुनु दुर्भाग्यपूर्ण मान्नु पर्छ ।
राजतन्त्रको अँध्यारो युग र गणतन्त्रको सौन्दर्य
२०६२र०६३ को जनआन्दोलनपछि जन्मिएको पुस्ता नै आज १७ वर्षको युवा भएको छ । त्यो पुस्तालाई न राजतन्त्रको अन्धकार थाहा छ, न गणतन्त्रका उपलब्धिमा चित्त बुझाउन सकेको छ । तसर्थ, गणतन्त्रको सौन्दर्य आमनागरिकसम्म पुर्याउन ढिलाइ नगरौँ ।
अर्थतन्त्रमा सुधारको खाँचो
नेपालको आर्थिक इतिहासमा अहिलेको जस्तो खस्किएको अर्थतन्त्र कहिल्यै थिएन भन्ने एक प्रकारको भाष्य निर्माण भएको अहिलेको अवस्था हो । कतिपयले देश आर्थिक रूपमा टाट पल्टी नै सक्यो भन्ने पनि गरेका छन् । यी भनाइमा सत्यता देखिँदैन । हो, अहिले विश्व अर्थतन्त्र नै खुम्चिँदै गरेको अवस्थामा नेपाल जस्तो परनिर्भर मुलुकमा त्यसको असर पर्नु स्वाभाविक नै हुन आउँछ । यसैलाई आधार मानेर अर्थतन्त्र बिग्रिएकै भन्नु त्यति तर्कसङ्गत देखिँदैन ।
जैविक विविधता संरक्षणमा स्थानीय तह
जैविक विविधता संरक्षण आफैँमा एक बृहत्, जटिल र प्रविधिक विषय हो । यो विषयले प्रजाति संरक्षणको सूक्ष्म एकाइदेखि भूपरिधि स्तरको संरक्षण जस्तो बृहत् एकाइसम्म समेट्ने गर्छ । अतः यसका लागि स्थानीय, प्रादेशिक, राष्ट्रिय तथा विश्वव्यापी पहलको आवश्यकता पर्छ । स्थानीय तहको भूमिका किन ? जैविक विविधता ह्रासबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित स्थानीय जनसमुदाय हुन्छ । त्यसरी नै संरक्षणबाट सबैभन्दा बढी लाभान्वित पनि सोही समुदाय नै हुने गर्छ । अतः जैविक विविधता संरक्षणको प्र
प्रकृतिको सम्मान नहुँदाका परिणाम
सृष्टिको सर्वश्रेष्ठ प्राणीका रूपमा रहेको मानव आज आफ्नै अस्तित्व समाप्त पार्ने गतिविधिमा सक्रिय छ । उन्नति, सुविधा, प्रतिष्ठा र विश्वमा हैकम जमाउने लोभमा प्रकृति कुपित पार्ने क्रम बढ्दै जाँदा आज मानवसभ्यता सङ्कटमा पर्न थालेको छ । पृथ्वीलाई जोगाउन र यसका सबै संरचनालाई अनुकूल वातावरण दिन भनेर अनेक प्रतिबद्धता भएका छन् । ‘क्योटो सम्मेलन’ देखि पेरिस सम्झौतासम्म आइपुग्दा जलवायु परिवर्तन कम गर्न केही न केही त भएकै छन् तर त्यो पर्याप्त छैन । जलवायु परिवर्तनका कारण नेपाल जस्ता हिमाली मुलुक र माल्दिभ्स जस्ता समुद्री टापु मुलुक अत्यधिक प्रभावित बनेका छन् ।
मुलुक सुधार्न कक्षाकोठा सुधारौँ !
