काठमाडौँका एक अभिभावक दम्पतीले २३ वर्षीय छोरीलाई सधैँ फोनमा झुम्मिएको देखेपछि घरको इन्टरनेट काटिदिए र उनको मोबाइल लुकाइदिए । फोन नपाउँदा ती युवतीमा गम्भीर ‘विद्ड्रल सिम्पटम’ देखियो, उहाँ अत्तालिनुका साथै रुनकराउन थाल्नुभयो र आवेगमा आफ्नो हातसम्म काट्ने प्रयास गर्नुभयो । यस्तै बानेश्वरमा एक १७ बर्से किशोरको आमाबाबुले वाइफाई बन्द गर्दा ती किशोर इन्टरनेट खोज्दै आफन्तको घर धाउन थाले । मानसिक परामर्शदातालाई उनले बताए, “मेरोमा फोन नभए मलाई एक तमासको बेचैनी हुन्छ । खानपिन वा बोल्न पनि मन लाग्दैन ।” यस्ता घटना व्यक्तिगत मात्र छैनन्, विज्ञहरूका अनुसार नेपालमा पछिल्ला पाँच वर्षयता इन्टरनेट र स्मार्टफोनको लत महामारीका रूपमा फैलिँदै छ ।
डोपामिन: सुखानुभूति दिलाउने मस्तिष्कको रसायन
यस व्यावहारिक परिवर्तनको चुरो हाम्रो मस्तिष्कमा पाइने ‘डोपामिन’ नामक रसायनसँग जोडिएको छ । डोपामिन भनेको हाम्रो स्नायुपेसीहरूले उत्पादन गर्ने एउटा न्युरोकेमिकल हो जसले आनन्द र इनामको भावना जगाउँछ । जब हामी स्वादिष्ट खाना खान्छौँ, मनपर्ने मानिसलाई भेट्छौँ वा कुनै उपलब्धि हात पार्छौं, हाम्रो दिमागले इनामस्वरूप डोपामिन स्राव गर्छ । प्रकृतिले जीवित रहन र प्रजनन गर्न उपयोगी गतिविधि दोहो¥याउन सिकाउने उपायस्वरूप यो प्रणाली विकास भएको हो । सरल भाषामा, डोपामिनले हामीलाई ‘यो काम गरे खुसी मिल्यो, फेरि गरौँ’ भन्ने सन्देश दिन्छ । डोपामिन नै कुनै पनि लतको प्रमुख कारक हो । कुनै पदार्थ (जस्तै सुर्ती, मदिरा) वा व्यवहार (जस्तै जुवा, गेम) बाट बारम्बार तीव्र सुखानुभूति मिल्दा दिमागमा डोपामिन असन्तुलन हुन थाल्छ । धेरै पटक अत्यधिक डोपामिन रिलिज हुने अवस्था सिर्जना भएमा दिमाग त्यसकै अभ्यस्त बन्छ र समान मात्रामा खुसी महसुस गर्न पहिलेभन्दा अझ बढी स्टिमुलस चाहिने अवस्था आउँछ ।
स्मार्टफोन र एपहरू कसरी ‘डोपामिन हिट’ दिइरहेका छन् ?
अब प्रश्न उठ्छ हामी सबैको हातहातमा भएको स्मार्टफोनले यस डोपामिन चव्रmलाई कसरी दुरुपयोग गर्छ ? हाम्रो मोबाइल फोनमा भएका सामाजिक सञ्जाल वा गेमलाई नै लिनुस्, हरेक पटक तपाईंको फोनमा नयाँ सूचना (नोटिफिकेसन) आउँछ वा कुनै पोस्टमा ‘लाइक’ वा कमेन्ट प्राप्त हुन्छ, तपाईंको मस्तिष्कले सानो मात्रामा डोपामिन उत्सर्जन गर्छ । स्मार्टफोनले हरेक सानो नोटिफिकेसन, लाइक वा कमेन्टमार्फत हाम्रो दिमागलाई सानो सानो ‘डोपामिन हिट’ दिइरहन्छ । यी बारम्बारका सङ्केतहरूले प्रयोगकर्तालाई पटक पटक मोबाइल चेक गर्न बाध्य पार्छन् । टिकटकको ‘इनफिनिट स्व्रmोल’ वा युट्युब, इन्स्टाग्रामका छोटा भिडियोले केही सेकेन्डको पनि बिराम नदिई निरन्तर नयाँ सामग्री पस्किरहन्छन् । हरेक स्व्रmोलसँगै दिमागले नयाँपनको अपेक्षा गर्छ, जुन हाम्रो नवीनता खोज्ने स्वभावसँग जोडिएको हुन्छ र यसले फेरि डोपामिन ट्रिगर गर्छ । विज्ञहरूको भनाइमा, यस्ता एपहरूले मस्तिष्कमा अत्यधिक डोपामिनको बाढी ल्याउँछन्, जसको असर लागुपदार्थ वा मदिरासरह खतरनाक हुन्छ । थप एल्गोरिदमले प्रयोगकर्ताको रुचि अनुसार लगातार यस्तै सामग्री सुझाउँछ, जसले मानिसलाई पत्तै नपाई घन्टौँ स्व्रिmनमा बाँधिराख्छ । यसरी सामाजिक सञ्जाल र भिडियो प्लेटफर्मले प्राकृतिक सामाजिक चाहनालाई नै ‘ड्रगिफाइ’ गरेर, प्रयोगकर्तालाई लामो समयसम्म डिजिटल दुनियाँमै कैद गर्न सफल भएका छन् ।
