दमित सत्य (कविता)
हृदयकेन्द्रमा सत्य निस्सासिरहेछ कयौँ प्रयासका बाबजुद विचरा सत्य ! ओठसम्म आउन सक्दैन अनि
पर्याप्रेमको गुञ्जन
मानव र प्रकृतिबिचको अन्तर सम्बन्धबाट वाताबरणको अवस्था निर्धारण हुने गर्दछ र त्यसको प्रभाव व्यक्ति, समाज, राष्ट्र तथा समस्त प्राणी जगतमा पर्ने गर्दछ । तर वर्तमान सन्दर्भमा मानव र प्रकृतिबिचको सम्बन्धमा असन्तुलन स्थिति सृजना भई मानिस तथा जीव जन्तुहरूले विभिन्न प्रकारका बिपत्ति, सङ्कट तथा अबरोहहरूको सामना गर्नु परेको कुरालाई कवि कृष्ण बाउसेले पर्याप्रेमको गुञ्जन कविता सङग्रह मार्फत व्यक्त गरेका छन् । सामान्य रूपमा भन्नु पर्दा पर्याप्रेमको गुञ्जन कविता सङग्रह भित्रका अधिकांस कविताहरू पर्यावरण दर्शनमा आधारित देखिन्छ । पर्यावरणभित्र मानव, वातावरण, वस्तु, प्रकृतिका विविध सृजना तथा प्रव्रिmयाका साथै यसको अन्तर स
रित्तिदै पहाड
बैतडीमा मध्य पहाडी लोकमार्ग भए पनि काठमाडौँ चल्ने बसले यात्रु नपाउँदा बससेवा ठप्प छ । कुल १८ करोड रुपियाँ खर्च गरेर निर्माण भएको बैतडी विमानस्थलको हवाईउडान पनि बन्द छ । पहाडमा गुड्ने र उड्ने साधनले यात्रु पाउन सकेका छैनन् । बैतडीका १० स्थानीय तहका ८४ वडामा सडक सञ्जाल पुगे पनि रिजर्भ बाहेक गाडी चल्दैनन् । अवसरको खोजीमा मानिसले पहाड छोड्न थालेपछि गाउँ बस्ती उजाड बनेको छ ।
तिम्रो माया एक कोलाज (कविता)
तिम्रो माया कहिले वसन्तमा फक्रिएको फूल जस्तो ओइलाएपछि
कौतूहलमय पदयात्रा
प्रत्येक यात्रा यौटा कौतुकमय गन्तव्यको खोजी हो । ओरालो झरेर उकालो चढेपछि देखिने दृश्यका क्षितिजहरू रहस्यका क्यानभास हुन् । अनेक रङका मिश्रित अनेक रङ हुन् । तिनै रङहरूका स्वरूप र संरचनामा संयोजित आकृतिहरू कौतुहलमय पदयात्राका प्राप्ति हुन् । यात्राका खुसी र सन्तुष्टि समग्र हुन् । तिनैमा भेटिन्छ हिँडाइपछिको हर्ष । गर्वका उचाइ धराधामहरू साक्षात् ! देखिन्छ आँखाको प्यास बुझाउने । मनको चाहना पूरा गर्ने दृश्यह
सन्न्यासी, ढोँगी र वैज्ञानिक
सन्न्यासी दुई प्रकारका हुन्छन् । समाजमा बस्ने र वनमा बस्ने । गुरुले वन पठाए वन बस्नु पर्छ । समाजमा पठाए समाजमा बस्नु पर्छ । वास्तविक सन्न्यासी बन्न धेरै त्याग र तपस्या गर्नु पर्दछ । त्यागबिनाको
प्रगतिमा महिला फुटबल
पुरुष फुटबलको चर्चाबिच नेपाली महिला फुटबल सधैँ छायामा रहने गर्दछ । फुटबललाई पुरुषको खेलका रूपमा लिने भएकाले पनि होला, महिला फुटबलको त्यति चर्चा हुँदैन तर केही वर्षयता नेपाली फुटबल समर्थकलाई राष्ट्रिय महिला
समृद्ध मधेश
