शिक्षा विधेयकले समेट्नुपर्ने मुद्दा
सरकारले लामो प्रयासपछि विद्यालय शिक्षासम्बन्धी कानुन संशोधन र एकीकरण गर्न बनेको विधेयकलाई संसद्मा दर्ता गराएको छ। संसद्मा दर्ता गराएसँगै विधेयकमाथि सरोकारवालाहरूले विभिन्न माध्यमबाट आ–आफ्ना धारणा राखिरहेका छन् । शिक्षकले त केही दिन विद्यालय बन्द गरेर राजधानीका सडकमा प्रदर्शन गरेर आफ्ना माग पूरा गराउन मन्त्रालयसँग सम्झौता नै गरे । सार्वजनिक शिक्षाको विषय जोडिएकाले हुनु पर्छ, यस विधेयकमा धेरैको रुचि र चासो छ । यति धेरै चासो, चर्चा संसद्मा दर्ता भएको अरू विधेयकमा देखिँदैन । त्यसैले पनि यो विधेयक महìवपूर्ण छ । यति धेरै चासोका रूपमा हेरिएको विधेयकमाथि रहेका केही अस्पष्टता केलाउने प्रयास यसमा गरिएको छ ।
व्यवसायको जोखिम विश्लेषण
नेपालमा विधिवत रूपमा १९९४ सालमा नेपाल बैङ्क लिमिटेडको स्थापनाबाट सुरु भएको बैङ्किङ व्यवसाय चालिसको दशकसम्म आउँदा तीन वटा सरकारी स्वामित्व रहेका बैङ्क, नेपाल औद्योगिक विकास निगम र नेपाल राष्ट्र बैङ्कमा सीमित रहेको देखिन्छ । आर्थिक उदारीकरणको लहरसँगै निजी क्षेत्रका बैङ्कहरू चालिसको दशकपछि स्थापना हुन थाले । विगतलाई फर्केर हेर्दा ३२ वटा वाणिज्य बैङ्क, ९० वटा विकास बैङ्क, ७८ वटा वित्त कम्पनी, ९१ वटा लघुवित्त र एउटा इन्फाइस्ट्रक्चर डेभलपमेन्ट बैङ्क सञ्चालनमा रहे ।
देशभित्रै युवाको भविष्य
स्वदेशमा आफ्नो भविष्य अनिश्चित देखेपछि हिजोआज नेपाली युवाले विदेश पलायनलाई उपयुक्त विकल्पका रूपमा रोज्ने गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयमा दैनिक सरदर दुई हजार पाँच सयभन्दा बढी युवा उच्च शिक्षा र रोजगारीका लागि विदेश उड्न थालेका छन् । गएको आर्थिक वर्षमा मात्रै रोजगारी र अध्ययनका लागि करिब नौ लाख युवा विदेश पलायन भएका छन् । वैदेशिक रोजगार विभागका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा रोजगारीका लागि सात लाख ७५ हजार युवा विदेश पुगेका छन् । त्यसै गरी गत वर्ष एक लाख १० हजार नेपाली विद्यार्थी अध्ययनका लागि बिदेसिएको शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको तथ्याङ्कमा उ
विधागत पत्रकारिता विकासको जग
समाजका घटना र जानकारीको तथ्यपूर्ण प्रस्तुतिका आधारमा समाजको ऐनाका रुपमा पत्रकारिताले काम गर्छ । यसका लागि लुकेका वा लुकाउन खोजिएका सार्वजनिक महत्वका सूचनाहरू प्रस्तुत गर्छ । त्यस्ता सूचना तथ्यपूर्ण, सन्तुलित र विश्वसनीय हुनु पूर्वशर्त हो र त्यस्ता सूचना मात्र सम्प्रेषण गर्नु पत्रकारिताको धर्म हो ।
कांग्रेसको ‘रिब्रान्डिङ’
