सामाजिक विभेदको निरन्तरता
समाज मानवनिर्मित अवधारणा हो । समाजमा विभिन्न समूह, वर्ग, जाति, लिङ्ग, धर्म र क्षेत्रबीच आपसी सम्बन्ध हुन्छ । सामाजिक प्रणालीभित्र आर्थिक संस्था, राजनीति र सांस्कृतिक पक्षहरूका बीचमा अन्तत्र्रिmया भइरहन्छ । यस अन्तत्र्रिmयालाई बुझ्न कार्ल माक्र्सको उत्पादन प्रणालीसँगको सिद्धान्त समाजको सामाजिक प्रणालीसँग गहन सम्बन्ध रहेको छ ।
खाद्य सुरक्षाका चुनौती
हरेक महिनाको पहिलो हप्ता प्रकाशित हुने भन्सार विभागको मासिक प्रतिवेदनले नेपालमा दैनिक एक अर्ब रुपियाँभन्दा बढीको कृषिजन्य वस्तुको आयात भइरहेको देखाएको छ । गोलभेँडा, आलु, प्याज, फलफूलदेखि चामलसम्ममा हाम्रो परनिर्भरता बढेको बढ्यै छ । पछिल्लो नौ महिनामा १५ अर्ब २२ करोड रुपियाँको धान र १२ अर्ब ९५ करोड रुपियाँको चामल आयात भएको छ ।
भूकम्प शृङ्खलाका सङ्केत
गत २०७९ कात्तिक २३ गते पश्चिम नेपालको डोटी जिल्लाको खप्तडबाबा आश्रम आसपास केन्द्रबिन्दु भएको ६.६ रेक्टर स्केलको भूकम्प गयो । त्यसका करिब ७९६ परकम्प रेकर्ड भए । सो भूकम्पबाट छ जनाको मृत्यु भयो । त्यसैगरी माघ १० गते बाजुरा जिल्लाको विछिया आसपास ५.९ रेक्टर स्केलको भूकम्प गयो । त्यसका करिब १२६ परकम्प रेकर्ड भए । सो भूकम्पका कारण एक जनाको मृत्यु भयो । पुनः बाजुरा जिल्लाको सोही क्षेत्र आसपास फागुन १० गते ५.२ रेक्टर स्केलको भूकम्प गयो । यी भूकम्पका धक्का भारतका विभिन्न स्थानलगायत राजधानी नयाँदिल्लीसम्म महसुस गरिएको थियो । यी भूकम्पले डोटी, बाजुरा र बझाङमा सयौँ घर भत्किएको समाचार आए ।
संस्मरणका विम्ब
के नियमित आकस्मिकताका रूपमा प्राकृतिक प्रकोप र प्रकोपजन्य दुर्घटना भएका होलान् त ? प्रश्न सधैँ मथिङ्गलमा मडारिइरहन्छ । यस्तै आकस्मिकताको प्रतीक २०७२ वैशाख १२ को भूकम्प उदाहरणीय आततायी नियति भएर गयो । प्रकृतिको दारुणिक नियति अब नदोहोरियोस्, कामना यही गरौँ तर सजगता, विपत् न्यूनीकरणका उपायप्रति आमनागरिकमा सचेतना, पूर्वतयारी तथा विपत् व्यवस्थापनका चक्रीय कार्यको चुस्तदुरुस्त प्रतिकार्य सधैँ प्राथमिक आवश्यकताका रूपमा रहन्छ । प्रकोप प्राकृतिकजन्य वा मानवीय त्रुटिका कारण जेजसरी भए पनि क्षति न्यूनीकरण र उचित व्यवस्थापन पहिलो आवश्यकता रहन्छ ।
राजनीतिक परिवर्तनको अन्तर्य
