चुरे विनाश जल सङ्कट
भारतीय कवि रहिमनले पानीलाई गजपको विम्ब बनाएका छन् । “रहिमन पानी राखिए, बिन पानी सब सुन । पानी गए न उबरे, मोती मानुष चुन ।” चमकबिना मोती, जलबिना चुना र लज्जाबिना मनुष्यको मोल हुँदैन भन्ने रहिमनको भनाइ स्वाभिमान तथा लज्जाको रक्षा एवं अक्षुण्णता र वस्तुप्रयोगको पूर्णताको व्याख्या गर्छ । खास तìवको अभावमा महत्वपूर्ण र अपरिहार्य वस्तु पनि मूल्यहीन हुने बोध गराउँछ तर वैदिककालदेखिको पानी–सहित्यले मनुष्य, पशुपन्छी, बोटबिरुवा र सिङ्गो प्रकृतिकै लागि पानी उपयोगी र आवश्यक छ भन्ने कुरा नै अथ्र्याउँछ । अझ जीवनदायिनी स्रोत र शक्तिबिना मानिसले ‘बलविद्या देहु मोही हरहु कलेश विकार’ सम्म भन्न सक्दैनन् ।
अन्तर्राष्ट्रिय चित्रकला पर्यटन र दिक्तेल
१४ देशका ४३ जना वरिष्ठ चित्रकारको उपस्थितिमा २०८० असोज १७ देखि २१ गतेसम्म ‘मुन्दुम अन्तर्राष्ट्रिय प्रत्यक्ष प्लेन एयर कार्यशाला २०८०’ दिक्तेल बजार र आसपासको क्षेत्रमा आयोजना गरिएको थियो । दिक्तेल रूपाकोट मझुवागढी नगरपालिकाको सिमाना महुरेगढीदेखि दिक्तेल बजार भानुचोकसम्म दर्जनौँ ठाउँमा पाहुनाको स्वागतका लागि उपस्थित भएका थिए हजारौँ मानिसहरू । लामबद्ध थिए ७–८ वर्षका बालबच्चादेखि ८५–९० वर्षका अग्रज हजुरबा–हजुरआमासम्म । न दुधे बालबच्चाको प्रवाह थियो, न सुत्केरी महिलाको लेखाजोखा । न दुहुनु भैँसीको हेरचाह भयो त्यो दिन, न पल्लाघरे साइली आमालाई औषधी खुवाइयो ।
बालबालिका हुर्काउने दायित्व
बालबालिकालाई असल, सक्षम र योग्य व्यक्ति बनाउने विषयमा अभिभावकको महìवपूर्ण भूमिका हुन्छ । अभिभावकको यो योगदान परिवारमा मात्र सीमित नरहेर समाजको रूपान्तरण र राष्ट्रको समुन्नतिसँग पनि जोडिएको हुन्छ । हरेक बाबुआमाले असल अभिभावकत्व निर्वाह गर्न सकेको खण्डमा बालबालिका परिवार, समाज र राष्ट्रको सबल खम्बाको रूपमा विकसित हुन सक्छन् । असल र सफल अभिभावकत्वको कुरा गर्दा अल्बर्ट आइन्स्टाइनका अभिभावकको दृष्टान्त धेरैले दिने गरेको पाइन्छ । विद्यालयले आइन्स्टाइनलाई सिक्न नसक्ने भनेर निस्कासन गरेको पत्रलाई संयमतापूर्वक र सुझबुझपूर्ण तरिकाले छो
धार्मिक समावेशिताको मूल्य
ढुङ्गे युगदेखि मानव समूहमा बसी प्राकृतिक विपत्तिसँग जुध्दै अनि अदृश्य शक्तिको आराधना गर्दै आयो । यसैबिच नायक, गणनायक, सम्राट्, ईश्वर, जात, धर्म आदिसम्बन्धी मान्यता जन्मिए । शासकीय एवं सम्भ्रान्तीय स्वार्थवश मानवीय चेतनालाई अलौकिक चेतना र परम्परित सोचभित्र बाँध्न धर्मको उत्पत्ति गरियो । यो एक जीवनशैली मात्र हो तर यसकै कारण विश्वमा मानवले विभेद, उत्पीडन, द्वन्द्व, विग्रह तथा अस्तित्व रक्षाका लडाइँ लड्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्था सिर्जना भयो । नेपाल भने
आत्माको आवाज र सत्य
आफ्नो आत्माको आवाज सुन, त्यहाँ तिमी सत्य भेटाउँछौँ’ – सन्त कविर सन्तजनहरू भन्छन्– एक व्यक्ति जीवनभर म खुसी हुनु पर्छ भनेर होइन अरूलाई म खुसी भएको देखाउनु पर्छ भनेर भागदौड गरिरहन्छ । म सुखी हुन्छु भनेर होइन अरूका अगाडि दुःख लुकाउनु पर्छ भनेर दौडिरहेको हुन्छ । म कस्तो छु भनेर होइन अरूले मलाई कस्तो देख्नुपर्ने हो भनेर भागदौड गरिरहन्छ । जीवनको ९० प्रतिशत ऊर्जा अ
फिनल्याण्ड किन तटस्थता त्याग्दै छ ?
