सुकृत नेपाल
बलिउड चलचित्रको घट्दै बोलवाला
नेपाली बजारमा हिन्दी चलचित्रको दबदबा दुई/तीन वर्षअघिसम्म ज्यादै थियो । बलिउडमा सार्वजनिक भएको केही दिनमा नेपाली बजारमा ती चलचित्र आइपुग्थे । नेपाली दर्शकमा समेत नेपाली चलचित्रभन्दा हिन्दी र अङ्ग्रेजी चलचित्रको प्रतीक्षा ज्यादा हुने गरेको थियो । तराईदेखि पहाडका चलचित्र घरमा हिन्दी चलचित्रकै बोलवाला थियो । नेपाली चलचित्रभन्दा हिन्दी र अङ्ग्रेजी चलचित्रले अर्थ सङ्कलनसमेत राम्रै गर्ने हुनाले हल मालिक पनि नेपालीभन्दा अन्य भाषाकै चलचित्र लगाउन तयार हुन्थे । चलचित्र विकास बोर्डको प्रमुख आयस्रोत नै हिन्दी र अङ्ग्रेजी चलचित्रबाट विकास शुल्कका नाममा प्राप्त हुने रकम हुने गरेको छ । अहिले परिस्थिति फेरिएको छ । यो वर्ष बलिउड चलचित्र प्रदर्शनका लागि नेपाल गलत गन्तव्य साबित भएको छ । यो महिना नेपाली चलचित्र घरमा त्यस्तो कुनै पनि नाम चलेका बलिउड चलचित्र प्रदर्शनमा आएको छैन ।
‘बोक्सीको घर’ गन्तव्य भुलेको कथा
नेपाली समाजमा ‘बोक्सी’ को विश्वासले ग्रामीण समाजमा जरा गाडेको छ । यसै विषयवस्तुमा चलचित्र ‘बोक्सीको घर’ निर्माण गरिएको छ । रङ्गकर्मी सुलक्षण भारती निर्देशित ‘बोक्सीको घर’ नाटकलाई चलचित्र रूपान्तरण गरिएको हो । पुरुषप्रधान समाजले ‘बोक्सी’ का नाममा महिलामाथि गरिएको दमनको कथालाई चलचित्रमा पस्कन खोजिएको छ ।
कविता बढी, आख्यानमा कमी
नेपाली साहित्यका सयौँ पुस्तक बर्सेनि बजारमा आउँछन् तर त्यसमा महिलाले लेखेका पुस्तकको सङ्ख्या कति ? यसरी हेर्दा, महिलाले लेखेका पुस्तकको सङ्ख्या निकै कम देखिन्छ । नेपाली साहित्यमा विष्णुकुमारी वाइबा (पारिजात) पछि सशक्त महिला साहित्यकारको उदय हुन नसकेको गुनासो साहित्यकारको छ । २०१३ सालदेखि प्रदान गर्न थालिएको मदन पुरस्कारको पुरस्कृत सूचीमा पारिजातको शिरिषको फूलले २०२२ सालमा मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो । २०१३ सालदेखि २०७९ सम्मको मदन पुरस्कार (२०३१ र ३३ सालमा वितरण नगरिएको) को सूचीमा महिला साहित्यकार चार जनाले मदन पुरस्कार प्राप्त गर्नुभएको छ । यो तथ्यले समेत महिला लेखकको अवस्था र स्तरलाई नियाल्न सहयोग गर्छ । मदन पुरस्कार गुठीका अनुसार झमक घिमिरेको ‘जीवन काँडाकी फूल (२०६७)’, राधा पौडेलको ‘खलङ्गामा हमला (२०७०)’ र नीलम कार्की ‘निहारिका’ को ‘योगमाया (२०७४)’ ले मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो ।
राजधानीमा नियमित नाटक
राजधानीमा रहेका नाटकघरमा दिनहुँजसो नाटक मञ्चन हुने गरेको छ । नाटकका दर्शक सीमित भए पनि नियमित रूपमा नाटक मञ्चन हुनु नाटक पारखीका लागि खुसी विषय हो । नियमित नाटक मञ्चनले रङ्गकर्मीमा उत्साह र जाँगर थपिएको छ । थिएटरमा नाटक हेर्न दर्शक आऊन्÷नआऊन् नयाँ नाटकको अभ्यास र प्रदर्शन भने चलिरहेको छ । यो क्रम काठमाडौँमा मात्र सीमित नभएर काठमाडौँबाहिरका नाटकघरमा समेत चलिरहेको छ ।
चित्रकलाको विश्वभाषा
