अच्युतप्रसाद पौडेल
अच्युतप्रसाद पौडेल
आज अक्षय तृतीया । प्रदूषित वातावरण, शुष्क कण्ठ, जलवायु परिवर्तनको समस्या र गर्मीको मौसमका साथ यस वर्षको सरस पर्व अक्षय तृतीया हाम्रो घर आँगनमा प्रवेश गरेको छ । संसारमा अन्यत्र नभएको मौलिक संस्कृतिले नै हामी र हाम्रो देशलाई उभ्याएको छ ।
अक्षय तृतीया– अपूर्व पुण्य प्राप्त गर्ने दिन । यस दिनलाई शिव पार्वतीको बिहेको दिनको रूपमा, ईश्वरको आवेश अवतार परशुराम जयन्तीको रूपमा समेत हेरिने यो पर्वको विशेष महìव छ । अक्षय तृतीयालाई ज्ञानको आरम्भ, त्रेतायुग आरम्भको दिन मानिन्छ । हिन्दु धर्म संस्कृतिमा यस दिनलाई विशेष पर्वको रूपमा मान्ने चलन छ । वैशाख शुक्ल तृतीया तिथिमा पर्ने यो पर्र्वमा गरिएका साना पुण्यकर्मले पनि अक्षय पुण्य प्राप्ति हुने कारण यसलाई अक्षय तृतीया भनिएको हो । यस दिन धेर थोर दिइएको दानले अक्षय फल प्राप्त हुने, ब्रह्मा, विष्णु, शिव तीन देवता नै प्रसन्न रहने, यस दिन तिल मिश्रित अन्न, जल, घडा दानले पितृ बढी खुसी रहने, दातालाई अक्षय पुण्य प्राप्ति हुने धार्मिक मान्यता रहेको छ । जौको सातु अनि सर्वत पानीको विशेष महìव रहेको यस दिन श्रीविष्णुको विशेष पूजा हुने गर्छ । सार्वजनिक कार्य, दान, होम, जप, तप, योग, पूजा आदि सत्कर्म गरेर अक्षय पुण्य प्राप्ति गर्न चाहनेले वसन्त ऋतुको यसपर्वलाई बढी रुचाउँछन् । अक्षय तृतीयाको महìवका बारेमा मत्स्यपुराणमा धेरै चर्चा गरिएको छ । वैशाख मासका सबै दिन पावन छन्, विशेष दिनको रूपमा यसलाई लिइएको छ ।
ईश्वरीय विधानमा सबै ऋतु समान छन्, तथापि शुष्क कण्ठ ग्रिमको आरम्भ हुने बखत शरीरको तापमान सन्तुलन राख्न जौ, सातु सेवन गरेर शरीरलाई निरोगी राख्न यस पर्वले प्रेरित गर्छ । उखरमाउलो गर्मी होस् वा अति चिसो वातावरण होस् तन, मन सन्तुलन हुन कठिन हुन्छ । वसन्त ऋतुमा पर्ने विभिन्न चाडपर्वले ती सबैको सन्तुलन ल्याउन सहयोग गर्छन् । ऋतुहरूमध्ये वसन्त एवं शरद् ऋतुलाई काव्यकारले विशेष प्राथमिकता दिएका छन् । शरद्को उल्लास पूmलको सजावट र वसन्तको उल्लास पल्लवीको उद्गारले नवजीवन, नवीन उत्साह, नवीनतम ऊर्जाबाट मानवजीवन परिपूर्णतम बन्न प्रेरित गर्छन् । जीवनको उद्देश्य सिर्जना र संरक्षण पनि हो । नयाँ वर्षसँगै आउने यस्ता पर्वले देश सेवाको नयाँ प्रेरणा पनि दिन्छ ।
पूर्वीय दर्शनमा ऋग्वेदको आरम्भदेखि नै मानव जीवन स्वस्थ र सन्तुलित हुनुपर्ने सङ्केत भएको छ । स्वस्थ जीवनबाटै स्वस्थ समाज निर्माण हुन्छ । स्वस्थ र सन्तुलित सभ्य नागरिक समाजबाट देश प्रेम, ईश्वरीय चिन्तनसमेत हुन पुग्छ । अरूलाई नदिई स्वयंले मात्र प्रयोग गरेको अन्न विषतुल्य हुन्छ भनी पूर्वीय दर्शनले परोपकारको अक्षुण्णतालाई सङ्केत गरेको छ । समयमा रहेका धार्मिक जन, साधु, सन्त, वैरागी, तपस्वी, समाज हितकारी व्यक्तिदेखि सम्पूर्ण जीवात्मालाई आफ्नो सेवाबाट, समयबाट, श्रमबाट, दानबाट खुसी गराउनु पर्ने कुरा दर्शनशास्त्रले बताएका छन् । मानवजीवन भन्नु परोपकारका लागि हो, पशु र मानवमा पृथकता धन्नु नै चेतना हो ।
दानमध्ये अन्न दान प्राण दानसरह हो । सबै प्राणी जल, अन्न र वायुमा निहित छन् । वातावरण संरक्षण गरी जलदान, अन्नदान गर्न यस पर्वले जोड दिएको छ । हाम्रो मुलुक कृषिप्रधान हो । प्रमुख बाली धान, गहुँ, मकैका अतिरिक्त जौ उत्पादन पनि हुने गर्छ । तिल, जौद्वारा भगवान्को पूजा हुने गर्छ । जौ, गहँुलाई शीतलताको प्रतीक मानिन्छ । अस्पतालका बिरामीलाई जौ, चनाको सातु खान प्रेरित गरिन्छ । रोग निरोधक शक्ति भएको, पाचनमा सजिलो भएको, जौ, गहुँको खस्रो पदार्थबाट पेटमा रहेका विकार सजिलै बाहिर निस्कासन हुने कारणले गर्दा रेसायुक्त खानेकुरा खानाले शरीर स्वस्थ हुने गर्छ । शरीरमा मल भित्र रहन पाउँदैन । प्रदूषित वस्तु तुरुन्तै बाहिर निस्कासन हुने पदार्थ दैनिकी जीवनमा प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । यस अर्थमा जौ, गहुँ, मकैका च्याख्ला, चना, भटमास आदि अन्नद्वारा शरीर निरोगी राख्न सकिन्छ ।
