निजामती सेवाको पुनर्संरचना
राज्य सञ्चालनको मेरुदण्डका रूपमा रहेको सेवा निजामती सेवा वा सार्वजनिक सेवा हो । राज्य स्वयम् नागरिकको घरआँगनमा पुग्न नसक्ने भएकाले सम्पूर्ण भौगोलिक स्थानका जनतालाई छिटो, छरितो र प्रभावकारी सेवामार्फत सुशासनको अनुभूति दिलाउने काम निजामती सेवाको हो । प्रधानमन्त्री टङ्कप्रसाद आचार्यले विसं २०१३ भदौ २२ गते निजामती सेवा ऐनको घोषणा गर्नुभएको मितिबाट गणना गर्ने हो भने करिब सात दशकको अवधिमा विभिन्न आरोह अवरोहबिच उत्कृष्ट सेवा
शान्ति सम्झौता र संविधान कार्यान्वयन
सत्ता कब्जा गर्ने नाममा माओवादीको हिंसा र माओवादी समाप्त गर्ने नाममा सेना परिचालनको एक दशकसम्म दोहोरो मारमा परेका थिए सर्वसाधारण नेपाली । दसवर्षे सशस्त्र द्वन्द्वका क्रममा राज्य र विद्रोही पक्षबाट गरी करिब १७ हजार नेपालीले ज्यान गुमाउनु परेको सरकारी तथ्याङ्क छ । द्वन्द्वबाट मुलुकले मुक्ति चाहिरहेका बेला तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले १८ असोज २०५९ मा शेरबहादुर देउवाको निर्वाचित सरकारलाई बर्खास्त गरी लोकेन्द्रबहादुर चन्दको नेतृत्वमा सरकार गठन गर्नुभयो । चन्दपछि सूर्यबहादुर थापा हुँदै पुनः देउवालाई अघि सारियो । १९ माघ २०६१ मा देउवालाई पनि अक्षम भन्दै भोलिपल्ट आफ्नै अध्यक्षतामा मन्त्रीपरिष
समृद्धिका लागि बाल्यावस्थामा लगानी
गर्भावस्थादेखि आठ वर्षसम्मको उमेरलाई प्रारम्भिक बाल्यावस्था भनिन्छ । यस उमेरका बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भाषिक र संवेगात्मक पक्षको समष्टिगत र सन्तुलित विकास प्रक्रियालाई प्रारम्भिक बालविकास भनिन्छ । यो अवस्था मानव विकासको जग निर्माण हुने संवेदनशील र महìवपूर्ण अवस्था हो । मानव जीवनका यी सुरुवाती वर्षमा बालबालिकाको मस्तिष्क निर्माण र बौद्धिक विकास तीव्र हुन्छ भन्ने तथ्य विभिन्न अध्ययन तथा अनुसन्धानले देखाए
समृद्धिको सेतु कोरला
हिमालपारिको जिल्ला मुस्ताङ अवस्थित कोरला नाका नेपाल–चीन व्यापार तथा सहयोग विस्तारका लागि मात्र नभएर देशको सामाजिक, आर्थिक रूपान्तरणका लागि ‘गेम चेन्जर’ हुन सक्छ । चीनको तिब्बत स्वशासित क्षेत्रसँग सिमाना जोडिएका नेपालका १४ हिमाली जिल्लाका बासिन्दाका दैनिकीसमेत सिचाङ क्षेत्रका इलाकासँग जोडिएका हुँदा चीनसँगका विभिन्न नाका खुला गरिएमा नेपाल बहुपक्षीय दृष्टिले लाभान्वित हुनेमा सन्देह रहँदैन । विशाल चीनसँग सीमा जो
शान्तिको प्रयासमा कतार
इजराइल र हमासबिचको सङ्घर्षबाट हजारौँ मानिसको नरसंहार भइरहँदा मूकदर्शक बनेका शक्ति राष्ट्रको ध्यान अहिले कतारतर्फ केन्द्रित भएको छ । पछिल्ला वर्षमा कतारले आफ्नो छिमेकमा मात्र नभएर विश्वभरका शान्ति वार्तामा मुख्य भूमिका निर्वाह गरेको छ । हालै इजराइल र प्यालेस्टिनी विद्रोही समूह हमासबिच मैत्रीपूर्ण शान्ति वा
कानुनमा सूर्यास्त प्रावधान
