नेपाली मिडियामा नवीन अभ्यास

‘मिडिया’ शब्द नेपालीमाझ केही वर्षयता सहलिया बनेको छ । ‘मिडियम’ शब्दको बहुवचन ‘मिडिया’को प्रयोग बढेको छ, व्यापक भएको छ । यो एकभन्दा बढी पेसाकर्मीको साझा शब्दजस्तै बनेको छ तर यसबाट विशिष्टीकृत मिडियाको पहिचानको सङ्कट गहिरिँदै छ । 

प्रसङ्ग हो, ‘मिडिया’ र ‘पत्रकारिता’लाई समानार्थक शब्दका रूपमा प्रयोग हुन थालेपछि सिर्जना भएको अन्योल । केही वर्षयता प्रेस र पत्रकारितासमेतको पर्याय बनेर फेसनकै रूपमा ‘मिडिया’ शब्दको प्रयोग बढेको छ । हो, त्यस्ता पेसाकर्मी छन्, जसले आफूलाई साधिकार ‘मिडियाकर्मी’ भन्न सक्छन्, भन्न पाउँछन् । यो सङ्ख्या पत्रकारको तुलनामा निकै अधिक छ तर कतिपय पत्रकारले समेत आपूmलाई ‘मिडियाकर्मी’ भन्न रुचाउन थालेका छन् । नेपालका सरकारी दस्तावेजमा समेत बेलाबखत पत्रकारिताको विकल्प जनाउने गरी ‘मिडिया’ शब्दको प्रयोग हुँदै आएको छ । यस्तो प्रयोग भने विचारणीय पाटो हो । 

पत्रकार विनयकुमार कसजूले २०६४ सालमा नै ‘मिडिया’ शब्दको प्रयोगले भ्रम जन्माएको भन्दै एउटा लेखको शीर्षकमा नै प्रश्न तेस्र्याउनुभएको थियो– ‘मिडिया भन्ने कि प्रेस ।’ लेखमा उहाँले मिडिया शब्दले प्रेस र पत्रकारितालाई मात्रै समेट्ने भए त्यसले खासै गडबडी गर्ने थिएन तर मिडियाले सञ्चारका सबै माध्यमलाई समेट्ने हुनाले अनेक भ्रम सिर्जना भएको र अनर्थ पनि हुन थालेको उल्लेख गर्नुभएको छ ।

सन् १९०१ मा ‘गोर्खापत्र’ (हालको गोरखापत्र)को प्रकाशनबाट नेपालमा अखबार प्रकाशन प्रारम्भ भयो । त्यसको दुई दशकपछि मात्रै प्रयोगमा आउन थालेको ‘मिडिया’को शाब्दिक अर्थ हो, ‘साधन’ वा ‘माध्यम’ । विज्ञापन उद्योगमा अखबार, रेडियो तथा सूचनाका अन्य स्रोतको वर्णनका लागि प्राविधिक शब्दका रूपमा प्रयोगमा ल्याइएको ‘मिडिया’लाई सञ्चार क्षेत्रले ‘सञ्चारमाध्यम’का रूपमा स्वीकार र व्याख्या गरेको छ । विद्वान्हरूले यसलाई ‘मिडिया अफ कम्युनिकेसन’ (सञ्चारको माध्यम) वा ‘मास कम्युनिकेसन मिडिया’ (आमसञ्चार माध्यम)को छोटकरी रूप पनि भन्ने गरेका छन् ।

अखबार, रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन पत्रकारिता मात्र होइन, रङ्गमञ्च, चलचित्र उद्योग, सङ्गीत उद्योग, विज्ञापन उद्योग, जनसम्पर्क, इन्टरनेट सेवा, केबुल, पुस्तक, हाउस जर्नल, बुलेटिन, ब्रोसर, फ्लायर, भिडियो क्यासेट, सीडी, डीभीडी, होर्डिङबोर्ड, कम्प्युटर गेम, टेलिफोन, फ्याक्स, प्रत्यक्ष हुलाक, सामाजिक सञ्जाल, साइबर क्याफे, वेब पोर्टल, वेब डिजाइन सेवा, वेब होस्टिङ आदि मिडियाको फराकिलो दायराभित्रै पर्छन् । नेपालमा मध्यकालीन समयमा ‘कटुवाल कराउने’, ‘गन्धर्व गाउने’, ‘झ्याली पिट्ने’, ‘दमाहा ठटाउने’, ‘कर्नाल फुक्ने’, ‘बिगुल बजाउने’जस्ता चलन थिए । यीमध्ये केही अहिले पनि देशका केही क्षेत्रमा जीवन्त छन्; प्रयोगमा छन् । 