आज ११ वैशाख । वि.सं २०६३ साल राजाले नागरिकसामु आत्मसमर्पण गरेको दिन । नेपाली नागरिकले तेस्रो पटक लोकतन्त्र बहाल गरेको दिन । माओवादीले १० वर्ष लामो हत्या र हिंसाको राजनीति छाडेर शान्तिपूर्ण ढङ्गमा दलहरूसँग सहकार्य गरेर सफलता प्राप्त गरेको दिन । दोस्रो जनआन्दोलन सफलतापछि १७ वर्ष पूरा भएको दिन । यही जगमा मुलुकबाट २४० वर्ष शासन जमाएको राजतन्त्र समूल नष्ट भएको १५ वर्ष पूरा हुन भने पाँच हप्ता बाँकी छ । बितेका वर्षको गणना नै गर्ने हो भने आफ्ना दाजु वीरेन्द्रको सपरिवार हत्यापछि माहिला भाइ अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्रले महाराज हुने अवसर पाएको २२ वर्ष पूरा हुन पनि त्यस्तै पाँच हप्ता बाँकी छ ।
सबैलाई समेट्ने शिक्षा पद्धति
शिक्षाको शाब्दिक अर्थ ल्याटिन भाषाको एडुकाटस शब्दबाट आएको हो, जसको अर्थ आरम्भको अज्ञानको अवस्थाबाट बिस्तारै ज्ञान–प्राप्तिको अवस्थामा लगिने क्रमलाई जनाउँछ । मानिसले जन्मेदेखि नै केही न केही सिकिरहेको हुन्छ । मानव समाजको प्रारम्भिक कालदेखि नै ज्ञान आर्जनको प्रक्रिया कुनै न कुन रूपमा रहेको पाइन्छ । प्राचीन वैदिक समयमा गुरुकुल शिक्षा पद्धति प्रचलनमा थियो भने समयको मागअनुरूप शिक्षा लिने दिने क्रममा परिवर्तन आउँदै गयो तापनि शि
नयाँ बजेटको जग
विक्रम संवत्अनुरूपको नयाँ दशक २०८० आरम्भ भएसँगै अर्थ मन्त्रालय र देशका सबै सरकार यतिबेला नयाँ बजेटको तयारीमा छन् । बितेको दशक नेपाल र नेपालीको अर्थ सामाजिक जीवनमा दूरगामी प्रभाव पार्ने घटनाको रेखा कोरेर मात्र गएन, त्यसले यो नयाँ दशकलाई अनेक चुनौती छोडेर गएको छ । मुलुक अहिले पनि अतिकम विकसित सूचीमै छ । यो दशकको आरम्भमै नेपाललाई विकासशीलमा स्तरोन्नति गर्नु छ । चार पाँच प्रतिशतको आर्थिक वृद्धिको मौजुदा अवस्थाले देशलाई विकासशी
स्वास्थ्य अधिकारको सुनिश्चितता
प्रत्येक नागरिक स्वस्थ भएर बाँच्न पाउनु पर्छ । स्वस्थ जीवन जिउन पाउनु व्यक्तिको अधिकारभित्र पर्ने विषयलाई राज्यले स्वीकार गरी कानुनद्वारा आवश्यक व्यवस्था गरेको छ । कानुनको अधीनमा रही देशमा बस्ने सबै नागरिकले मौलिक हकको निर्विवाद उपभोग गर्न पाउँछ । प्रत्येक नागरिकको स्वास्थ्य रक्षाका लागि नेपालको संविधानको धारा ३५ मा प्रत्येक नागरिकलाई आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने हक प्रदान गरेको छ । बिनाभेदभाव स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच प्राप्त गर्न राज्यले कानुन निर्माण गरेको हुन्छ ।
दलसम्बन्धी कानुन परिमार्जन