विश्वव्यापी अनुसन्धानले देखाएका खतरा
स्मार्टफोन र इन्टरनेटको अत्यधिक प्रयोगले मस्तिष्कमा संरचनात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्ने प्रमाण वैज्ञानिकले दिएका छन् । जर्मनीमा गरिएको अध्ययनले ती व्यक्तिहरूको भावनात्मक नियन्त्रण, स्मरण शक्ति र निर्णय क्षमतासम्बन्धी क्षेत्रमा ग्रे म्याटर घटेको देखायो, जुन लागुपदार्थको लत सरह हो । मानसिक असरतर्फ, किशोरकिशोरीमा तनाव, उदासी, आव्रmामकता, निद्रा गडबडी, ध्यान कमी, आत्मसम्मान ह्रास र सामाजिक एक्लोपनाको समस्या बढेको पाइन्छ । अझ चिन्ताजनक कुरा, दीर्घकालीन लतले आत्महत्यात्मक विचार र व्यवहारको जोखिम दुई÷तीन गुणा बढाउने देखिएको छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले पनि ‘गेमिङ डिसअर्डर’ लाई रोगकै श्रेणीमा राख्दै यसलाई गम्भीर समस्या मानिसकेको छ । हालका तथ्याङ्क अनुसार दक्षिण कोरिया, चीनका किशोरकिशोरी र भारतमा २५–४५ प्रतिशत युवामा स्मार्टफोनको निर्भरता उच्च छ । नेपालमा इन्टरनेट पहुँच बढ्दै जाँदा यस्तै खतरा देखा पर्न सक्ने विज्ञहरूको चेतावनी छ ।
नेपाल: युवापुस्तामा बढ्दो स्क्रिन आशक्ति
नेपालमा पछिल्लो दशकमा मोबाइल र इन्टरनेटको पहुँच तीव्र बढेको छ । सन् २०२५ सम्म ३.९ करोड मोबाइल सिम दर्ता भइसकेका छन्, जुन जनसङ्ख्याभन्दा बढी हो । करिब ५६ प्रतिशत नेपालीले इन्टरनेट प्रयोग गर्छन् र ४८ प्रतिशत सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ता छन्, जसमा युवापुस्ता अग्रस्थानमा छन् । सर्वेक्षण अनुसार १६–२४ वर्ष उमेरका ९० प्रतिशतभन्दा बढी युवा फेसबुक जस्ता प्लेटफर्ममा सव्रिmय छन्, जसले ‘फोमो’ अर्थात् छुट्ने डर बढाइरहेको छ ।
शैक्षिक क्षेत्रमा समेत स्मार्टफोन लत चिन्ताजनक छ । नेसनल कलेजको, लैनचौरको अध्ययनले ३६.८ प्रतिशत नयाँ विद्यार्थीमा लतजन्य निर्भरता देखायो, पुरुषहरू गेम र सामाजिक सञ्जालमा बढी व्यस्त थिए । स्कुल तहमा पनि झन्डै आधा बालबालिका दिनको दुई घण्टाभन्दा बढी स्व्रिmनमा रहने गरेका छन्, जसले भविष्यमा लत बस्ने खतरा बढाउँछ ।
यसको असर परिवारमा स्पष्ट छ । आमाबाबु चिन्तित छन् भने किशोरकिशोरीले फोन खोस्दा आव्रmामकता, अवसाद र आत्मघाती व्यवहारसम्म देखाएका छन् । पाटन अस्पतालमा दैनिक दुई÷तीन यस्ता केस आउँछन् । १४ वर्षका एक किशोर दिनको १२–१४ घण्टा गेम खेल्दा मानसिक असन्तुलन भएर उपचार गर्नुपर्ने उदाहरणसमेत भेटिएको छ ।
सामाजिक पक्षमा पनि असर परेको छ । समाजशास्त्री जनक राईका अनुसार डिजिटल लतले आपसी कुराकानी घटाउँदै नयाँ पुस्तालाई आफैँमुखी बनाइरहेको छ । लामो स्व्रिmन समयले परिवारसँग भावनात्मक दुरी बढेको छ । स्वास्थ्यतर्फ निद्रा गडबडी, टाउको दुखाइ, आँखाको समस्या र ‘टेक्स्ट नेक’ बढेको छ । प्रहरीका अनुसार साइबर अपराधमध्ये ९० प्रतिशतभन्दा बढी यौनजन्य प्रकृतिका छन्, जसमा ब्ल्याकमेल र अश्लील सामग्री मुख्य छन् । यी सबैले डिजिटल लत व्यक्तिगत मात्र नभई सामाजिक चुनौती बनेको स्पष्ट गर्छ ।