नेपालमा राजनीतिक धारमा विभाजित सीमित शिक्षकका कारण सबै शिक्षकलाई हेर्ने दृष्टिकोण सङ्कीर्ण बनेको छ । पेसाप्रति निष्ठावान् शिक्षकलाई नमन गर्न नसक्नुमा शिक्षक–राजनीति दोषी छ । विशेषतः २०३६ पछि केही समय तथा २०५९÷६० यतादेखि शिक्षक पार्टीका भ्रातृ संस्थामा विभक्त हुन पुगे । डा. पूर्णकान्त अधिकारीका अनुसार २०२८ अघिका शिक्षक सर्वमान्य समाजसेवी थिए तर त्यसपछिका चाहिँ जागिरे र कतिपय पार्टीका कार्यकर्ता भए ।
नयाँ बहुपक्षवादको उदय
भारतले जी–२० को अध्यक्षता सम्हालेको आज ३६५ दिन पूरा भएको छ । वसुधैव कुटुम्बकम ‘एक पृथ्वी, एक परिवार, एक भविष्य’ भावलाई प्रतिविम्बित गर्ने, पुनः वचनबद्ध गर्ने र पुनर्जीवित गर्ने क्षण हो यो । गत साल हामीले यो जिम्मेवारी लिँदै गर्दा बहुपक्षीय चुनौतीसँग जुझिरहेको एक खाले विश्वव्यापी परिदृश्य हाम्रो सामुन्ने थियो । घट्दो बहुपक्षवादबिच एउटा भिन्नै खाले अवस्था सिर्जना भएको थियो जस्तै कोभिड–१९ महामारीबाट उन्मुक्ति पाउँदै गरेको वैश्विक परिदृश्य, जलवायु परिवर्तनले निम्त्याउँदै गरेको सङ्कट, आर्थिक अस्थिरता र विकासशील राष्ट्रले भोग्नु परेको ऋण सङ्कट । झगडा र प्रतिस्पर्धाले गर्दा विकास सहकार्य निकै मारमा प¥यो र जसका कारण प्रगति हासिल गर्न सकिएन ।
सञ्चार माध्यमको प्रयोगमा सावधानी
सञ्चार भनेको के हो ? मानिसका अनुभूति, विचार र जीवन भोगाइ आदिलाई अरू मानिससमक्ष अभिव्यक्त गर्नु सञ्चार हो । आदिम मानवको उदयसँगै विस्तार भएको सञ्चार हरेक सम्बन्धको जग हो । मूल्यमान्यता पनि हो । जस्तो कि ढुङ्गालाई माटोको भर, माटोलाई ढुङ्गाको भर । सञ्चार प्रक्रियामा सूचना लिने दिने मात्र गरिँदैन त्यस क्रममा सन्देशको साझेदारी भइरहेको हुन्छ । सञ्चार गर्दा प्रयोग हुने प्रविधि वा साधनलाई माध्यम भनिन्छ । त्यो माध्यम भनेको मिडिया हो ।
आममाफी नदिन खबरदारी
स्पेनी जनता मुलुक टुक्रिने हो कि भन्ने चिन्तामा छन् । सत्ता स्वार्थका लागि सरकारले क्याटलोनियाका पृथकतावादी नेता तथा अधिकारकर्मीलाई आममाफी दिने तयारी गरेसँगै जनता त्यसको विरोधमा उत्रेका हुन् । क्याटलोनियाको विषयलाई लिएर जनता सडक प्रदर्शनमा छन् । उनीहरूले क्याटलोनियाका पृथकतावादी र अधिकारकर्मीका लागि प्रस्तावित आममाफीसम्बन्धी कानुन नल्याउन सरकारविरुद्ध खबरदारी गरिरहेका छन् । राजधानी म्याड्रिडलगायतका सहरमा विरोध प्रदर्शन भइरहेका छन् । प्रदर्शनकारीले नवनिर्वाचित प्रधानमन्त्री पेड्रो सान्चेजप्रति आक्रोश व्यक्त गर्दै उहाँलाई जेल हाल्न माग गरेका छन् । समाजवादी नेता सान्चेज हालै स्पे
मुलुकको अर्थराजनीतिक दृष्टिकोण
राजनीतिक दलले राजनीतिक क्षेत्रलाई मात्र प्राथमिकता नदिई आर्थिक क्षेत्रलाई पनि विशेष प्राथमिकता दिई अर्थतन्त्रको विकासलाई गम्भीर बहसको विषय बनाउनु पर्छ । आमजनताको चासोको विषय भनेको दलले लिने आर्थिक नीतिमा नै केन्द्रित हुन्छ । त्यसैले आर्थिक विकासका लागि राम्रो नीति अगाडि सारेर आमजनताको विश्वास जित्न सक्ने बलियो आधार तयार गर्दै देश र जनताको उज्ज्वल भविष्यको सुनिश्चिततामा विशेष जोड दिनु पर्छ । सफल आर्थिक विकासका लागि अध्यय
मिथ्या सूचनाको महामारी
महाभारत युद्धमा जब पाण्डव पक्षको शक्ति लगातार निस्प्रभावी बनिरहेको थियो, श्रीकृष्णले अश्वत्थामा मरेको अफवाह फैलाउन लगाए । अस्त्र निर्माणको अद्भुत क्षमता भएका गुरु द्रोणाचार्य बाँचुन्जेल पाण्डव पक्षको विजय नहुने बुझेका श्रीकृष्णले युधिष्ठिरलाई प्रयोग गरे ।