राजनीतिक दल प्रजातान्त्रिक संस्था हुन् । प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा दल जति मजबुत, व्यवस्थित र पारदर्शी हुन्छन्, प्रजातन्त्र त्यति नै सबल हुन्छ । राजनीतिक दलको दर्ता, नियमन, सञ्चालन र व्यवस्थापन संविधान, कानुन, राजनीतिक मूल्यमान्यता र संस्कारद्वारा हुने गर्छ । दलको नियमन र सञ्चालनमा संविधान र कानुनको अलवा मूल्यमान्यता र संस्कारको समेत महìवपूर्ण भूमिका रहन्छ । राजनीतिक दल सङ्ख्यात्मक रूपमा मात्र वृद्धि भएर पनि हुँदैन । दलहरू संस्थागत रूपमा सृदृढ र गुणात्मक रूपमा परिवर्तन हुनु महìवपूर्ण हो ।
अक्षय तृतीयाको मौलिकता
आज अक्षय तृतीया । प्रदूषित वातावरण, शुष्क कण्ठ, जलवायु परिवर्तनको समस्या र गर्मीको मौसमका साथ यस वर्षको सरस पर्व अक्षय तृतीया हाम्रो घर आँगनमा प्रवेश गरेको छ । संसारमा अन्यत्र नभएको मौलिक संस्कृतिले नै हामी र हाम्रो देशलाई उभ्याएको छ । अक्षय तृतीया– अपूर्व पुण्य प्राप्त गर्ने दिन । यस दिनलाई शिव पार्वतीको बिहेको दिनको रूपमा, ईश्वरको आवेश अवतार परशुराम जयन्तीको रूपमा समेत हेरिने यो पर्वको विशेष महìव छ । अक्षय तृतीयालाई ज्ञानको आरम्भ, त्रेतायुग आरम्भको दिन मानिन्छ । हिन्दु धर्म संस्कृतिमा यस दिनलाई विशेष पर्वको रूपमा मान्ने चलन छ । वैशाख शुक्ल तृतीया तिथिमा पर्ने यो पर्र्वमा गरिएका साना पुण्यकर्मले पनि अक्षय पुण्य प्राप्ति हुने कारण
डढेलोले सिकाएको पाठ
“प्रविधि अवश्य पनि दुईधारे तरबार हो । आगोले हाम्रो खाना पकाउन त सक्छ नै तर हामीलाई जलाउन पनि सक्छ,” जेसन सिल्भाको यो भनाइले धेरै कुरालाई इङ्गित गर्छ । खासगरी नेपाल जहाँ बाह्रैमास आगलागीजन्य घटना भइरहन्छन् । प्राविधिक अर्थमा घरायसी प्रयोजनका लागि प्रयोग हुने, घर–धनसम्पत्तिमा लाग्ने आगोलाई ‘आगलागी’ (अङ्ग्रेजीमा फायर) भनिन्छ भने वनजङ्गलमा लाग्ने आगोलाई ‘डढेलो’ (अङ्ग्रेजीमा फरेस्ट फायर वा वाइल्ड फायर) भनिन्छ ।
अस्तित्वको खोजी
यसको अर्थ हो– मेहनतले मात्रै कार्य सिद्धि हुन्छ, इच्छाले मात्र पुग्दैन । सिंह वनको राजा हो तर सुतेको सिंहको मुखमा मृग आफैँ आएर उसको भोजन बन्न सक्दैन, आफ्नो भोजनको व्यवस्थाका निम्ति सिंहले परिश्रम पनि गर्नुपर्छ ।
सहरी गरिबी निवारणका सूत्र
गरिबी निवारणका लागि विश्वव्यापी प्रयासलाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घले पनि नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ । हरेक देशले गरिबी निवारणका लागि आफ्नो भौगोलिक विकटता र सामाजिक विषमता अनुरूपका योजना, कार्यक्रम र रणनीति बनाएका छन् । त्यसबाहेक राष्ट्रसङ्घको अन्तर्राष्ट्रिय कार्यक्रम दिगो विकास लक्ष्यअन्तर्गत एक एजेन्डाका रूपमा रहेको छ–गरिबी निवारण । यसै क्रममा नेपाल सरकारले १५औँ योजनामा गरिबी निवारणको विषय तीन तहका सरकारको जिम्मेवारी भित्र रहेको हुँदा तीन तहका सरकारबाट गरिबी निवारणका कार्यक्रम कार्यान्वयन हुने बलियो आधार बनेका छन् ।