११० औँ बिपी जयन्तीको अवसर पारेर नेपाली कांग्रेसले २४ साउनदेखि पार्टी मुख्यालय सानेपामा तीनदिने बिपी साहित्य महोत्सव ग¥यो । कांग्रेस केन्द्रीय समितिको १० साउनको बैठकको निर्णय अनुसार बिपी साहित्य महोत्सव गरिएको हो । बिपी कोइराला अनि राजनीति र साहित्यमा उनको योगदान नेपाली कांग्रेसका लागि सदाबहार विकाउ वस्तु भएको छ । बिपीबाहेक कांग्रेसले यस्तो विकाउ वस्तु अर्को केही पाएको छैन । हुन त नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूसँग त्यत्तिको विकाउ वस्तु पनि छैन । यद्यपि पुष्पलाललाई उनीहरूले बेलाबेलामा बिकाउने प्रयास गरेका छन् तर पनि पुष्पलालको नामले बजार पाएको छैन ।
गुठी जग्गाको व्यवस्थापन
गुठी व्यवस्थाको इतिहास हेर्दा नेपाल प्राचीनकालदेखि नै विभिन्न देवालय, शिवालय, मठ, मन्दिर, चैत्य, गुम्बा, पाटी, धर्मशाला, अनाथालय, पाकशाला आदिले भरिपूर्ण देशको रूपमा चिनिँदै आएको छ । यस किसिमका धार्मिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक, सामाजिक, परोपकारी र स्वास्थ्यसम्बन्धी धरोहरको स्थापना, निर्माण र सञ्चालन र व्यवस्थापनमा राज्य र निजी स्तरबाट समेत महत्वपूर्ण कार्यहरू हुँदै आएका छन् । देवालय, शिवालयलगायत धार्मिक प्रतिष्ठान खडा गर्ने, तिनको रेखदेख र सञ्चालन गर्ने, दीर्घकालसम्म सञ्चालन र व्यवस्थापनमा सघाउ पु¥याउने उद्देश्य राखी चल अचल सम्पत्तिको जोहो गरी गुठी खडा गर्ने प्रचलनको सुरुवात लिच्छविकालदेखि हुँदै आएको पाइन्छ ।
समतामूलक समाजको सङ्कल्प
विद्यमान सबै प्रकारका विभेदको अन्त्य र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समानुपातिक समावेशी र सहभागितामूलक सिद्धान्तका आधारमा समतामूलक समाज निर्माण गर्ने सङ्कल्प नेपालको संविधानमा गरिएको छ । समानता र सामाजिक न्यायको हकलगायत विभिन्न नागरिक, राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक अधिकारलाई मौलिक हकका रूपमा व्यवस्था गरिएको छ । सामाजिक वा सांस्कृतिक दृष्टिले पिछडिएका वर्ग, क्षेत्र, लिङ्ग र समुदायका विपन्न नागरिकको संरक्षण, सश
मानव अधिकार प्रवर्धनमा आयोग
बहुलता, आर्थिक स्वायत्तता, बृहत् क्षेत्राधिकार र यसको प्रभावकारिताको सुनिश्चितता हुने गरी पेरिस सिद्धान्तको आधारमा संसारभर विभिन्न देशमा मानव अधिकार संस्था स्थापना गर्ने अभ्यास प्रचलनमा छ । नेपालमा मानव अधिकार आयोग ऐन, २०५३ जारी भए पनि तत्कालै आयोग गठन हुन सकेन । निरन्तरको नागरिक अभियान तथा दबाब, सर्वोच्च अदालतको आदेशलगायतको करिब चार वर्षको लामो प्रयासपछि २०५७ साल जेठ १३ गते विधिवत रूपमा राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग जन्मिन पुग्यो ।
ज्येष्ठ नागरिक : घरका देवता