मधेश मध्यदेशको सङ्क्षिप्त रूप हो । मधेश वर्तमानमा तराईको एउटा अभिन्न भूभाग हो, जसले पृथक् पहिचान बोकेको छ । यो पहिचान केवल भौगोलिक बनोटको कारणले उब्जिएको होइन । वस्तुतः कुनै स्थान वा समुदायको सांस्कृतिक पहिचान, इतिहास, जातजाति, भाषा, रहनसहन जस्ता एकभन्दा बढी तìवको संयोजन नै मधेश हो । मधेश एक बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुधार्मिक स्थल भए पनि यसको एउटा साझा सांस्कृतिक पहिचान छ, जसको बनोट साझा मनोविज्ञानबाट बनेको छ ।
![जलेको अनुहार [कथा]](https://gorkhapatraonline.com/storage/media/161934/conversions/Untitled-1-original-thumb.jpg)
जलेको अनुहार [कथा]
“ऊ आइ डढुवा”–पसलतिर आइरहेकी आशातर्फ इङ्गीत गर्यो पसलेले । उसले टाढैबाट सुनिहाली । एकाएक छाँगाबाट खसे झैँ भई । उसको मन चुक घोप्टिए झैँ अमिलिएर आयो । मैले कसको के बिगार गरेको छु र ? बिनाकारण नै अपहेलनाको सिकार भइरहेछु । उपहासको पात्र भइरहेछु । पलपल मुटु छेड्ने व्यङ्ग्य खप्न बाध्य भइरहेछु ? ऊभित्र भीषण कोलाहल मच्चिन थाल्यो, “हे ईश्वर ! यो सहरले मलाई किन यति बिध्न बैरी सोचिरहेछ ? यो सहरलाई किन मेरो सास पनि गन्हाइरहेछ ? मेरो अनुहार जल्यो त यसमा मेरो के दोष ?”
सम्बन्ध हो सम्हाल्नलाई (कविता)
सम्बन्ध हो सम्हाल्नलाई, होइन बिगार्नलाई माया प्रीति बनेको हो, संसार सिँगार्नलाई ।।१।। माकुराको जालो जस्तै, हुन्छ जेलिएको मानिसबाटै मानिस सधैँ, हुन्छ घेरिएको । सम्बन्ध हो सपार्नलाई, होइन बिगार्नलाई
एकान्त लाग्छ काठमाडौँ (कविता)
कस्तो एकान्त सहर यो काठमाडौँ लाग्छ यहाँ न्याना हातहरू छँदै छैनन् आफन्तको आभाषसम्म नपाइने
मानस रामायणको अनुशीलन
रामायण र रामकाव्य दक्षिण एसियाकै लोकप्रिय कथाका रूपमा आदिकालदेखि वर्तमानसम्म रहँदै आएको छ । रामकथामा असङ्ख्य प्रतिभाले कलम चलाएका छन् । दक्षिण एसियाकै सबैजसो लिखित साहित्य भएका भाषामा रामगाथा र कृष्णगाथाको कुनै न कुनै रूपमा प्रवेश भएको देखिन्छ । यी दुई पात्रका स्रोतग्रन्थ रामायण र महाभारत यस क्षेत्रका लागि मात्र होइन विश्वसाहित्यकै लागि उपजीव्य काव्य पनि हुन् । नेपालमा नेपाली, मैथिली, अवधी, भोजपुरी, नेवारी, थारूलगायतका अनेक भाषामा रामगाथाका सन्दर्भहरू सुललित स्वर र शैलीमा अभिव्यक्त भएको पाइन्छ ।
उपत्यकाका धार्मिक सर्किट
विश्वका दुई ठुला जनसङ्ख्या र क्षेत्रफल भएका देश चीन र भारतको बिचमा नेपाल छ । नेपाल विश्व शान्तिका अग्रनायक बुद्ध जन्मेको लुम्बिनी, विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको देश पनि हो । यहाँ जातीय विविधता, १२३ भन्दा बढी भाषा र प्राकृतिक, वैदिक, बौद्ध, बोन, मस्टो, किरात, जैन, सिख, बहाई, मुस्लिम, ख्रिस्टियनलगायत धर्मको साझा फूलबारी हो ।