जौको सातु, साथमा धर्मघट अर्थात् जलपूर्ण घडा, घिउ, चिनी, मसला, तिल मिश्रित सर्वत र आकाशको प्रतीक छाता र धर्तीको प्रतीक जुत्ता दानले सम्पूर्ण जीवन र जीवन संरक्षण एवं यी वस्तुहरू अरूको हितमा प्रयोग गर्न सङ्केत प्राप्त हुन्छ । यो निस्वार्थ दान हो । मनुस्मृति, विष्णुधर्मोत्तर ग्रन्थ, विष्णुपुराण, गीताजस्ता पावन ग्रन्थ एवं महाभारत आदि ग्रन्थले जीवन दानका बारेमा विशद् चर्चा गरेका छन् । अक्षय तृतीयामा गरिएका दान, पुण्यले इहलौकिक जीवात्मा त खुसी हुन्छन् नै पारलौकिक पुण्यात्मा पितृहरू पनि खुसी हुन्छन्, तृप्त हुन्छन् । आफ्ना स्वजन, बन्धुबान्धव र मृत पितृ, पितामलाई पनि स्मरण गरिने पर्व यस दिनको महìव जति वर्णन गरे पनि कम हुन्छ ।
अक्षय तृतीयालाई परशुराम जयन्तीका रूपमा पनि मनाइन्छ । परशुराम अष्टचिरञ्जीवीमध्ये एक हुन् । वर्षवृद्धि हुने दिन जन्मोत्सव पर्वमा आयु र आरोग्य वृद्धि गर्न अष्टचिरञ्जीवीलाई विशेष आराधना गर्ने चलन छ । परशुरामलाई श्रीविष्णुको १० अवतारमध्ये छैठौँ अवतारमा लिइएको छ । पितृ आज्ञा पालन गर्ने परशुरामको जन्म जमदग्नि ऋषि र माता रेणुकाको गर्भबाट भएको हो । सूर्यास्तपछि तेस्रो प्रहरमा धर्ती अवतरित परशुरामले धर्तीमा रहेका निरङ्कुश राजाहरूलाई वध गरेर धर्मको रक्षा गरे । एक्काइस पटक पृथ्वी परिक्रमा गरेर निरङ्कुशता समाप्त पारी वीर क्षत्रीयहरूको तेजोबध गरिदिए । परशुरामलाई भगवान्को क्रोध, आवेश अवतारको रूपमा पनि लिइन्छ ।
धर्तीलाई आफ्नो मानेर भूमिप्रति अत्याचार गर्ने, साधु, सन्तप्रति रोष गर्ने, शास्त्रप्रति अनादर गर्ने जो कोहीप्रति पनि भगवान् सन्तुष्ट हुनु हुन्न यहाँसम्म कि आफ्नै आमा वध गर्न पनि परशुराम पछि परेको देखिन्न । माता रेणुकाबाट असन्तुष्ट भएका जमदग्नि ऋषिले परशुरामलाई आमाको हत्या गर्न आदेश दिए । पछि आदेश पालनबाट खुसी भएका परशुरामलाई वरदान माग्नभन्दा आपूmबाट वध भएकी माता र दाजुहरूलाई पुनः जियाएर त्यो दोष पनि आफूलाई नलाग्ने वरदान माग गर्दा पिता जमदग्निले हुन्छ भनी वरदान दिए जुन वरदान सिद्ध पनि भयो । शस्त्रविद्यामा निपुण परशुरामबाट कर्ण, भीम आदिले शस्त्रविद्या सिकेका थिए भने त्रेतायुगमा श्रीविष्णुले मर्यादा स्थापित गराउने क्रममा सौम्य अवतार, राम अवतार लिइसकेको बुझेर रौद्ररूप परशुरामले आफ्नो शस्त्रविद्या छोडी सामान्य ऋषिको रूपमा स्थापित भए । भारतको आसाम पूर्वाेत्तर भागमा परशुराम कुण्ड रहेको छ । त्यहाँ पर्व विशेषमा हिजो आज पनि मेला लाग्छ । भारतका चारधाममध्ये बद्रीनाथधामको ढोका अक्षय तृतीयाकै दिनदेखि खुल्ने गर्छ ।
हाम्रो मुलुकमा अक्षय तृतीयाका दिन पशुपतिक्षेत्र, बूढानीलकण्ठक्षेत्र तथा अन्य धेरै मठ मन्दिरमा विशेष पर्व, पूजा, मेला, जात्रा हुने गरेको छ । काठमाडौँ उपत्यका, ललितपुर क्षेत्र पुल्चोकमा भगवान् मत्स्येन्द्रनाथका तर्फबाट पथिकलाई सख्खर पानी यसै दिन वितरण गर्ने चलन छ । खेती किसानी काम गर्नेहरूलाई शीतल जल दिएर कृषि कार्यमा प्रेरित गर्ने रूपमा आरम्भ गरिएको यस कार्यले हालसम्म निरन्तरता पाएको छ । अर्काेतर्फ मत्स्येन्द्रनाथ देवता सहकालका रूपमा चिनिन्छन् ।
लेखक धर्म संस्कृतिबारे जानकार हुनुहुन्छ ।