सामाजिक तथा प्रशासनिक सूचना र जानकारी दिन तथा भेला गराउन तत्कालीन प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाले १८८२ सालमा निर्माण गर्न लगाएको धरहरा (भीमसेन स्तम्भ)को टुप्पोबाट बिगुल बजाउने गरिन्थ्यो । बिगुल बजेपछि जङ्गी निजामती कर्मचारीहरू कोतमा वा टुँडिखेलमा जम्मा हुनु अनिवार्य थियो । विदेशमा जस्तै नेपालमा पनि इस्तिहार टाँस्ने चलन रहेको इतिहासले जनाउँछ । शिलापत्र वा ताम्रपत्र पनि कुनै विशेष विषयको प्रचार वा प्रमाणका लागि राख्ने गरिन्थ्यो । यी पनि ‘मिडिया’को फराकिलो दायराभित्रै पर्छन् । यी सबै माध्यमका आआफ्नै अस्तित्व, महìव, उपयोगिता एवं औचित्य छन् । यी सबै माध्यमलाई प्रेस वा पत्रकारिताको अर्थ वा विकल्पका रूपमा प्रयोग गर्न मिल्दैन ।

केही वर्षअघिको कुरो हो । मूल कर्म पत्रकारिता नभएका तर आमसञ्चार र पत्रकारितासँग सरोकार राख्ने कर्ममा लागेकाहरूले सञ्चारकर्मी (कम्युनिकेटर) शब्दको प्रयोग गर्दथे । वर्तमानमा सबै नै ‘मिडियाकर्मी’ (मिडिया पर्सन)मा रूपान्तरित भएका छन् । एक जना हुलाकीले आफुलाई साधिकार मिडियाकर्मी भन्न सक्छ । सोखका लागि ब्लग लेख्ने, दुई–चार पैसाको जोहो होला कि भनेर अथवा सोखकै लागि ‘युट्युब च्यानल’ चलाउनेहरू पनि मिडियाकर्मी हुन् । आर्थिक उपार्जनको मूल उद्देश्यसहित विज्ञापन व्यवसाय गर्ने उद्यमी होस् वा विज्ञापन एजेन्सीका लागि विज्ञापन सङ्कलन गर्ने व्यक्ति होस्, मिडियासँग आबद्ध भएपछि मिडियाकर्मी हुनु र भन्नु-भनाइनु स्वाभाविक हो ।

एउटै ‘मिडिया’का पनि विभिन्न रूप हुन सक्छन्, हुन्छन् । छापा माध्यमकै कुरो गरौँ । अखबार, म्यागेजिन र ‘येलो पेजेज’ तीनै थरीका प्रकाशन ‘प्रिन्ट मिडिया’ हुन् तर यी माध्यमका लक्षित पाठक, प्रकाशन उद्देश्य, प्रकाशन स्वरूप र आवृत्ति समान छैनन् । अखबार र म्यागेजिन (खासगरी न्युज म्यागेजिन)को मूल कर्म पत्रकारिता हो । ‘यलो पेजेज’को कर्म पत्रकारिता होइन । मिडियाकै अर्को रूप पुस्तक पनि छापा माध्यम हो तर यसको कर्म पनि पत्रकारिता होइन । 

टेलिभिजन च्यानलहरूकै कुरा गर्ने हो भने समाचार, मनोरञ्जन, खेलकुद, विज्ञान तथा आविष्कार, कार्टुन, जीवनशैली, धार्मिक च्यानललगायत विशिष्टीकृत च्यानल छन् । यी च्यानलहरू सञ्चालनको तौरतरिका र दर्शकहरू समान हुँदैनन् । समाचार च्यानलको कर्म, मर्म र धर्म पत्रकारिता हो तर धार्मिक च्यानलको सञ्चालन मिडिया कर्म त हो तर यो विशुद्ध पत्रकारिताचाहिँ होइन । प्रोपगान्डा पनि मिडियाजन्य कर्म नै हो तर पत्रकारिता र प्रोपगान्डा दुई विपरीत ध्रुवीय पाटा हुन्, जसलाई एउटै मापदण्डबाट हेर्न सकिँदैन ।

उद्देश्य, लक्ष्य र सञ्चालनका तौरतरिका पृथक् होलान् तर मिडियामा काम गर्ने सबै मिडियाकर्मी हुन्, विवाद छैन । यद्यपि अखबारकर्मी, टेलिभिजनकर्मी, रेडियोकर्मी, विज्ञापनकर्मी, सामाजिक सञ्जालकर्मी, चलचित्रकर्मी, सङ्गीतकर्मी, हुलाककर्मी, पुस्तक प्रकाशक, जनसम्पर्क अधिकारी, कलाकार आदि सबैको पहिचान ‘मिडियाकर्मी’मा समाहित भए उनीहरूको वास्तविक पहिचान नै गुम्ने खतरा रहन्छ । माध्यमको दुरुपयोगको सम्भावना रहन्छ । 