वातावरणीय क्षयीकरणको दुष्चक्र
संयुक्त राष्ट्रसङ्घको विपत् न्यूनीकरणसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय रणनीतिअनुसार सामाजिक तथा पर्यावरणीय उद्देश्य तथा आवश्यकता पूर्ति गर्नसक्ने वातावरणको क्षमतामा ह्रास आउनु नै वातावरणीय क्षयीकरण हो । यो पर्यावरणको भौतिक, जैविक तथा रासायनिक गुणवत्ता तथा उपयोगितामा आउने गिरावट हो । वनजङ्गल, हावापानी तथा माटोजस्ता पर्यावरणीय तìवहरू ह्रासोन्मुख हुँदा वातावरण विनाश हुन जान्छ । यसले पर्यावरण चक्रलाई ध्वस्त बनाउनुका साथै जीव र वनस्पतिको विलुप्तीकरणलाई तीव्र बनाउँछ । वातावरणीय विनाश तथा क्षयीकरण पछिल्लो समयमा विश्व समुदायको साझा चासो तथा चिन्ताको विषय बनिरहेको छ । तथा
ज्येष्ठ नागरिकको धरातलीय यथार्थ
ज्येष्ठ नागरिक सीप, ज्ञान र अनुभवका खानी हुन् । सामान्यतया सेवाबाट निवृत्त हुने उमेरको आधारमा ज्येष्ठ नागरिक तोक्ने गरिन्छ । नेपालमा निवृत्त हुने उमेर ५८ देखि ६५ वर्षसम्म तोकिए पनि ज्येष्ठ नागरिक ऐन, २०६३ ले ६० वर्ष उमेर नाघेका व्यक्तिलाई ज्येष्ठ नागरिक भनिन्छ । धेरै विकसित देशमा आर्थिक र स्वास्थ्य स्थिति राम्रो रहेकाले प्रायः निवृत्त उमेर ६५ तोकिएको हुन्छ ।
पृथ्वी संरक्षणमा चासो
अप्रिल २२; विश्व पृथ्वी दिवसको ५३औँ वार्षिक उत्सव । विगत ५१ वर्षदेखि विश्वका लाखौँ मानिसले पृथ्वीको वातावरण र जैविक विविधता संरक्षण गर्न विभिन्न चेतनामूलक नाराका साथ विभिन्न कार्यक्रम तथा प्रदर्शन गरी उत्सव मनाउँदै आएको सन्दर्भमा यस वर्षको पृथ्वी दिवस ‘पृथ्वी र प्रकृतिसँंगको सामीप्यता बढाऔँ, हाम्रो विश्वलाई पुनस्र्थापना गर्ने गतिविधिमा जुटौँ’ भन्ने नाराका साथ पृथ्वी दिवस मनाउन संयुक्त राष्ट्रसङ्घले पनि आह्वान गरेको छ । पृथ्वीको संरक्षणमा सबै
नागरिक दृष्टिमा शासकीय संयन्त्र
प्रशासनिक संयन्त्र सरकार र जनताबीच उत्कृष्ट र प्रभावकारी सेवा प्रवाह गर्ने एउटा अति नै महìवपूर्ण सरोकारवाला हो । सरकारले जनताप्रति प्रवाह गर्नुपर्ने सेवासुविधा आफ्नो प्रशासनिक संयन्त्रको परिचालनबाट गर्ने गर्छ । यसैले प्रशासनिक संयन्त्रलाई सार्वजनिक प्रशासन पनि भन्ने गरिन्छ । सरकारी सेवा सुविधाको प्रवाहको मूलभूत स्थायी संयन्त्र तथा जनआकाङ्क्षालाई नीति निर्माणका लागि जनताबाट पृष्ठपोषण प्राप्त गरी सरकारसमक्ष पु¥याइदिने संवाहकको रूपमा सार्वजनिक प्रशासनको भूमि