ज्येष्ठ नागरिक प्रत्येक घरका गहना हुन् । ती देवतुल्य पूजिन योग्य छन् । विश्वमै ज्येष्ठ नागरिकको सङ्ख्या वृद्धि हुँदै गएको छ । नेपालमा पनि यो सङ्ख्या बर्सेनि बढ्दो छ । स्वास्थ्य सेवामा भएको सुधार, आमजनताको खानपिन र परिवारको हेरचाहका कारण ज्येष्ठ नागरिकको सङ्ख्या वृद्धि भएको हो । यसर्थ, यी ज्येष्ठ नागरिकको ओठमा सधैँ मुस्कान रहने गरी हामी सबैले आआफ्नो स्थानबाट विशेष पहल गर्नु पर्छ । केही अध्ययनले ज्येष्ठ नागरिकहरू सामाजिक, आर्थिक र स्वास्थ्य सुरक्षालगायत राज्यबाट प्राप्त हुनुपर्ने सेवा सुविधाबाट वञ्चित रहेको पाइएको छ । यथार्थमा ज्येष्ठ नागरिकहरू अन्य समूहको तुलनामा पीडित, कुण्ठित र दयनीय अवस्थामा गुज्रिएको पाइएको
टेलिभिजनको गरिमामय भूमिका
बाबा अक्षर भनेको के हो ? अनायासै बुनु मेरो छेवैमा आएर सोधी । किन बुनु ? म प्रतिप्रश्न गरेँ । बुनु मेरी छोरी । अहिले आठ कक्षामा पढ्दै छे । सम्बल प्रश्नको असम्बल उत्तर दिन मैले चाहिन । न म आफूले त्यति नदोहोरिएको अफवाहलाई अक्षरहरूको समूहबाट आफ्नो अज्ञानताको मुकुण्डोलाई छोप्न चाहन्छु । म घोत्लिएँ । मेरो मस्तिष्कहरू एक आपसमा ठोक्किए निष्कर्षविहीन बनेर । बाबा, छोरी फेरी चिच्याइ । म नाजवा
चीन भ्रमणका आर्थिक पक्ष
डिजिटल इकोनोमीको अवधारणाले आर्थिक अनियमितता रोक्न, अवैध गतिविधिहरूको न्यूनीकरण गर्नका साथै पारदर्शितालाई बढवा दिने हुँदा मुलुकको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्ने सम्भावना देखिन्छ । चीनको साताव्यापी औपचारिक भ्रमणमा प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ स्वदेश फर्किसक्नु भएको छ । संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महासभालाई सम्बोधन गर्न न्युयोर्क पुग्नुभएका प्रधानमन्त्री उतैबाट चीन पुग्नुभएको हो । विश्वका शक्तिशाली मुलुकमध्येको एक तथा नजिकको छिमेकी राष्ट्र चीनमा भएको उच्चस्तरीय भ्रमणलाई महìवका साथ हेरिएको छ । भ्रमण
सैनिक कूटनीतिको प्रभाव
नेपाली सेना राजनीतिक शासकको बलमा नभई नागरिकको बल र हितमा क्रियाशील सङ्गठन हो । सेनाका लागि प्रेरणाको मुख्य स्रोत भनेकै नागरिकले दिएको पूर्ण साथ, सहयोग र विश्वास हो । जुनसुकै कठिन परिस्थितिमा पनि उसले आफ्नो व्यावसायिक धर्म छाडेको छैन । सैनिक सङ्गठनबाट मुलुक र लोकतन्त्रको अहितमा कुनै पनि काम हुँदैन भन्ने आमविश्वास छ । मुलुक र लोकतन्त्रमाथि खतरा छ भने त्यो राजनीतिक नेतृत्वको कार्यशैली र क्रियाकलापबाट मात्रै छ ।
स्वच्छ बसुन्धरा वराह अवतार