‘मिडिया’ एकल शब्दले समग्र सञ्चारमाध्यम (मिडिया)लाई समन्याय गर्न सक्दैन र यसबाट मिडियाका उपभोक्ता भ्रमित हुन सक्छन् भन्ने कुरामा प्रयोगकर्ताहरू नै सचेत हुनुपर्छ । तसर्थ प्रत्येक ‘मिडिया’ले आफ्नो पहिचानलाई स्पष्ट पार्न र पारदर्शी बन्न जरुरी छ । कुनै मिडियाको कर्म समाचार सङ्कलन र सम्प्रेषण हो भने त्यसले आपूmलाई ‘न्युज मिडिया’ (समाचार माध्यम)का रूपमा परिचित गराउनुपर्छ । कुनै मिडियाको कर्म विज्ञापन हो भने त्यसले आपूmलाई ‘एड्भर्टाइजिङ मिडिया’ (विज्ञापन माध्यम) भनेर परिचित गराउनुपर्छ । सामाजिक सञ्जाल हो भने ‘सोसल मिडिया’ (सामाजिक सञ्जाल माध्यम)कै पहिचान दिनुपर्छ । यसबाट कुनै माध्यमको मानमर्दन हुँदैन । एउटा सानो उदाहरणबाट पनि यसलाई बुझ्न सकिन्छ ।

नेपाल पत्रकार महासङ्घका अध्यक्ष विपुल पोखरेल, नेपाल विज्ञापन सङ्घका केन्द्रीय अध्यक्ष सोमप्रसाद धिताल, नेपाल चलचित्र कलाकार सङ्घका अध्यक्ष रवीन्द्र खड्का, एसियन बिजनेस सर्कल टिमका अध्यक्ष-प्रधानसम्पादक शुभशङ्कर कँडेल, मिडिया एलाइन्स नेपालका अध्यक्ष भाष्करराज राजकर्णिकार, साझा प्रकाशनका महाप्रबन्धक प्रल्हाद पोखरेल, सांस्कृतिक संस्थानका महाप्रबन्धक अशोककुमार राई, इन्टरनेट सेवा प्रदायक सङ्घ नेपालका अध्यक्ष सुधीर पराजुली सबै नै कर्मले मिडियाकर्मी हुनुहुन्छ तर उहाँहरूको कर्मक्षेत्रको दायरा र उहाँहरूको सीप पहिचान भएको संस्थाको अन्तरनिहित उद्देश्य, लक्ष्य र स्वार्थ फरक–फरक छन् ।

‘मिडियाकर्मी’को एकल पहिचानले उहाँहरूको कर्मको वास्तविक पहिचान खुल्दैन । यही कुरा समग्र मिडिया र मिडियाकर्मीमा लागू हुन्छ । रिपोर्टर्स विद्आउट बोर्डर्सका दस्तावेजमा ‘जर्नलिस्ट’ र ‘मिडिया वर्कर्स’ शब्दको प्रयोग भएको पाइन्छ । प्यु रिसर्च सेन्टरले ‘न्युज मिडिया’ पदावली प्रयोग गर्दछ । 

औद्योगिक व्यवसाय ऐन, २०७६ ले पत्रकारितासँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने माध्यमलाई उद्योगको सूचीमा समावेश गरेको छ तर अन्य उद्योगजस्तो पत्रकारिताको एक मात्र उद्देश्य नाफा आर्जन होइन, हुन सक्दैन । ‘आवाजविहीनहरूको आवाज’ भनी कहलिएको पत्रकारितालाई सार्वजनिक हितको सेवाको धारणाले नै अन्य मिडिया क्रियाकलापबाट पृथक् राखेको छ । पत्रकारिताले राष्ट्रको चौथो अङ्गको सम्मान प्राप्त गरेको छ । प्रचलित ‘मिडिया’ शब्दले त्यो गुरुत्तर दायित्व निर्वाह गर्न सक्दैन ।

न त पत्रकारिता नै अन्य माध्यमको विकल्प हुन सक्छ ।  र, पत्रकारिताको कमीकमजोरीको दोषका लागि अन्य मिडियालाई जिम्मेवार मान्न मिल्दैन । ‘मिडिया’ शब्दमा केन्द्रित हुँदा पनि ‘मिडिया’ र ‘मास मिडिया’ले एउटै कुरोलाई जनाउँदैनन् । यस्तै ‘मास मिडिया’ र ‘मास कम्युनिकेसन’ पर्यायवाची पदावली होइनन् । जहाँसम्म मूल कर्म पत्रकारिता रहेको सञ्चारमाध्यमको कुरो छ, त्यस्तो माध्यमलाई ‘समाचार माध्यम’ (न्युज मिडिया) र पत्रकारितालाई नै कर्म बनाउनेलाई पत्रकार भन्नु नै उपयुक्त हुन्छ । सरकारी दस्तावेजमा रहेका अलमलकारी प्रयोगलाई पनि हटाउनु र सच्याउनु बुद्धिमानी ठहर्छ ।