संविधान देशको सर्वोच्च कानुन हो । कुनै पनि देशमा संविधानभन्दा उच्च स्तरको वा समान स्तरको कानुन बनाइएको हुँदैन । साथै, संविधानसँग बाँझिने गरी कानुन बनाइँदैन र यदि बनाइएमा बाँझिएको हद जतिको कानुन स्वतः निष्व्रिmय हुन्छ । तसर्थ, जति पनि कानुन बनाइन्छन् संविधान अन्तर्गत बनाइनु पर्छ । संविधानलाई मूल कानुनको स्थान दिइएको मतलव संविधानको सर्वोच्चता स्वीकार गरिएको हो र यसो गरिनु पनि आवश्यक छ । यस प्रकारको व्यवस्था हरेक देश
परामर्शबिना एन्टिबायोटिक प्रयोग घातक
आजकल चिकित्सकको सल्लाहबिनै शारीरिक परीक्षण नगराई एन्टिबायोटिक माग गर्ने, सल्लाह दिने र सुझावलाई कार्यान्वयन गरिहाल्ने लहड खुबै चलेको छ । स्वास्थ्यकर्मीसँग अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिकको माग गर्ने । हामी उस्तै प्रकारको रोग लाग्दा साथीभाइ, आफन्तलाई चिकित्सकले सिफारिस गरेको औषधी कुनै जाँच वा विशेषज्ञको परामर्शबिना खान्छौँ । उसलाई त ठिक भयो, मलाई कसो नहोला भन्ने सोच्छौँ तर मानिस अनुसार उसको शरीर र उसको रोगसँग लड्ने क्षमता फरक हुन्छ भन्ने कुरा बिर्सिन्छौँ ।
भूपरिवेष्टित देशको विकास
विश्वको अर्थतन्त्र मुख्य रूपमा दुई कुराबाट सञ्चालन हुन्छ । व्यावसायिक कारोबार गर्नका लागि कम्पनी र विकासका लागि परियोजना अर्थात् पूर्वाधार । विकसित देशका परियोजना ज्यादै नै बहुउपयोगी हुन्छन् । चीन अमेरिका, रुस जस्ता देशका बाँध, जलविद्युत्, प्रसारण लाइन, सडक परियोजना ज्यादै नै आश्चर्यजनक र विशाल हुन्छन् । कारण उनीहरूको इन्जिनियरिङ र आर्टिटेक्ट आफ्नै मौलिक हुन्छ, उन्नत खालका हुन्छ । लगानीका लागि पर्याप्त पुँजी उपलब्ध हुन्छ । यहाँ गरि
लोकतन्त्र सबलीकरणको कार्यदिशा
नेपालको प्रजातन्त्रिक आन्दोलनले लामो समय पार गरिसकेको छ । नेपालको एकीकरणको प्रादूर्भाव भएसँगै आधुनिक राज्य प्रणालीको विकासको चरण आज पनि यथावत् छ । सन् १९५० अघि जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य गर्न विभिन्न तह, तप्कामा देशभित्र र बाहिर राजनीतिक अभियानको थालनी भएको थियो । राजनीतिक समाज तीन खेमामा स्पष्ट विभाजित देखिन्छ । जसमा राष्ट्रवाद, समाजवाद र साम्यवादमा आधारित राजनीतिक विचारधाराको द्वन्द चलायमान छ ।
भक्तपुर : नजाने गाउँको बाटो
भक्तपुर नगरपालिकाबाट के सिक्ने ? भक्तपुरबाट किन सिक्ने ? भक्तपुर के हो र सिक्ने ? भक्तपुरको आगत र विगत के हो ? आजको दलाल, आसेपासे पुँजीवादी समाजमा समाजवादउन्मुख मोडेल सिकाइको के अर्थ ? भक्तपुरको मोडेल प्रतिलिपि उतार गर्दा अन्य स्थानीय तहको प्रगति र उन्नति सम्भव छ ? भक्तपुरको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, जनसाङ्ख्यिक तस्बिर एवं प्राकृतिक भूबनोटको आधार र अन्य स्थानीय पालिकाको बनोट नै मिल्दैन । यी सबै प्रश्नको सहज उत्तर हुन्छ, भक्तपुरबाट सिक्दै निसिक्ने । नजाने गाउँको बाटो नसोध्ने । मुलुकका ७५३ स्थानीय तहमध्ये भक्तपुर नगरपालिकालाई यो लेखोटमा छान्नु पर्ने अर्थपूर्ण अर्थ छ । बाँकी ७५२ स्थानीय तह कसरी सञ्चालनमा आएका छन्, पहिलो कार्यकाल ‘देखी, सुनी जान्ने
होटलको हब बन्दै बर्दीबास