भागवत पुराणका अनुसार ब्रह्माजीले सृष्टिको परिकल्पना गर्नुभयो । सृष्टि गर्नका निम्ति उहाँले मनु (पुरुष) र सतरूपा (स्त्री) लाई उत्पन्न गर्नुभयो । साथै तिमीहरू जाऊ र जगत्मा सृष्टि गर भनी उहाँहरूलाई भन्नुभयो । सृष्टि गर्नका लागि उहाँहरू भूमि (पृथ्वी) तर्फ लाग्नुभयो तर हिरण्याक्ष नामक दैत्यले भूदेवी (भूमि) लाई समुद्रभित्र लगेर लुकाएर राखेको उहाँहरूले पाउनुभयो । देवताहरूले भूदेवीलाई मुक्त गरेर लैजान नसकोस् भनेर हिरण्याक्षले बिस्टाको घेराभित्र पारेर राखेको पनि उहाँहरूले चाल पाउनुभयो । मनु र सतरूपा यो प्रतिकूल स्थितिमा ब्रह्माजीको शरणमा पुग्नुभयो र यथास्थितिको जानकारी गराउनुभयो । तब ब्रह्माजीले सोच्नुभ
सकारात्मक सोच नै सफलताको सूत्र
नकारात्मक कुराहरू जस्तो कि भय, घृणा, ईष्र्या, सन्देह, लोभ, मोह, हीनता, चुक्ली, अहङ्कार, आग्रह, द्वेष, असत्य आदि दुर्गुणले मानिसको व्यक्तित्वमा क्रूरता, दुर्बलता, कठोरता, उदण्डता, चिडचिडाहटपन, रुखोपन, अल्छीपन, अस्तव्यस्तता, धोका, स्वार्थीपन आदिले भरिदिन्छ । यसले तनाव, कुण्ठा, निराशा, लाचारी, दुःख, असफलता, रुग्णता, दरिद्रता, थकावट, असन्तोष आदि बाहेक केही दिँदैन र आन्तरिक शक्ति दुर्बल बनाइदिन्छ अनि सदा दुःखी बनाइदिन्छ ।
समृद्धिको आधार कृषि विकास
नेपाल सदैव विकासको छटपटीमा नै रहँदै आएको छ । राजनीतिक परिवर्तन हासिल गरे पनि आर्थिक विकासले सही मार्ग फेला पार्न सकिरहेको छैन । झन् यतिखेरको आर्थिक मन्दीले आर्थिक वृद्धि सुस्त भएको छ भने रोजगारी अवरुद्ध बनेको छ । हालैको कृषि जनगणनाले अझै पनि ६२ प्रतिशत जनता कृषिमा आधारित रहेको देखाएको छ भने यसको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा योगदान जम्मा २४.६ प्रतिशत मात्र रहेको छ । यसले कृषिको बिगँ्रदो अवस्थाको स्पष्ट सङ्केत गर्छ । तथापि राष्ट्रिय विकासका योजनाहरूमा कृषि विकासबारे चर्चा हुने गरेको छ ।
लोकहितमा स्थानीय निकाय
नयाँ संविधान अनुसार स्थानीय तहमा शक्ति विकेन्द्रित भएर दुई वटा निर्वाचन भइसकेका छन् । स्थानीय तहमार्फत जनताका सेवा, सुविधाहरू घरघरमा पु¥याउने वाचाका साथ स्थानीय तहलाई अधिकारसम्पन्न निकाय बनाइएको छ । तथापि बितेको यो अन्तरालमा जनताले स्थानीय तहबाट निर्वाध सुविधा प्राप्त गरेनन् कि भन्ने कुरा उठ्न थालेको छ । यो अवधिमा देशभरका लगभग धेरै स्थानीय तहहरू प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतबिना नै सञ्चालनमा छन् । निमित्तले काम चलाइरहेका छन् । कार्यालय प्रमुख लिन सिंहदरबार धाउनुपर्ने बाध्यता जनप्रतिनिधिलाई छ ।
अनलाइन स्पेस र सूचनाको हक