चित्रकला विधालाई विश्वभाषा मानिन्छ । कारण, यसलाई बुझ्न र बुझाउन कुनै भाषा आवश्यकता पर्दैन । चित्रकला त्यो विधा हो; जसमा सम्पूर्ण भाषा, सङ्गीत र साहित्य अटाएको छ । चित्रकला सुन्दर हुन्छ, मनमा उब्जेका सुन्दर भावना र कल्पनालाई रङको माध्यमबाट क्यानभासमा उतार्ने काम चित्रकारले गर्छन् । परिकल्पनालाई क्यानसभामा चित्रण गरी विश्वसमाजलाई थप चिन्तनशील बनाइदिने कार्य कलाकारले नै गरिरहेका हुन्छन् । राफेल, भेनगाग, डाली, पिसारो, लियोनार्दो दा भिन्ची, पाब्लो पिकासो, मोने, माने, दोमियर, कुर्बे, कान्दस्की, विलियम डी कनिङ, ज्याक्सन पोलकलगायत सयौँ कलाकारले विश्वकलाको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन् ।
चलचित्रमा कलाकार नयाँ व्यस्त, पुराना सुस्त
चलचित्रमा नवप्रवेशीको सङ्ख्या बढ्दै गइरहेका बेला पुराना स्थापित कलाकार भने चलचित्र क्षेत्रबाट टाढा हुन थालेका छन् । पुराना कलाकारको चलचित्रमा उपस्थिति निकै पातलो देखिन थालेको छ । दशकअघिसम्म नायक निखिल उप्रेतीको फोटो पोस्टरमा आए मात्र पनि चलचित्र चल्ने पक्कापक्की जस्तै हुन्थ्यो । चलचित्र निर्देशकहरूले ‘एक्सन’ चलचित्रका लागि निखिलकै नाम पहिला लिने गर्थे तर पछिल्ला दिनमा निखिल यो क्षेत्रबाट गुमनाम जस्तै छन् ।
रैथाने सङ्गीतका सारथि
मौलिक गीत/सङ्गीतमा छुट्टै मिठास छ । घण्टौँ घोत्लिएर सबैलाई मन्त्रमुग्ध बनाउन खपिस हुनुहुन्छ नारदमणि हार्तम्छाली । भित्री मनमा मौलिक बाजा संरक्षणको हुटहुटी छ । कलाका सबैजसो विधामा उत्तिकै रमाएका भेटिनुहुन्छ हार्तम्छाली । सङ्गीतले भूगोल चिनाउनु पर्छ भन्नेमा उहाँ विश्वास गर्नुहुन्छ । नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कुलपति हार्तम्छाली विभिन्न प्रतिभाका धनी हुनुहुन्छ । मूर्तिकारका रूपमा पहिचान बनाउनुभएका उहाँले ललितकला क्याम्पसबाट कलामा स्नातक र त्रिविबाट समाजशास्त्रमा स्नातकोत्तर गर्नुभएको छ ।
प्रचारमै सीमित ‘डिग्री माइला’
रामबाबु गुरुङले निर्देशन गरेको चलचित्र हालसम्म खासै चल्न सकेका छैनन् । गुरुङले निर्देशन गरेका चलचित्रको प्रचारप्रसार खुब गरिन्छ तर जब चलचित्र हलमा चल्ने बेला आउँदा दर्शक नपाउने समस्या सिर्जना हुन्छ । यद्यपि गुरुङद्वारा निर्देशित चलचित्र ‘कबड्डी’ ले सोचेभन्दा राम्रो व्यापार गरेको थियो । यसपछि यसैको दोस्रो र तेस्रो भागले खासै दर्शकको ध्यान खिच्न सकेन । चौथो भाग ‘कबड्डी कबड्डी कबड्डी’ सम्म आइपुग्दा निर्देशक गुरुङको निर्देशकीय पक्ष धेरै नै खस्किसकेको थियो ।
नयाँ वर्ष : उमङ्गको पर्व
नयाँ वर्षको आगमनलाई विगतको भन्दा आउँदा दिन अझ बढी फलदायी र सुखमय रहून् भन्ने कामनाका साथ उल्लासमय ढङ्गले मनाइन्छ । विगतका दिनमा भएका हानिनोक्सानी तथा राम्रा नराम्रा घटनाक्रमको विवेचना गरेर आउँदा दिनमा ती सबै अनुभवलाई पाठका रूपमा अँगाल्दै विभिन्न खाले रचनात्मक कार्य थालेर नयाँ जीवनको आरम्भ गर्ने सङ्कल्प यही दिनमा गर्ने गरिन्छ । नयाँ वर्षको दिन भनेको नयाँ उमङ्ग, नयाँ उल्लास, नयाँ कामको सुरुवाती गरिने दिनका रूपमा लिइन्छ ।
कला गतिविधिले जगाएको उत्साह