मधेश प्रदेश सामाजिक, सांस्कृतिक तथा धार्मिक रूपमा निकै सम्पन्न स्थान हो । यहाँको मिथिला संस्कृति निकै लोकप्रिय पनि छ । मधेश प्रदेशले पछिल्लो समयमा विकासले फड्को मारिरहेको छ । मधेश प्रदेशका लागि होटलहरूको हब मानिएको बर्दीबासमा नयाँ नयाँ होटल खुल्ने क्रम जारी छ । यी होटलले यहाँको अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाउन महìवपूर्ण योगदान मात्र दिएका छैनन् । बर्दीबासलाई देश विदेशमा परिचय गराउने माध्यम पनि बनेका छन् । यिनै कारण होटललाई ‘सहरको अनुहार’ पनि भनिएको छ ।
योग्य जनशक्ति पलायन रोक्न प्राविधिक शिक्षा
दक्ष जनशक्ति विदेश पलायनको अवस्था पछिल्लो केही वर्षयता भयावह बन्दै गएको छ । विभिन्न माध्यमबाट सार्वजनिक हुने तथ्याङ्कले हामीलाई आश्चर्य चकित पारिहेका छन् । यसले नीति निर्मातालाई मात्रै होइन नेपालमै गरिखानेलाई समेत सोचनीय बनाएको छ । जनशक्ति पलायनको यो दुरवस्थालाई समयमै नियन्त्रण गर्न सकिएन भने भावी दिनमा राज्यले भोग्ने क्षतिका बारेमा सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यो अनुमान आफैँमा भयङ्कर डरलाग्दो छ । जनशक्ति पलायनको यो अवस्थालाई नियन्त्रणका लागि पहिलो र अन्तिम गतिलो आधार भनेको प्राविधिक शिक्षाको प्रभावकारी विकास नै हो । हामीले प्राविधिक
विपत् पूर्वतयारी योजना
कोभिडको कहर सुरु भएलगत्तै संसारभर जीवनको अनिश्चितता छायो । मानिसहरूको यात्रा घरभित्रै सीमित बन्यो । देश विदेश जानेहरू अझ बढी चिन्तित र त्रसित बने । वास्तवमा त्यो कठिन समयमा परिवारबाट टाढा हुनुको पीडा तिनै नेपालीहरू जो २–४ पैसा जोहो गरी परिवार सुखी र खुसी राख्ने सपना बोकेर बिछोडिएका हुन्छन् उनीहरूलाई थाहा हुन्छ । कोभिड–१९ महामारीको त्रासदी संसारभर फैलिएको त्यो समयमा सबैको जीवन अस्तव्यस्त भएको थियो । धनी, गरिब, सहरिया गाउँले सबै प्रभावित भए ।
रोकौँ निराशाको खेती
सर्वाधिक स्वतन्त्रतासहितको लोकतान्त्रिक गणतन्त्र लामो र कठोर सङ्घर्षपछि प्राप्त भएको छ । २०७२ को संविधानपछिका दुई दुई वटा चुनावसँगै यो संस्थागत हुँदै गएको छ । नेपाली जनतामा चेतनाको विस्तार भएको छ । जनताले चुनावमा आफ्नो हक प्रयोग गरी फरक फरक नतिजा दिँदै आएका छन् । समाजमा सबै खाले विषयमा खुला बहस हुने गरे
भूकम्पको मानवशास्त्रीय पाटो
विसं २०७२ वैशाख १२ गते गोरखा केन्द्रबिन्दु भएको गएको भूकम्पले नेपालमा ठुलो धनजनको क्षति भयो । त्यसको पुनर्निर्माण अझैसम्म सम्पन्न हुन सकेको छैन । मानवशास्त्रको विद्यार्थीका नाताले सोही भूकम्पले पु¥याएको क्षतिको अध्ययन अनुसन्धान गर्नु र त्यसमा भूकम्प जस्ता जोखिमबाट बच्न गर्नुपर्ने पूरा तयारीमा केही योगदान पु¥याउने उद्देश्यले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट ‘एन्थ्रोपोलोजी अफ डिजास्टर’ (भूकम्पमा) विद्यावारिधि गर्ने सोच आयो ।
व्यवस्थाको संस्थागत विकास
नेपाली समाजको विकासक्रम गहिरो ढङ्गले नियाल्ने हो भने सामाजिक सद्भाव, मेलमिलाप र एकताबद्ध रूपमा अघि बढ्ने, एक अर्कालाई आवश्यक पर्दा सहयोगी हात अघि बढाउने, मुलुकको शासन प्रशासनलाई सही बाटोमा अघि बढाउन बनेका योजनालाई बिनासर्त, बिनास्वार्थ पूरा गराउन सहभागिता जनाउने जस्ता आधारभूत असल मान्यता कार्यान्वयनमा सहयोगी भूमिका छ ।
पारिवारिक अदालत किन ?