संयुक्त राष्ट्रसङ्घको आह्वानमा सेप्टेम्बर २८ लाई प्रत्येक वर्ष सूचनामा सर्वव्यापी पहुँचसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय दिवसका रूपमा मनाउने गरिएको छ । यो वर्ष विश्वव्यापी रूपमा ‘सूचनामा पहुँच स्थापित गर्नका लागि अनलाइन स्पेसको महत्व’ भन्ने नाराका साथ दिवस मनाइँदै छ । हामीले नेपालमा ‘अनलाइन स्पेस र सूचनाको हक : अवसर र चुनौती’ नाराका साथ यो दिवस मनाइरहेका छौँ । सूचनाको हकलाई संविधानमा मौलिक हकका रूपमा व्यवस्था गरिएको छ । नेपालको संविधानको धारा २७ ले प्रत्येक नागरिकलाई सार्वजनिक सरोकारका कुनै पनि विषयको सूचना माग्ने र पाउने हक सुरक्षित गरेको छ । संवैधानिक व्यवस्थाको कार्यान्वयनका लागि लोकतान्त्रिक पद्धति स्थापनापश्चात् स्थापित संविधान सभाले जारी गरेको सूचनाको हकसम्बन्धी
युवामा पलायन मोह
विगत लामो समयदेखि हाम्रो देशको मुख्य समस्या बेरोजगारी र गरिबी हो । बिदेसिनु, मुग्लान जानु वा लाहुर जानु हाम्रो परम्परागत विशेषता हो । जागिर खोज्ने क्रममा विदेशी सेना वा पल्टनमा भर्ती हुनु, भारत, बर्माका कोठीमा धाउनु हाम्रा बाध्यता थिए । आजको विश्वमा विज्ञान र प्रविधिको विकासका कारण सानो देश वा गा
असल नेतृत्वबाटै मुलुकको उन्नति
राजनीतिक स्थिरता, शान्ति, विकास र सुशासनलाई आधार बनाउँदै देश र जनताको हितमा समर्पित भई नयाँनयाँ सुधारका नीति अगाडि सारेर परिवर्तनको लहर ल्याउने नेतृत्व नै राजनेता हुन् । वास्तवमा राजनेताले अविस्मरणीय आयाम थप्दै आमजनतालाई विश्वासमा लिएर राष्ट्रलाई शक्तिशाली बनाउने क्षमता मात्र नराखी उनीहरू विश्व समुदायलाई नै प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रूपमा ठुलो योगदान पु¥याउन सफल हुन्छन् । राजनेता बन्न सानो त्याग र तपस्याले पुग्दैन, त्यसका लागि विशिष्ट खाले गुणहरूको विकास गर्दै परिवारवाद, नातावाद, कृपावादभन्दा माथि उठेर आमजनताको साझा नेतृत्वका रूपमा स्थापित हुन सक्नु पर्छ ।
सुधारगृहको व्यवस्थापन
बालबालिकाको सोचाइ, निर्णय र व्यवहारमा परिपक्वता हुँदैन । मानसिक अपरिपक्व अवस्थामा गरिएका कामलाई वयस्क व्यक्तिले गरेका अपराधमा झैँ दण्डित गर्नु हुँदैन । क्षणिक आवेश र बौद्धिक अविकासका कारणले गरिएका अपराधलाई बाल बिज्याइँ भन्ने गरिन्छ । बालबालिकासम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र मान्यताले निश्चित उमेरसम्मका बालबालिकाले अपराध गर्न सक्दैनन् भन्ने मान्यता राख्दछ । निश्चित उमेरका बालबालिकाले अपराध गरे पनि त्यसको दायित्व उनी
‘तिमी’ बिपी, गणेशमान र पत्रकार