पाठ्यक्रम नयाँ, क्रियाकलाप पुरानै
विद्यालय शिक्षा समग्र शैक्षिक गतिविधिको आधारमा रूपमा रहेको हुन्छ । यसैले पाठ्यक्रमलाई समयानुकूल बनाई भविष्यका चुनौतीसमेत सामना गर्न सक्ने दक्ष नागरिक उत्पादन गर्नु पाठ्यक्रमको उद्देश्य बनेको हुन्छ । पाठ्यक्रममा सामयिक सुधार ल्याउनका लागि विद्यालय स्तरीय पाठ्यक्रम परिवर्तनको शृङ्खला यसै वर्षदेखि पूरा भएको छ । कक्षा १–३ मा एकीकृत पाठ्यक्रम र ४ देखि १२ कक्षासम्म विषयगत पाठ्यक्रम कार्यान्वयनको प्रक्रिया यसै वर्षदेखि लागू भएको छ । ५, ८ र १० कक्षामा नयाँ पाठ्यक्रम कार्यान्वयन गरेसँगै विद्यालय तहमा नयाँ पाठ्यक्रम लागू गर्ने कामले पूर्णता पाउँदै छ । पुरानो पाठ्यक्रम पाठ्य विषयवस्तुको सूचीजस्तै रहेको सन्दर्भमा अहिले निर्माण गरिएको पाठ्यक्रममा वास्तवमै पाठ्यक्रमका सर्वाङ्गीण पक्षलाई समावेश गरिएको छ ।
भाषिक अस्तित्वको रक्षार्थ !
एक जना किशोरीले तरकारी किन्ने क्रममा पसलेसँग सोधिन्, “दिदी पैसा कति भयो ?” पसले दिदीले जवाफमा भनिन्, “छयासी रुपियाँ !” किशोरी अल्मिलिइन् । उनको मुखबाट निस्क्यिो, “ह्वाट ! हाउ मेनी रुपिज भयो भनेको ?” पसले दिदीले भनिन्, “छयासी रुपियाँ क्या, एट्टीसिक्स रुपिज ।” तब उनले सयको नोट दिँदै भन्छिन्, “यसबाट एट्टीसिक्स रुपिज कट गरेर रिटन दिनुहोस् ।”
प्रविधिको पुनर्संरचना
दैनिक जीवनयापन सहज बनाउन राज्यका तर्फबाट नागरिकलाई प्रदान गर्नुपर्ने सेवा विद्युतीय माध्यमबाट प्रवाह गर्न गरिएको व्यवस्थालाई विद्युतीय शासन भनी बुझ्ने गरिएको पाइन्छ । नेपालको संविधानमा “राष्ट्रिय आवश्यकताअनुसार सूचना प्रविधिको विकास र विस्तार गरी त्यसमा सर्वसाधारण जनताको सहज र सरल पहुँच सुनिश्चित गर्ने तथा राष्ट्रिय विकासमा सूचना प्रविधिको उच्चतम उपयोग गर्ने” उल्लेख भएको छ ।
निर्वाचनमा सामाजिक सञ्जाल
देशभित्र र बाहिर बसोबास गर्ने सबैमा एकै पटक निर्वाचन आयोगको पहुँच पु-याउन र सन्देश प्रवाह गर्न इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाल प्रभावशाली माध्यमका रूपमा स्थापित भएको छ । निर्वाचन व्यवस्थापनका सबै प्रक्रिया, चरण एवं निर्वाचनको समयमा हुने समग्र क्रियाकलापलाई सरोकारवालासमक्ष सहज ढङ्गले पु¥याउन आयोगले सामाजिक सञ्जालको उपयोगलाई वृद्धि गर्दै लगेको छ । सामाजिक सञ्जालको प्रभावकारी एवं व्यवस्थित प्रयोग गर्नका लागि ‘निर्वाचन व्यवस्थापनमा सामा