युरोपको नर्डिक क्षेत्रमा अवस्थित देश फिनल्याण्ड यतिखेर नव–निर्वाचित राष्ट्रपतिको कार्यकाल आरम्भको प्रतीक्षामा छ । यही फागुन १८ गते (१ मार्च) का दिन राजधानी सहर हेलसिन्कीमा शपथग्रहण गरेसँगै ५५ वर्षीय अलेक्जान्डर स्टबको छ वर्षको कार्यकाल प्रारम्भ हुने छ । सन् २००० मा जारी भएको संविधानले नै राष्ट्रपतिको कार्यारम्भ गर्ने दिन र कार्यावधि तोकिदिएको छ । निर्वाचित भएमा स्टबले अर्को एक कार्यकाल त्यस पदमा रहन पाउने छन् ।
विदेश मोहको वशमा युवा
वस्तुतः मानिस सुख, आनन्द, सुरक्षा र प्रगति चाहने चेतनशील प्राणी हो । यी सबथोक प्राप्तिका लागि कुनै पनि मुलुकमा व्यापार–व्यवसाय, रोजगारी वा अर्थोपार्जन अनुकूल वातावरण आवश्यक पर्छ । आर्थिक रूपले अनुकूल वातावरण हुँदा मुलुकले समृद्धि हासिल गर्छ । फलस्वरूप नागरिकले पनि गुणस्तरीय शिक्षा–स्वास्थ, लैङ्गिक समानता, सामाजिक सुरक्षा, सहज सार्वजनिक सेवा र आकर्षक पारिश्रमिक प्राप्त गर्छन् । स्वाभाविक रूपमा अविकसित मुलुकमा यी सबथोकको कमी हुन्छ । त्यसैले जीवन उपयोगी सिप, आकर्षक ज्याला वा पारिश्रमिक, पेन्सन, बिमालगायत सामाजिक सुरक्षा, अ
राष्ट्रिय सभाको छ वर्षे समीक्षा
संविधान देशको सर्वोच्च कानुन हो । कुनै पनि देशमा संविधानभन्दा उच्च स्तरको वा समान स्तरको कानुन बनाइएको हँुदैन । संविधानसँग बाझिने गरी कानुन बनाइँदैन र बनाइएमा बाझिएको हद जतिको कानुन निष्व्रिmय हुन्छ । यसर्थ जति पनि कानुन बनाइन्छन्, संविधान अन्तर्गत नै बनाइनु पर्छ । संविधानलाई मूल कानुनको स्थान दिइएको अभिप्राय संविधानको सर्वोच्चता स्वीकार गरिएको हो । उदाहरणका लागि नेपालको संविधानको धारा १ ले संविधानलाई सर्वोच्च कानुनका रूपमा स्वी
अबको समाजवादी क्रान्ति
समाजवादमा जान क्रान्तिका दुई चरण पहिलो पुँजीवादी र दोस्रो समाजवादी क्रान्ति पार गर्दै अगाडि बढ्नु पर्छ । विश्व समाजवादी आन्दोलनमा क्रान्तिका आआफ्नै अनुभव छन् । चीनमा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको एकल नेतृत्वमा सन् १९४९ मा जनवादी क्रान्ति सफल भयो र समाजवाद स्थापनाको आधार निर्माण भएर चीन अगाडि बढिरहेको छ । रुसमा जारशाहीविरुद्ध भएको फरबरी क्रान्तिपछि लेनिनको अगुवाइमा भएको अक्टोबर क्रान्तिको सफलताले समाजवाद स्थापना ग¥यो । यस्तै भिय
प्रजातन्त्र र आर्थिक रूपान्तरण
२०८० फागुन ७ गते यस वर्षको प्रजातन्त्र दिवस भव्य रूपमा मनाइएको छ । निरङ्कुश राणा शासनको अन्त्य गरी मुलुकमा प्रजातन्त्र स्थापना हुनु पक्कै पनि ऐतिहासिक र गौरव गर्नलायकको विषय हो । प्रजातन्त्र स्थापनाको जगमा यसलाई फुलाउन फलाउन के कति प्रयत्न भए र आगामी दिनमा के कस्ता पक्षमा जोड दिनु पर्छ भन्ने बारेमा यस आलेखमा चर्चा गरिएको छ ।