‘महिलावादी भएका लगाउ नभएका अंश, नाता कायम, घरेलु हिंसा र बालबालिकाको संरक्षक भई दायर भएका अंश, विशेष हेरचाहलगायत बालबालिकाको हितसँग सम्बन्धित देवानी प्रकृतिका मुद्दाहरूको सुनुवाइ गर्न नेपालमा पहिलो पटक काठमाडौँ जिल्ला अदालतमा ‘डेडिकेटेड’ दुई वटा पारिवारिक इजलास आरम्भ भएको छ । पृथक् इजलासबाट पारिवारिक विवादको न्याय सम्पादन गर्दा न्यायपालिकाको चौथो पञ्चवर्षीय रणनीतिक योजनाले न्यायमा पहुँच सुनिश्चित गर्न,
चलचित्र कानुन निर्माणका आधार
सूचना, ज्ञान र अनुभव मानव मस्तिष्कलाई फराकिलो बनाउने तत्व हुन् । मस्तिष्कलाई फराकिलो नबनाई समाज परिवर्तनको परिकल्पना गर्न सकिँदैन । समाजको इतिहास, वर्तमान र सम्भावित भविष्यका बारेमा गरिने अध्ययनले मानिसको मस्तिष्कलाई फराकिलो बनाउँछ । समाज विज्ञानको अध्ययन मानव मस्तिष्कलाई फराकिलो बनाउने आधार हो । संस्कृति र संस्कारसँगै सामाजिक धरातल तयार हुन्छ । समग्र समाजको अध्ययन जति बढी गरिन्छ, त्यति
ट्राफिक व्यवस्थापन र नागरिक
सवारीचालकले सवारीसाधन चलाउँदा अनावश्यक हर्न बजाउने, तीव्र गतिमा सवारीसाधन चलाउने र मोबाइल फोनको प्रयोग गर्ने जस्ता व्यवहार आमरूपमा देख्न पाइन्छ । यसै गरी कतिपय चालकले सवारीसाधन चलाएकै बेला पनि मादक पदार्थ तथा लागुऔषध सेवन गर्ने गरेको समेत भेटिन्छ । जेब्रा क्रसिङमा पैदल यात्रुलाई प्राथमिकता नदिने, सडक लेन उल्लङ्घन गर्ने तथा अव्यवस्थित पार्किङ गर्ने जस्ता व्यवहार पनि हामीले देखेकै छौँ । यति मात्र होइन भाडाका सवारीले नि
गरिबी न्यूनीकरण रणनीति
जीवन निर्वाह गर्न न्यूनतम पूर्वाधार नहुनु एवं आधारभूत आवश्यकताको पूर्ति हुन नसक्नु वा सक्षम नहुनुले गरिबको चित्रण गर्छ । अभाव, अन्योल, अस्थिर, अपहेलित र असुरक्षित जीवनमा गरिबीको जीवनचक्र रहेको हुन्छ । गरिबी मानव जीवनको पीडाबोध हुने अवस्था हो । गरिबीलाई अर्थशास्त्रको सिद्धान्तले व्याख्या गरिए तापनि यो समाजशास्त्र र मानवशास्त्रसँग पनि सन्निकट भएको विषय हो । सामान्य अर्थमा गाँस, बास र कपासको व्यवस्थापन हुन कठिन भएको मानव जीवन नै गरिबी हो ।
भूकम्पपीडितलाई चिसोबाट जोगाऔँ
जाजरकोट भूकम्पले त्यहाँका आमनागरिकको जनजीवन झनै कष्टकर बन्दै गएको छ । सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहका सम्पूर्ण सरकारी संयन्त्र, नागरिक समाज, गैरसरकारी संस्था एवं अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको सामूहिक प्रयासपछि भूकम्पमा परी ज्यान गुमाएका र घाइते भएका नागरिकको उद्धार भएको छ । तथापि त्यहाँको जनजीवन सामान्य स्तरमा ल्याउन थप प्रयासको खाँचो छ । यसबिचमा थुप्रै पराकम्प गइरहेका र मूल भूकम्पको धक्का राजधानी काठमाडौँ र मित्रराष्ट्र भारतको राजधानी नयाँ दिल्लीसम्म महसुस गरिएको भए पनि अरू नोक्सानी भएको छैन । छिमेकी सल्यान, रोल्पा, दैलेख, जुम्लालगायतका जि
सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन
नेपालमा सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन ऐन, २०७९ कार्यान्वयनमा आइसकेको छ । साविकदेखिको सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन गर्न सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन कार्यालयको स्थापना गरिएको छ । यस कार्यालयका अनुसार २०८० असोज मसान्तसम्ममा नेपालको तिर्न बाँकी आन्तरिक र बाह्य ऋण रु. २३ खर्ब ५४ अर्ब ५९ करोड २१ लाख रहेको छ । यसमा आन्तरिक ऋण रु. ११ खर्ब ८३ अर्ब ५७ करोड २१ लाख रहेको छ । यसै गरी, बाह्य ऋणको अंश रु. ११ खर्ब ७१ अर्ब दुई करोड ३१ लाख रहेको छ । नेपाल
कर्मचारी प्रशासनमा आरक्षण
विसं २०६४ मा निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दोस्रो संशोधनमार्फत तोकिएका समावेशी समूहका उम्मेदवारबिच मात्र छु्ट्टाछुट्टै प्रतिस्पर्धा गराई पदपूर्ति गर्ने गरी आरक्षणको व्यवस्था सुरुवात गरियो । आरक्षणको व्यवस्था हुनु यो ऐनको सुन्दर पक्ष हो । यसका लागि राजपत्राङ्कित विशिष्ट श्रेणीबाहेकका पदमा निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७ को उपदफा ७ मा रहेको प्रावधान अनुसार खुला प्रतियोगिताद्वारा पदपूर्ति हुने पदमध्ये ४५ प्रतिशत पद छुट्याइ सो प्रतिशतलाई शतप्रति
मधेशले उठाएको प्रदेश अधिकार
‘आलोचना गर्ने या सल्लाह दिने विषय निकै गाह्रो विषय हो तर प्रदेशको जति चाहिँँ होइन ।’ –लर्ड माउन्टबटेन देशमा प्रदेशको अभ्यास लामो छैन । छ वर्ष पूरा भएर सातौँ वर्ष प्रवेशको तयारीमा छ । यस बिचमा कैयौँ प्रदेश सरकार फेरबदल र एउटा मन्त्रालय फोर्दा या बढाउँदा करोडौँ खर्च मात्रै बढेको भनेर आवश्यकताभन्दा बढी प्रचार गरिएकाले प्रदेश आवश्यक छैन भन्ने जनमत अप्रत्याशित रूपमा बढ्दो छ । स्थानीय तह र केन्द्र सरकार मात्रै भए
सधैँ भूकम्पको त्रास
पृथ्वी सतहमा विभिन्न किसिमका घटना निरन्तर भइरहन्छन् । यी घटनालाई दुई भागमा राखेर हेर्दा बुझ्न सजिलो हुने देखिन्छ । यी घटना हुन्, प्रकृतिजन्य र मानवजन्य । प्रकृतिजन्य घटनाभित्र ज्वालामुखी, भूकम्प, भूस्खलन, बाढी, सुक्खा, चक्रवात, हिमपात, शीतल पर्छन् भने मानवजन्य घटनाभित्र अकाल, युद्ध, दङ्गा, महामारी, आतङ्कवाद, विषाक्त रसायन आदि आउँछन् । भूकम्प प्राकृतिकजन्य र मानवीयजन्य दुवै घटनाभित्र पर्दो रहेछ । यसबाट कमै समयमा निकै बढी जनधनको क्षति हुन जान्छ । भूकम्प एउटा यस्तो घटना हो जसको अगाडि सबै प्राणी मूकदर्शक भएर बस्नुबाहेक अर्को कुनै विकल्प हुँदैन । विश्वका मध्यवर्ती