समाधानका उपाय र सचेतना
प्रविधिको यो चुनौतीपूर्ण प्रभावसहितको पक्षलाई सामना गर्न अहिलेबाटै परिवार, विद्यालय र राज्यस्तरमा मिलेर प्रयास गर्नुपर्नेमा विज्ञहरू जोड दिन्छन् । मोबाइल र इन्टरनेटको फाइदा तिखो तरवार जस्तै हो, सावधानीपूर्वक चलाउन सके राम्रै, नभए गहिरो चोट पु¥याउन सक्छ । यद्यपि यो समस्या गम्भीर छ, समाधान र सुधारका उपाय हाम्रै हातमा उपलब्ध छन् ।
विज्ञहरूका अनुसार प्रविधिको लत नियन्त्रण गर्न परिवार, विद्यालय र राज्यले मिलेर अहिलेबाटै कदम चाल्नु पर्छ । मोबाइल र इन्टरनेट फाइदाजनक भए पनि अनियन्त्रित प्रयोगले गहिरो क्षति पु¥याउन सक्छ ।
अभिभावकीय मार्गदर्शन ः बालबालिकालाई सीमित स्व्रिmन प्रयोग गराउन अभिभावकले आफैँ संयमित उदाहरण देखाउनु पर्छ । फोनलाई ‘बेबीसिटर’ नबनाई खेल, किताब वा सङ्गीततर्फ प्रोत्साहित गर्नु पर्छ । आवश्यक परे मनोपरामर्श लिन ढिलो गर्नु हुँदैन ।
स्व्रिmन समयको निगरानी ः दैनिक स्व्रिmन टाइम ट्र्याक गर्ने, खानेबेला वा सुत्नेबेला फोन नचलाउने नियम बनाउन सकिन्छ । विशेष गरी रातिको निलो प्रकाशबाट टाढा रहन चिकित्सकले सुझाउँछन् ।
स्व्रिmन–फ्री क्षेत्र÷समय ः घरमा खाना खाने टेबल वा सुत्ने कोठालाई फोन रहित बनाउनु पर्छ । विद्यालयले पनि कक्षामा फोन प्रयोग सीमित गर्ने व्यवस्था गर्न सक्छ ।
डिजिटल डिटक्स र वैकल्पिक गतिविधि ः समय समयमा इन्टरनेटबाट पूर्ण ब्रेक लिने, त्यसबेला व्यायाम, किताब पढ्ने वा साथीपरिवारसँग समय बिताउने अभ्यासले मानसिक सन्तुलन कायम राख्छ ।
नीतिगत पहल : नेपालमा डिजिटल लतबारे स्पष्ट नीति छैन । शिक्षा पाठ्यव्रmममा डिजिटल साक्षरता समावेश गर्ने, कार्यशाला सेमिनारमार्फत युवालाई सचेत पार्ने र सञ्चारमार्फत अभियान चलाउने खाँचो छ ।
अन्ततः प्रविधि आफैँमा नराम्रो होइन तर यसको अत्यधिक र अनियन्त्रित प्रयोगले हाम्रो मस्तिष्कको डोपामिन सन्तुलन बिगार्दै जीवनका अरू आयाममा नकारात्मक असर पार्न सक्छ । समाधानको बाटो प्रविधिलाई पूर्ण रूपमा त्याग्ने होइन, विवेकपूर्ण नीति अपनाउने हो । अभिभावक, शिक्षक, स्वास्थ्यकर्मी र नीतिनिर्माता सबै एकैसाथ लागेर डिजिटल युगमा स्वस्थ व्यवहार बनाउन अग्रसर हुनु आवश्यक छ । बालबालिकालाई वाइफाई होइन, वास्तविक माया र ध्यान चाहिन्छ । बाहिर खेल्ने, किताब पढ्ने वा सङ्गीतमा रमाउने वातावरण दिनुहोस् । फोनलाई कहिल्यै हटाउन सजिलो उपायका रूपमा प्रयोग नगर्नूस् । कुरा गरेर बच्चाको मन बुझ्नूस्, ऊ किन स्व्रिmनमा समय बिताउँछ, के ऊ बोर भएको छ या तनावमा छ, पत्ता लगाउनूस् । यो सन्देश आमअभिभावकदेखि नीति निर्मातासम्म सबैले मनन गर्नुपर्ने खुराक हो । डिजिटल सुविधासहितको उज्यालो भविष्य सुनिश्चित गर्न अहिलेको पुस्तालाई सन्तुलित र जिम्मेवार मोबाइल/इन्टरनेट प्रयोगतर्फ लैजाने जिम्मेवारी हाम्रै काँधमा आएको छ । डोपामिनको खेललाई बुझेरै हामी नयाँ पुस्तालाई डिजिटल दासत्वबाट जोगाई वास्तविक जीवनका सुख र सम्पर्कतर्फ उन्मुख गराउन सक्छौँ ।