जैन सत्तामीमांसा र तत्त्व
एउटै पदार्थ (जस्तो माटो) ले अनेक रूप धारण गर्दछ र विभिन्न परिवर्तन हुन्छ (जस्तो– गाग्रो, हाँडी आदि) जस्तो कि छान्दोग्य उपनिषद्मा पाउने गरिन्छ, यस्ता सबै परिवर्तनका माझ माटो स्थायी रहन्छ । त्यही सत्य हो । स्वरूप र स्थितिहरूको परिवर्तन आभास मात्र हो । त्यसको प्रकृति र सत्ताको वर्णन अथवा प्रमाणित गर्न सकिँदैन । अपरिवर्तनीय पदार्थ (जस्तो– माटो) नै सत्य हो, परिवर्तनशील स्थिति मात्र इन्द्रियहरूका भ्रम हुन्, नाम रूप मात्र हो (छान्दोग्योपनिषद् ४–१); जसलाई हामी रूप, इन्द्रियगम्यता आदि भन्दछौँ, त्यसमा कुनै वास्तविक अस्तित्व हुँदैन, ती सबै परिवर्तन भइरहन्छ । मात्र आभास हो; जसका बारेमा कुनै पनि धारणा तर्कको आलोकमा
राम्री लाङ्दुक
लाङ्दुक, तिमी र म उस्तै उस्तै रूपमा ब्युँझियौँ सखारै । तिमी रातभरिको पानीले नुहाएर ताजा र जोसिली बनेकी थियौ । म अघिल्लो दिनको थकाइ तिमीलाई नै सुम्पेर हल्का र जाँगरिलो बनेको थिएँ । तिमी पानी र हिउँका भुत्लाहरूले शीतल बनेकी थियौ, म अघिल्लो साँझ भिजेका कपडाहरू पहिरेर लुगलुग काम्दै थिएँ । तिमीसँगै म उठ्दा हामी दुवैलाई उमङ्गित पारेथ्यो अपी, शैपाल र अरू धेरै हिमालका हँसिलो मुहार र त्यतैबाट आएका मगमगाउँदो हावाका झोक्काहरूले । अझ दक्षिणपूर्वकी मारुगोर हिमाल त मुसुमुुसु मुम्कुराइरहिन् हामीलाई देखेर । ‘लु...हाउ...हि...छुम्’ त्यस्तै त्यस्तै आवाज आइरहेछ छिरिङ दाइको घरमुन्तिरको बाटोबाट ।
चर्चामा ‘झोडा’
तराईलाई औलोले त्यतिबेला गाँजेको थियो । जङ्गलै जङ्गलले ढाकिएको तराईमा वन्यजन्तुको बिगबिगी नै थियो । चुरेका फेदी र तराईतिर पुस्तौँदेखि बसोबास गर्दै आएका आदिवासी जनजातिले मात्रै तराईमा सब खालका त्राही पचाएका थिए । २००७ सालको क्रान्तिले जहानिया राणा शासनको अन्त्य भयो । तथापि परिवर्तनले मुलुकमा राजनीतिक स्थिरता दिन सकेन । जननिर्वाचित सरकारलाई राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा अपदस्थ गरिदिए । २००७ सालको क्रान्तिमा होमिएका भूपू सैनिक राजनीतिक रूपमा तितरबितर बन्न पुगे । भूमिसुधार ऐन, २०२१ लागु भएसँगै सुदूरपूर्वमा लिम्बूहरूको राजनीतिक स्वामित्वको भूमि अधिकार किपट खारेजीमा प¥यो । पञ्चायतविरुद्ध भूपू सैनिक नलागून् र किपट खारेजीविरुद्ध जनमत नभड्कियोस् भनेर त