नेटोको सुरक्षा छातामा फिनल्यान्ड
विश्वको सबैभन्दा ठूलो मुलुक रुस हो । यो एसिया र युरोप दुवै महादेशमा फैलिएको छ । सोभियत सङ्घको विघटनसँगै १५ टुक्रामा विभाजित हुँदा कमजोर बनेको यो मुलुक अहिले फेरि शक्तिशाली बनेको छ । मुलुकलाई शक्तिशाली बनाउन मुख्य हात वर्तमान राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको रहेको छ । सन् २००० देखि सत्तामा रहनुभएका उहाँले रुसलाई शक्तिशाली त बनाउनुभयो तर छिमेकीसँगको सम्बन्धलाई भने घनीभूत बनाउन सक्नु भएन । छिमेकी मुलुकविरुद्ध अनावश्यक हस्तक्षेप र प्रभाव बढाउन खोज्दा अहिले ती मुलुक टाढिन थालेका छन् । यसले गर्दा रुसमाथि सुरक्षा चुनौती थपिएको छ ।
शालीन समाजको परिकल्पना
सदाचार, इमानदारिता, नैतिकता, कर्तव्यपरायणता र शालीनता मानवीय गुणहरू हुन् । असल मानिसमा यी गुण अनिवार्य हुन्छन् । अज्ञानी बालक र अशक्त वृद्धलाई छोडेर जुनसुकै अवस्थाको मानिसका लागि यी गुण अपरिहार्य मानिन्छन् । समाजका युवाका निमित्त त यी गुणको कठोर अनुसरणबिना जीवनको सफलता सम्भव छैन । हाम्रो समाज मानवीय गुणको अनुसरणका दृष्टिले दिनानुदिन ह्रासोन्मुख देखिएको छ ।
आर्थिक समृद्धिको प्रमुख आधार ऊर्जा
कुनै पनि देशको आर्थिक समृद्धि त्यहाँ उपलब्ध प्राकृतिक तथा मानवीय स्रोतको उचित सदुपयोगबाट मात्रै सम्भव छ । हाम्रो देशमा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतमध्येको सबैभन्दा ठूलो र आर्थिक, प्राविधिक तथा व्यावसायिक रूपले तत्कालै उपभोग गर्न सकिने सम्भाव्य जलस्रोत नै हो । जलस्रोतको उपभोगका लागि विद्युत् आयोजना निर्माण गर्न आवश्यक मानवीय स्रोतको उपलब्धताका हिसाबले हेर्दा अहिले देश स्वर्णिम अवस्थामा छ ।
नागरिकमैत्री राष्ट्रप्रमुख
“सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको राष्ट्रपति कस्तो हुनुपर्छ, त्यो म देखाउन चाहन्छु,” गत चैत १३ गते राष्ट्रपति पदको उम्मेदवारी दर्ता गरेपछि रामचन्द्र पौडेलले भन्नुभएको थियो, “राजतन्त्रको राष्ट्रप्रमुख र गणतन्त्रको राष्ट्रप्रमुखबीचको फरक देखाउने मेरो ध्येय हुनेछ ।” आफ्नो त्यही वाचा पूरा गर्न उहाँंको पहिलो ध्यान गणतन्त्रमा पनि प्रयोग हुँदै आएको कुलीन र निरङ्कुश शासकको तामझाम र शब्दावली ‘सवारी’ लाई सरल र जनतामैत्री बनाएर जनतामा बढ्दो निराशा हटाउनमा केन्द्रित भयो ।