पछिल्लो समय समाजलाई जस्ताको तस्तै रङ्गमार्फत उतार्ने तथा सांस्कृतिक आदानप्रदान गर्ने दरिलो माध्यमका रूपमा स्थापित हुँदै गएको छ, चित्रकला । चित्रकारले मनमस्तिष्कले सोच्न नसकेका विषयलाई चित्रमा सुन्दर आकार दिने गर्छन् । नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका सदस्यसचिव देवेन्द्र थुम्केली नेपालमा अहिले चित्रकलाले व्यावसायिक गति लिएको बताउनुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, “अहिले चित्रकला विस्तार भइरहेको छ । विभिन्न क्याफेमा कला प्रदर्शनी हुन्छ । यसबाहेक अपार्टमेन्ट र हाउजिङहरूमा पनि कला सजिन थालेका छन् । यसले कलाको महत्व झन् बढेर गएको छ ।”
चलचित्र वर्ष समीक्षा: चलचित्र धेरै, दर्शक कम
नेपाली चलचित्र क्षेत्रका लागि वर्ष २०८० सन्तोषजनक देखिएन । वर्षको सुरुमा अभिनेता दयाहाङ राई अभिनीत चलचित्र ‘बिहे पास’ र ‘जारी’ प्रदर्शन भयो भने चैत ३० गते राई अभिनीत चलचित्र ‘डिग्री माइला’ प्रदर्शनसँगै यो वर्षको अन्त्य हुँदै छ । यो वर्ष ‘जारी’ सर्वाधिक कमाइ गर्ने चलचित्र बन्यो भने बिहे पास, हात्तीछाप, नीरफूल, दिमाग खराब, नाङ्गो गाउँ, परदेशी–२, पशुपति प्रसाद–२ भस्मे डन, रङ्गोली, अगस्त्य, गोर्खा वारियर जस्ता चलचित्रलाई लगानी उठाउन हम्मे हम्मे प¥यो ।
२०८० मा नाट्यशाला : रङ्गकर्मी व्यस्त, नाटकघर मस्त
नेपाली नाटकघरको यो वर्ष निकै उत्साहजनक रह्यो । रङ्गकर्मीहरू वर्षभरि नाटक मञ्चनमा सक्रिय देखिए । धेरैजसो थिएटर काठमाडौँ केन्द्रित भएकाले नाटक पनि धेरै मञ्चन भए । नाटकका कथामा विविधता देखियो । मण्डला, सर्वनाम, शिल्पी, कौसी, आरोहण गुरुकुलको कुञ्ज, ओजेस, पुरानोघर, शैली, स्टुडियो नियमित जस्तै नाटक मञ्चन भए । यस वर्ष मञ्चन भएको ‘एउटा सपनाको अवसान’, ‘हिउँभन्दा चिसो’, ‘दमिनी भिर’, ‘मासिन्या’ जस्ता नाटकहरूमा दर्शकको भरिभराउ उपस्थितिले रङ्गमञ्चलाई अझ माथि उठाउन मद्दत ग¥यो ।
घोडेजात्रा पर्व, प्रविधि विकाससँगै महत्व घट्दै
काठमाडौँ उपत्यकामा मनाइने घोडेजात्राको आफ्नै ऐतिहासिक मान्यता, मूल्य र महत्व रहेको छ । औँसी तिथिमा मनाइने घोडेजात्राले तान्त्रिक मान्यतालाई आत्मसात् गरेको पाइन्छ । यस पर्वलाई पिशाच चतुर्दशी पनि भनिन्छ । यो दिन टुँडिखेलमा घोडा दगुराउने कामका साथै अरू विभिन्न देवीदेवताका रथयात्रा पनि गर्ने गरिन्छ । घोडेजात्रा नेवार समुदायको एउटा ठुलो चाड पनि हो । नेवार समुदायले यस पर्वलाई बढी उल्लासमय वातावरणमा मनाउँछन् । काठमाडौँको टुँडिखेलनजिकै रहेका ‘लुकुवा महादेव’ वा पिशाचेश्वर महादेवको पूजाअर्चना पनि गर्ने परम्परा रहिआएको छ । यिनै लुकुवा महादेवलाई पिशाच चतुर्दशीका दिन रछानबाट झिकी नुहाइदिएर सफासुग्घर तुल्याई मद्यमांस आदि तामसी भोग चढाइन्छ ।
उडानभित्र सुन तस्करी
तुलनात्मक रूपमा हास्य प्रदान चलचित्रलाई संसारभरि दर्शकले नै धेरै रुचाउने गरेको पाइन्छ । बलिउडमा मात्र नभएर हलिउड र कलिउडमा पनि यो विधाले दर्शकको मन जित्न सफल भएको छ । पैसा कमाउनेदेखि लिएर ठगी गर्नेका विषय समेटिएका हास्य कथा चलचित्रका पर्दामा आइसकेका छन् ।
भाषा, साहित्यको मायाले थाक्छौँ
नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृतिले विस्तारै विश्व साहित्यको रूप लिन थालेको छ । नेपाल मात्र नभएर भारत, म्यान्मार, बङ्गलादेश, युरोप, अमेरिकाका विभिन्न मुलुकमा नेपालीको बसाइँसराइले गर्दा नेपाली साहित्यको विस्तार द्रुत गतिमा भइरहेको छ । नेपाली भाषीको बसाइँसराइसँग नेपाली भाषा, साहित्य, संस्कार पनि विस्तार हुँदै गएको छ ।