विष्णुको पाँचौँ अवतार कपिलमुनि
हिन्दु धर्मशास्त्रमा भगवान् विष्णुका धेरै अवतार भएको कुरा उल्लेख गरिएको छ । तीमध्ये दस वटा अवतारलाई मात्र अत्यन्तै महत्व दिएर प्रचार गरिराखिएको छ । भगवान् विष्णुका २४ वटा अवतारका बारेमा भने धेरै मानिसलाई ज्ञात नभएको हुनसक्छ । यसको मुख्य कारण यस विषयमा त्यति प्रचारप्रसार नभइरहेकाले पनि हो भन्न सकिन्छ । भगवान् विष्णुले सृष्टिको सुरुवातदेखि नै लोककल्याणका लागि विभिन्न कालखण्डमा विभिन्न किसिमका अवतार लिनुभएको कुरा शास्त्रमा वर्णन गरिएको छ । भगवान् विष्णुका २४ अवता
मष्टादेवका धामी चलेपछि
कसैले “तिमी ईश्वर मान्छौ ?” भन्ने प्रश्न गरेमा मेरो जवाफ हुन्छ, “म ईश्वर मान्छु । म ईश्वर मान्दिनँ ।” मन्दिरहरू पुग्छु, पूजापाठ गर्छु, जपतप गर्छु, मानिआएको हिन्दु परम्पराको पालना गर्छु । त्यो पनि श्रद्धापूर्वक । आफ्नो लागिभन्दा पनि समाजको लागि, अझ भनाँै परिवार वा आफन्तका लागि यी सबै कुरा गर्दा रमाइलो लाग्छ । यसैबिच बझाङ आइपुगेपछि स्थानीय तहको नाम कण्ठ पार्दै गर्दा एउटा नाममा गएर अड्किएँ– मष्टा गाउँपालिका । नाम नै मष्टा भइसकेपछि मष्टादेवको मन्दिर त पक्कै होला भन्ने पनि लाग्यो । मोही पारिसकेपछि नौनीको धूप हाल्ने परम्पराबाट हुर्किएको हुँदा ‘बाह्रमष्टा’ भन्ने नाम कण्ठै थियो । कुलदेवताको रूपमा पूजिआएको देवताको नाम भुल्ने कुरा पनि भएन । ढँडार मष्टाको मन्दिर छ भन्ने थाहा पाएपछि मन अडिएन । माघ १३ को दिन मष्टादेवताको मन्दिरमा पुग्ने लक्ष्यले उकालो लागियो ।
रोसी सभ्यता र संस्कृति
ललितपुर जिल्लामा फूलचोकी अवस्थित छिन् । फूलचोकीको दायाँबाट लीलावती, बायाँबाट गोदावरी बग्छिन् । लीलावती भूमिडाँडा र्यालेबाट उद्गमित छिन् । खोपासीका विद्वान् विश्वनाथ उलकले लीलावतीको सन्दर्भसँग जोडिएको एउटा चर्चित किंवदन्ती व्यक्त गर्नुभएको छ । उहाँका अनुसार नेपालको पौराणिक कालखण्डमा फूलचोकी माईसमक्ष पनौती र पाटनका राजाहरू पानी माग्न गएछन् । फूलचोकी देवीले आफूलाई राम्रा राम्रा सुन चाँदीका गरगहना दिनेलाई खोलाको पानी छो
सुन्दर गाउँ प्राप्चा (कविता)
घुर्मीको बजार सुनकोशी पारी मानेभन्ज्याङ काटेर, ओखलढुङ्गा रामपुर पारी मोलुङ तरेर, ए जाउँ न घुम्न जाउँ, संसारमै सुन्दर छ हाम्रै प्राप्चा गाउँ ।
चरि (कविता)
आँगनीमा आउँछ चरि अनेक गीत गाउँदै हामीसँग मधुर भावमा माया प्रिति लाउँदै
खुत्रुके यात्रा (कथा)