श्रम अडिटको अभ्यास
व्यवस्थापकले श्रमिकसँग सम्बन्धित कामकाज कानुन तथा नीति, नियमसम्मत गरेको छ वा छैन भनी परीक्षण गर्ने साधन श्रम अडिट हो । नेपाल सरकारले श्रम अडिटलाई प्रभावकारी बनाउन श्रम अडिट मापदण्ड–२०७५ कार्यान्वयमा ल्याएको पाँच वर्ष भइसक्दा पनि प्रतिष्ठानका व्यवस्थापकले श्रम अडिटलाई प्राथमिकतामा राख्न सकेका छैनन् । श्रम अडिटको स्पष्ट कानुनी, नीतिगत तथा कार्यविधिको व्यवस्था हुँदा पनि जानेर हो वा नजानेर हो, प्रतिष्ठानहरूले श्रम अडिटलाई ठुलै सम
आर्थिक शक्ति बन्दै जर्मनी
जापानले अर्थतन्त्रमा सुधारको प्रयास गर्दा पनि सफलता मिलेन । कमजोर घरेलु उपभोगका कारण लगातार दुई त्रैमाससम्म अर्थतन्त्र सङ्कुचित भएपछि जापान आर्थिक मन्दीमा फसेको छ । जसका कारण यसको अर्थतन्त्र ४.२९१ ट्रिलियन डलरमा झरेर विश्वको तेस्रो स्थानबाट चौथो स्थानमा पुगेको छ । जर्मनी ४.७३० ट्रिलियन डलरसहित विश्वको तेस्रो ठुलो अर्थतन्त्र बनेको छ । जापान अहिले कमजोर मुद्रा, बढ्दो उमेर र घट्दो जनसङ्ख्यासँग सङ्घर्ष गरिरहेको छ । अमेरिकी डलरको तुलना गर्दा येन ९ प्रतिशतले कमजोर हुँदा जापानको अर्थतन्त्र खस्किएको हो । यसअघि सन् २०१० मा चीनको अर्थतन्त्र वृद्धिका कारण जापान दोस्रोबाट तेस्रो स्थानमा झरेको थियो । अहिले अमेरिकाको अर्थतन्त्र २७.९७४ ट्रिलियन डलरसहित
पहुँचयुक्त संरचना नहुँदाको पीडा
नेपाल अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धि, २००६ को पक्षधर राष्ट्र हो । नेपालले यस महासन्धिलाई मे ७, २०१० मा अनुमोदन गरेको हो । महासन्धिले दिएको निष्कर्ष तथा सुझावलाई नेपालले कार्यान्वयन गर्दै आएको छ । साथै अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकारको संरक्षण र संवर्धनका लागि आवश्यक ऐन, कानुन तथा योजना र कार्यक्रममा जोड दिँदै आएको छ । महासन्धिको धारा २० मा सरकारी कार्यालय, अस्पताल, विद्यालय, विश्वविद्यालय, बैङ्क, सडक, सार्वजनिक भवन तथा यातायात अधिकांश सार्वजनिक पूर्वाधार अपाङ्गतामैत्री नभएको विषयमा उल्लेख छ । नेपाल सरकारले यस सुझावको कार्यान्वयन गर्न अपाङ्गता भएका व्यक्तिका लागि पहुँचयुक्त भौतिक संरचना तथा सञ्चार सेवा निर्देशिका–२०६९ निर्माण गरेको
पूर्वबजेट छलफलका अपेक्षा