बौद्धिक पुँजी व्यवस्थापन
मानिसभित्र निहित ज्ञान, क्षमता, सम्भावना र संवेगलाई सङ्गठनको हितमा उपयोग गरी व्यक्ति सङ्गठन र समाजलाई मूल्य अभिवृद्धि गर्ने काम बौद्धिक पुँजी व्यवस्थापन हो । ज्ञान, जानकारी, सिप, क्षमता, अनुुभव र संवेग जस्ता अमूर्त सम्पत्ति बौद्धिक पुँजी हुन् । यसबाट प्राप्त हुने नतिजा भने मूर्त हुुन्छ । सङ्गठनको लक्ष्य पूरा गर्न, सम्भा
प्रतिजैविक प्रतिरोध विज्ञानलाई चुनौती
हुन त सन् १९१० मा सालभर्सन नामको प्रतिजैविक (एन्टिबायोटिक्स) औषधीको आविष्कार भएको मानिन्छ । तथापि यसले खास ठुलो क्रान्ति ल्याउन सकेन । मानिसले विश्वास पनि पूरापूर गरेनन् । जब सन् १९२८ मा स्कटल्यान्डका सूक्ष्मजीव वैज्ञानिक अलेक्जेन्डर फ्लेमिङले पेनिसिलिन नामको प्रतिजैविक औषधी तयार गरेपछि मानव जीवन एक नयाँ युगमा प्रवेश गरेको आभास भयो । किनभने त्यसपछि क्रमशः नयाँ यस्ता औषधीहरू बने । जसले मानिसमा हुने सङ्क्रम
सार्वजनिक प्रसारण सेवाका सवाल
सार्वजनिक प्रसारण सेवा स्थापनासम्बन्धी विधेयक संसद्मा पेस भएको पाँच वर्षपछि छलफलले तीव्रता पाएको छ । राष्ट्रिय सभाबाट पारित भई प्रतिनिधि सभाको शिक्षा र सञ्चार समितिमा छलफलमा रहेको छ । यस विधेयक मुलुकका लागि दूरगामी प्रभाव पार्ने भए पनि यसले त्यस अनुरूप महìव पाउन सकेको छैन । सञ्चार क्षेत्रमा भएको व्यापक वि
लैङ्गिक हिंसा अन्त्य गर्ने बाटो
महिलाविरुद्ध हुने हिंसा अन्त्यका लागि विभिन्न सरकारी निकाय, सामाजिक सङ्घ संस्था, नागरिक समाज तथा महिला अधिकारकर्मीले यतिखेर लैङ्गिक हिंसाविरुद्धको १६ दिने अभियान सञ्चालन गरिरहेका छन् । नोभेम्बर २५ मा पर्ने महिला हिंसा निर्मूलसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको दिनदेखि डिसेम्बर १० सम्म विश्वभर सञ्चालन गरिने यो अभियानमा महिला हिंसा अन्त्यका लागि सचेतना जगाउने प्रयास गरिन्छ । संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महासभाले महिला हिंसा निर्मूलसम्बन्धी अन्त
प्रकृति पहिलो विश्वविद्यालय
मानव जीवन प्रकृतिको अभिन्न अङ्ग र अनुपम देन हो । प्रकृतिले मानिसलाई तìव, पदार्थ, सम्पदा र शिक्षासमेतका कुरा दिएको छ । यसले तìव र पदार्थका रूपमा हावा, पानी, वन, माटो, ढुङ्गा मात्र होइन हाइड्रोजन, अक्सिजन एवं लवण पनि दिएको छ । यी तत्वको समायोजन सूर्यबाट प्राप्त तापसँग हुँदा जीव जगत्ले आकार, गति र आयु प्राप्त गरेको हुन्छ । यही परिवेशमा प्रकृतिले मानवलाई जीवन जिउने, खाने, हाँस्ने, खेल्ने र सुरक्षित, सहज एवं वातावरण अनुकूल आवासको प्रबन्ध गर्ने वि
निजामती सेवाको पुनर्संरचना
राज्य सञ्चालनको मेरुदण्डका रूपमा रहेको सेवा निजामती सेवा वा सार्वजनिक सेवा हो । राज्य स्वयम् नागरिकको घरआँगनमा पुग्न नसक्ने भएकाले सम्पूर्ण भौगोलिक स्थानका जनतालाई छिटो, छरितो र प्रभावकारी सेवामार्फत सुशासनको अनुभूति दिलाउने काम निजामती सेवाको हो । प्रधानमन्त्री टङ्कप्रसाद आचार्यले विसं २०१३ भदौ २२ गते निजामती सेवा ऐनको घोषणा गर्नुभएको मितिबाट गणना गर्ने हो भने करिब सात दशकको अवधिमा विभिन्न आरोह अवरोहबिच उत्कृष्ट सेवा
शान्ति सम्झौता र संविधान कार्यान्वयन