निकट अतीतको कुरो थिएन यो । तीन वा साढे तीन दशकअघिको हो यो कुरो । त्यति बेला उसका बाउले एउटा चिया पसल चलाउँथे । आमा घरकाजमा व्यस्त । घराँ एउटा भैँसी पनि पालेका थिए । आमा त्यसको स्याहारसुसारमा व्यस्त रहन्थिन् । सहर पैलिसकेको थिएन । उनीहरू जुन सहरमा बसोबास गर्थे त्यसको छेउछाउ घना जङ्गल थियो र रुखहरूमा हरियो रङ पोतेको टिनको पातोमा ‘नेपालको धन हरियो वन’ भन्ने लेखिएको हुन्थ्यो । एक पटक उसका बाउले लडापडा रुखबाट दाउरा काटेर ल्याउन बन्चरो बोकेर वन पसे । सुकेर ढलेका रुखबाट बन्चरोले दाउराका चपेरा चिर्दै थिए चिनेको वनपाले कताबाट फुत्त देखा प¥यो र बाउलाई समात्यो ।
चुरे विनाश जल सङ्कट
भारतीय कवि रहिमनले पानीलाई गजपको विम्ब बनाएका छन् । “रहिमन पानी राखिए, बिन पानी सब सुन । पानी गए न उबरे, मोती मानुष चुन ।” चमकबिना मोती, जलबिना चुना र लज्जाबिना मनुष्यको मोल हुँदैन भन्ने रहिमनको भनाइ स्वाभिमान तथा लज्जाको रक्षा एवं अक्षुण्णता र वस्तुप्रयोगको पूर्णताको व्याख्या गर्छ । खास तìवको अभावमा महत्वपूर्ण र अपरिहार्य वस्तु पनि मूल्यहीन हुने बोध गराउँछ तर वैदिककालदेखिको पानी–सहित्यले मनुष्य, पशुपन्छी, बोटबिरुवा र सिङ्गो प्रकृतिकै लागि पानी उपयोगी र आवश्यक छ भन्ने कुरा नै अथ्र्याउँछ । अझ जीवनदायिनी स्रोत र शक्तिबिना मानिसले ‘बलविद्या देहु मोही हरहु कलेश विकार’ सम्म भन्न सक्दैनन् ।
हलेसी काव्य : स्रष्टा र दृष्टि
आमुख : धाम पूर्वी नेपालको एउटा महत्वपूर्ण तीर्थस्थल हो, हलेसी । नेपालका मौलिक धर्म हिन्दु, बौद्ध र मुन्धुम मान्ने किरातहरूको समेत आस्था विश्वासको त्रिवेणी हलेसी तीर्थबारे रचित साहित्यिक कृतिमा हलेसी तीर्थकाव्य (२०४१) पनि एक हो । यसका रचयिता राधेश्याम भट्टराई (२००६–२०७९) हुन् । बहुमुखी प्रतिभा राधेश्यामले आजीविकाको व्यवसाय र रुचि क्षेत्रलाई सदुपयोग र संयोजन गर्दै फुर्सदमा साहित्य सिर्जना गरेका रहेछन् । गत मङ्सिर २२ गते काठमाडौँमा आयोजित एक साहित्यिक कार्यक्रममा विमोचित सम्झनामा राधेश्याम संस्मरण ग्रन्थ र विभिन्न विद्वान्का अभिव्यक्तिमा यसका प्रमाण उजागर भए ।
त्यो मानेश्वर यो मानेश्वरी
पनौतीको बसपार्क मानेश्वरी पार्क नामले चिनिन्छ । मानेश्वरी मन्दिरकै बगलमा भएकोले पहिलेदेखि मानेश्वरी बसपार्क नाम रहन गएकोमा कुनै विवाद छैन तर यस देउतालाई मानेश्वर भन्ने कि मानेश्वरी, समान धारणा भने छैन तर पनि अधिकजसोले मानेश्वरी माई नै भन्छन् । मानेश्वरलाई श्वेत वराहका रूपमा पनि मानिन्छ । मानेश्वर अत्यन्त दयालु देशको रक्षक, अपूर्ण कामलाई पूर्ण गरिदिने साक्षात देवताको रूपमा पूजा गरिन्छ । त्यसैले पनि मानेश्वरको ना