बजेट सुधारलाई सम्बोधन गर्न अपनाइएका अभ्यासमध्ये पूर्वबजेट छलफल महत्वपूर्ण छ । वार्षिक आय, व्यय तथ आर्थिक उद्देश्य कार्यान्वयन गर्ने महत्वपूर्ण संयन्त्र बजेटका सिद्धान्त तथा प्राथमिकताका विषयमा संसदीय भावना समेट्न पूर्वबजेट छलफल गर्न थालिएको हो । चालु आर्थिक वर्षको बजेट छलफलका क्रममा माननीय सांसदहरूले पूर्वबजेट छलफललाई औपचारिकतामा सीमित नगरी बजेट तर्जुमालाई सार्थक बनाउन यसको समय संरचनालाई परिवर्तन गर्न दिइएको सुझावमा माननीय अर्थमन्त्रीले गर्नुभएको प्रतिबद्धता अनुरूप आर्थिक कार्यविधि तथा वित्तीय उत्तरदायित्व ऐन, २०७६ लाई संशोधन गरिएको छ । साविकमा
साक्षरता बढाउने आधार
सिकाइ कोक्रोदेखि कात्रोसम्म अर्थात् जन्मदेखि मृत्युसम्म आजीवन चलिरहने प्रक्रिया हो । यही प्रक्रियाले नै जीवनोपयोगी ज्ञान र सिप हासिल गर्न सकिन्छ । ती ज्ञान र सिप अनौपचारिक र औपचारिक दुवै माध्यमबाट प्राप्त हुन्छन् । विज्ञान र प्रविधिको आज तीव्र गतिमा विकास र विस्तार भइरहेको छ । त्यसैले कतिपय सन्दर्भमा औपचारिक शिक्षाका विषयवस्तु असान्दर्भिक भई सक्छन् । आफूमा भएका मौजुदा ज्ञान र सिपलाई निरन्तर अद्यावधिक गरी जीवन सफल बनाउन सक्नु पर्छ । व्यवस्थित र सर्वसुलभ शिक्षाको विकास र विस्तार गरी साक्षरता दर बढाउनु पनि आजको आवश्यकता हो ।
श्रद्धा र सम्मानको राजनीति
इमानदार र असल आचरणबाट गरेको कर्ममा श्रद्धा हुन्छ । श्रद्धाले सम्मानजनक वातावरण निर्माण गर्छ । गीताले ‘कर्म गर फलको आशा नगर’ भनेको छ । यसको तात्पर्य कर्म गर फल अवश्य प्राप्त हुन्छ भन्ने बुझ्नुपर्ने हुन्छ । समाजसेवा वा पेसागत कर्म होस्, मानव कल्याणका लागि उच्चतम लाभको अपेक्षा गरिएको हुन्छ । लोकतन्त्रमा नागरिक अधिकारसहित कल्याणकारी राज्यका लागि राजनीतिक कर्मको चर्चा परिचर्चा हुने गर्छ । राजनीतिले समग्र क्षेत्रको नेतृत्व गर्ने हुँदा श्रद्धा र सम्मानयुक्त वातावरणबाट
प्रजातन्त्र बीजारोपण भएको दिन
प्रजातन्त्रको पर्यायवाची शब्दका रूपमा लोकतन्त्रलाई २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि लिने गरिएको पाइन्छ । नेपालमा राजतन्त्रात्मक प्रणालीको अन्त्य भएसँगै ‘प्रजातन्त्र’ को सट्टा ‘लोकतन्त्र’ शब्द बढी प्रचलनमा आएको छ । संस्कृत भाषामा ‘प्रजा’ भन्नाले ‘लोक’ नै भन्ने बुझिन्छ भने नेपालीमा लोक भनेको आमजनता हुन् । यस अर्थमा प्रजातन्त्रको स्थानमा लोकतन्त्रलाई प्रयोगमा ल्याउँदा पनि खासै फरक चाहिँ पर्दैन । फागुन ६, ७ र ८ गते तीन दिन नै यो वर्ष पनि राष्ट्रिय प्रजातन्त्र दिवस भव्यताका साथ मनाइँदै छ । यी दिन मुलुकका सङ्घ, संस्था, विदेशी नियोग साथै देशभर प्रजातन्त्र दिवस मनाइँदै छ । २००७
समाजवादको जग निर्माण