सत्ता कब्जा गर्ने नाममा माओवादीको हिंसा र माओवादी समाप्त गर्ने नाममा सेना परिचालनको एक दशकसम्म दोहोरो मारमा परेका थिए सर्वसाधारण नेपाली । दसवर्षे सशस्त्र द्वन्द्वका क्रममा राज्य र विद्रोही पक्षबाट गरी करिब १७ हजार नेपालीले ज्यान गुमाउनु परेको सरकारी तथ्याङ्क छ । द्वन्द्वबाट मुलुकले मुक्ति चाहिरहेका बेला तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले १८ असोज २०५९ मा शेरबहादुर देउवाको निर्वाचित सरकारलाई बर्खास्त गरी लोकेन्द्रबहादुर चन्दको नेतृत्वमा सरकार गठन गर्नुभयो । चन्दपछि सूर्यबहादुर थापा हुँदै पुनः देउवालाई अघि सारियो । १९ माघ २०६१ मा देउवालाई पनि अक्षम भन्दै भोलिपल्ट आफ्नै अध्यक्षतामा मन्त्रीपरिष
समृद्धिका लागि बाल्यावस्थामा लगानी
गर्भावस्थादेखि आठ वर्षसम्मको उमेरलाई प्रारम्भिक बाल्यावस्था भनिन्छ । यस उमेरका बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भाषिक र संवेगात्मक पक्षको समष्टिगत र सन्तुलित विकास प्रक्रियालाई प्रारम्भिक बालविकास भनिन्छ । यो अवस्था मानव विकासको जग निर्माण हुने संवेदनशील र महìवपूर्ण अवस्था हो । मानव जीवनका यी सुरुवाती वर्षमा बालबालिकाको मस्तिष्क निर्माण र बौद्धिक विकास तीव्र हुन्छ भन्ने तथ्य विभिन्न अध्ययन तथा अनुसन्धानले देखाए
समृद्धिको सेतु कोरला
हिमालपारिको जिल्ला मुस्ताङ अवस्थित कोरला नाका नेपाल–चीन व्यापार तथा सहयोग विस्तारका लागि मात्र नभएर देशको सामाजिक, आर्थिक रूपान्तरणका लागि ‘गेम चेन्जर’ हुन सक्छ । चीनको तिब्बत स्वशासित क्षेत्रसँग सिमाना जोडिएका नेपालका १४ हिमाली जिल्लाका बासिन्दाका दैनिकीसमेत सिचाङ क्षेत्रका इलाकासँग जोडिएका हुँदा चीनसँगका विभिन्न नाका खुला गरिएमा नेपाल बहुपक्षीय दृष्टिले लाभान्वित हुनेमा सन्देह रहँदैन । विशाल चीनसँग सीमा जो
शान्तिको प्रयासमा कतार
इजराइल र हमासबिचको सङ्घर्षबाट हजारौँ मानिसको नरसंहार भइरहँदा मूकदर्शक बनेका शक्ति राष्ट्रको ध्यान अहिले कतारतर्फ केन्द्रित भएको छ । पछिल्ला वर्षमा कतारले आफ्नो छिमेकमा मात्र नभएर विश्वभरका शान्ति वार्तामा मुख्य भूमिका निर्वाह गरेको छ । हालै इजराइल र प्यालेस्टिनी विद्रोही समूह हमासबिच मैत्रीपूर्ण शान्ति वा
कानुनमा सूर्यास्त प्रावधान
संविधान देशको सर्वोच्च कानुन हो । कुनै पनि देशमा संविधानभन्दा उच्च स्तरको वा समान स्तरको कानुन बनाइएको हुँदैन । साथै, संविधानसँग बाँझिने गरी कानुन बनाइँदैन र यदि बनाइएमा बाँझिएको हद जतिको कानुन स्वतः निष्व्रिmय हुन्छ । तसर्थ, जति पनि कानुन बनाइन्छन् संविधान अन्तर्गत बनाइनु पर्छ । संविधानलाई मूल कानुनको स्थान दिइएको मतलव संविधानको सर्वोच्चता स्वीकार गरिएको हो र यसो गरिनु पनि आवश्यक छ । यस प्रकारको व्यवस्था हरेक देश
परामर्शबिना एन्टिबायोटिक प्रयोग घातक
आजकल चिकित्सकको सल्लाहबिनै शारीरिक परीक्षण नगराई एन्टिबायोटिक माग गर्ने, सल्लाह दिने र सुझावलाई कार्यान्वयन गरिहाल्ने लहड खुबै चलेको छ । स्वास्थ्यकर्मीसँग अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिकको माग गर्ने । हामी उस्तै प्रकारको रोग लाग्दा साथीभाइ, आफन्तलाई चिकित्सकले सिफारिस गरेको औषधी कुनै जाँच वा विशेषज्ञको परामर्शबिना खान्छौँ । उसलाई त ठिक भयो, मलाई कसो नहोला भन्ने सोच्छौँ तर मानिस अनुसार उसको शरीर र उसको रोगसँग लड्ने क्षमता फरक हुन्छ भन्ने कुरा बिर्सिन्छौँ ।