जनताले आत्मचेतनाबाट उद्बोधित भई ‘परम्परागत–जहानियाँ–सामन्ती–निरङ्कुश–राजतन्त्र’ विरुद्ध विगुल फुकेको लामो समय भइसकेको थियो । जनाधिकार प्राप्तिका लागि सशस्त्र सङ्घर्ष तथा आन्दोलनको परिणाम नै ‘प्रजातन्त्र’ हो । जनता प्रजा, दास र रैतीबाट स्वतन्त्र भई नागरिकका रूपमा स्थापित भएको ऐतिहाासिक दिन फागुन ७ लाई स
शिक्षामा सात दशक
गुरुका आश्रममा गएर वा गुरुले भनेका स्थानमा पुगेर शिक्षा आर्जन गर्ने परम्परा थियो । यसलाई गुरुकुल परम्परा भनिन्थ्यो । यसरी शिक्षा आर्जन गर्दा वर्षभरि आवश्यक पर्ने खाद्यान्न लिएर जाने चलन थियो । गुरुले चण्डी, रुद्री, व्याकरण, छन्द, ज्योतिष, वेद, कर्मकाण्ड, साधारण गणित आदि अध्यापन गर्थे । तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाले १९१० सालमा थापाथली दरबारमा अङ्ग्रेजी स्कुल स्थापना गरेपछि बल्ल आधुनिक शिक्षाको जग बसालेको मानिन्छ । प्रधानमन्त्री देवशमशेरका
जनक्रान्तिको जग फागुन ७
संयुक्त राज्य अमेरिकाका पूर्वराष्ट्रपति अब्राहम लिङ्कनले सन् १८६३ मा एक सम्बोधनमा भन्नुभएको थियो, “यी सहादत प्राप्त गर्नेहरूको जीवन व्यर्थैमा गएको छैन । यो राष्ट्रमा स्वतन्त्रताको नयाँ आरम्भ हुने छ र जनताद्वारा जनताको शासन, जनताकै लागि स्थापित हुने छ ।” स्मरणीय छ, नेपाल र अमेरिकाको इतिहास एउटै होइन, उस्तै होइन । नेपाल देशभित्रै निरङ्कुश शासकको क्रूर शासनबाट शासित भयो तर अमेरिका पराधिन भयो । पराधिन परिवेशको चङ्गुलबाट मुक्त गर्न अमेरिकी नागरिक जसरी सङ्घर्षमा होमिए, नेपाली नागरिकले आन्तरिक स्वतन्त्रताकै लागि गरेको क्रान्तिकारी सङ्घर्ष झन् गौरवमय छ । राणाशासनको जन्जिरबाट ने
बैरगनियाबाट क्रान्तिको उद्घोष
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण घटना नेपालको एकीकरण हो भने दोस्रो महत्वपूर्ण घटना प्रजातन्त्रको प्राप्ति हो । आधुनिक नेपालको सम्पूर्ण राजनीतिक चिन्तन यिनै दुई महत्वपूर्ण परिघटनाको केन्द्रीयतामा घुमेको देखिन्छ । पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरणमा मुख्य भूमिका निर्वाह गरे । उहाँका उत्तराधिकारीहरूले एकीकरण अभियानलाई निरन्तरता दिए । यसै गरी नेपाली कांग्रेसले प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको नेतृत्व गर्यो र अन्य दलहरू तथा नेपाली जनताले साथ दिए ।
राणाशाही ढलेको दिन
विसं २००७ फागुन ७ गते मुलुक नयाँ युगमा प्रवेश गरेको हो । त्यस दिनलाई आधुनिक इतिहासको प्रारम्भ बिन्दु मानिन्छ । ऐतिहासिक जनक्रान्तिद्वारा शताब्दी लामो राणा शाही ढालेर प्रजातन्त्र स्थापना भएकाले फागुन ७ मुलुक र प्रजातन्त्र पक्षधरहरूका लागि ऐतिहासिक महत्वको दिन हो । मुलुकको इतिहासमा त्यो आजसम्मकै ठुलो प्रजातान्त्रिक आन्दोलन हो । राष्ट्रियताको जग पनि त्यही आन्दोलनको बलमा खडा भएको थियो । जसको नेतृत्व नेपाली कांग्रेसले ग¥यो । त्यसैले कांग्रेसलाई पन्छाएर नेपालको राजनीतिक इतिहासले पूर्णता पाउँदैन भनिएको हो । विसं १९९३ जेठ मा गठित प्रजापरिषद्ले राणा शासनविरुद्ध पहिलो राजनीतिक तथा सङ्गठित विद्रोह गर्न खोजेको थियो । प्रजापरिषद्को मुख्य उद्देश्य पनि राणा शासन अन्त्य गरी संवैधानिक राजतन्त्र अन्तर्गत प्रजातन्त्रको अभ्यास गर्ने थियो । प्रजापरिषद्भित्रकै सदस्यले विद्रोहको सङ्केत राणालाई गराएपछि त्यसले मूर्त रूप लिन सकेन । सङ्गठनकै कार्यकर्ताको
‘गोदावरी सहमति’ र महासमिति बैठक
सरकारको नीति तथा कार्यक्रम पारित नभएपछि प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले २६ असार २०५१ मा प्रतिनिधि सभा विघटन गरी मध्यावधि निर्वाचन घोषणा गरे । टिकट वितरणअघिको बैठकमा नेपाली कांग्रेसका कार्यवाहक सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईले आफूसहित महामन्त्री महेन्द्रनारायण निधि र नेता कोइरालाले चुनावमा प्रतिस्पर्धा नगर्ने प्रस्ताव अघि सारे । भट्टराईको यस्तो प्रस्तावमा आफ्नो सहमति नभएको तर लिखित रूपमा केही उल्लेख नगरेको प्रस्ट पार्दै बैठकपछि कोइ
अनगिन्ती मिडियाबिच समाचार समिति
‘नेपालमा प्रजातन्त्रको प्रादुर्भाव भएपछि जति अखबारहरू बन्द भए अथवा निस्किरहेकोमा पनि मुस्किल मुस्किलले चलिरहेका छन् । तिनीहरूको कठिनाइको असली कारण आर्थिक र अरू कुरा भन्दा पनि समाचारकै अभावका कारण हो । .... त्यसैले यदि देशमा पत्रकारिताको सुरक्षा गर्ने हो र यसको प्रगति गर्दै लगी प्रजातन्त्र मजबुत तुल्याउने हो भने देशमा एजेन्सीको स्थापना अविलम्ब हुनु आवश्यक छ ।’ यही खाँचोको गर्भबाट जन्मिएको हो नेपालमा समाचार समिति । धेरै पत्र (पत्रिकाहरू) निस्किएकाले ती कसरी बाँच्लान् र तिनले देशभरिको समाचार सङ्कलन गरेर कसरी पत्रिका प्रकाशन गर्लान् भन्ने पिर त्यस समयका सम्पादकमा देखिन्छ । त्यसैले समाचार समितिको आवश्यकताको महसुस भएको होला । मुलुकमा जन्मिएका त्यसताकाका पत्रपत्रि
संवैधानिक अङ्गको दायित्व
संविधान जारी भएको आठ वर्ष नाघ्यो । अब करिब दुई वर्ष यो संविधानको प्रयोगपछि यसको उपादेयता वा संशोधनको कुरा परिपक्व हुन्छ । संविधानले लक्षित गरेको सिद्धान्त, कार्यक्रम पूरा हुने बाटोमा गएको छ कि छैन यो विषयमा सूक्ष्म ढङ्गबाट अध्ययन हुन जरुरी छ । संविधानका अक्षरले आफैँ काम गर्ने होइन । यो संविधान कार्यान्वयन गर्न विभिन्न निकाय बनाएका छौँ । मुख्यतः तीन पालिका बनाएका छौँ, कार्यपालिका, न्यायपालिका, व्यवस्थापिका । यसमा