तपाईं र तिमी जस्ता आदरार्थी प्रयोगमा आधुनिक व्याकरणकारको समाजपरक दृष्टिकोण छ । उनीहरू समाजमा प्रचलित कथ्य निकटको औपचारिक र मानक अर्थात् भाषा सामान्यका सामग्रीको वर्णन, विश्लेषण गरी दृष्टिकोण तय गर्छन् । भाषा विज्ञानले झैँ भाषाविशेषका सामग्रीसहित विश्लेषण गर्दैनन् । राजनीतिक नेताहरू सामन्ती र पुँजीवादी समाजमा भाषालाई पनि परिवर्तनका दृष्टिकोणले अथ्र्याउँछन् । पत्रकारहरू भाषामार्फत जनतालाई तथ्य सुसूचित गर्दै र विचार निर्माण गराउँदै समाज परिवर्तनको आकाङ्क्षा राख्छन् ।
कृत्रिम अभाव र ठगी नियन्त्रणको सवाल
नेपालमा दिनदहाडै आमनागरिक कुनै न कुनै किसिमबाट ठगिँदै आइरहेका छन् । कानुन भएर पनि कार्यान्वयन पक्ष फितलो हुँदा जुनसुकै क्षेत्रमा विकृति, विसङ्गति र जताततै अन्योल सिर्जना भई ठगी, लुटपाटलगायतका अपराध दिनदहाडै भइरहेका छन् । ठगी र लुटपाटका घटना दिनहुँजसो भइरहँदा सरकारको सम्बन्धित निकायले त्यति चासो दिएको होइन कि भन्ने आभास हुन थालेको छ ।
गरिबी र असमानताको दुश्चक्र
गरिबी नेपालको मात्र समस्या नभएर यो विश्वकै ठुलो डरलाग्दो समस्याका रूपमा आएको छ । विश्वमै गरिब मानिसहरू बाँच्नका लागि युद्ध झैँ लडिरहेका छन् । गरिबीलाई धेरै प्रकारले विश्लेषण र परिभाषित गर्ने गरिएको पाइन्छ । संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय विकास कार्यक्रमले मानव विकासको गुणस्तरीय जीवनका लागि प्रतिव्यक्ति आय कम हुनु, साक्षरता र शिक्षाको अवस्था सन्तोषजनक नहुनु, औसत आयु न्यून भएको अवस्थालाई गरिबीका रूपमा परिभाषित गरेको छ । महान् राजनेता नेल्सन मन्डेलाले एक प्रसङ्गमा भनेका थिए, “गरिबी प्राकृतिक नभई दासता र रङ्गभेद जस्तै मानव व्यवहारको उपज हो र मानवीय प्रयत्नबाटै
महिला विश्वविद्यालयको अनिवार्यता
जनगणना– २०७८ अनुसार नेपालको कुल जनसङ्ख्या दुई करोड ९६ लाख २० हजार ३३७ मध्ये एक करोड ४९ लाख २८ हजार ५५२ अर्थात् ५०.४ प्रतिशत जनसङ्ख्या महिलाको छ । यसलाई आधार मान्दा पुरुषको तुलनामा महिलाको सङ्ख्या करिब दुई लाख ३६ हजार ७६७ बढी देखिन्छ । यति ठुलो जनसङ्ख्याले अहिले पनि निर्णायक तहमा नगन्य उपस्थिति मात्र देखाउँछ । अधिकार प्राप्तिका हरेक लडाइँमा महिलाको सहभागिता नभएको होइन । विद्यालय, विश्वविद्यालय, निजामती प्रशासन सेवा, हवाई उडान, समाजसेवा तथा राजनीतिलगायतका हरेक क्षेत्रमा आज महिलाको उपस्थिति उल्लेखनीय छ । यति हुँदाहुँदै पनि महिलाको सैद्धान्तिक त
निजामती ऐनमा समेटिनुपर्ने मुद्दा
निजामती सेवालाई स्थायी सरकारको रूपमा समेत बुझिन्छ । मुलुकमा सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्ने मियोको रूपमा निजामती कर्मचारीहरू रहेका हुन्छन् । सङ्घीय निजामती सेवा ऐन राज्य सञ्चालनको प्रमुख कानुन हो । यसैको आधारमा निजामती कर्मचारीका अधिकार र दायित्व किटान गरिन्छ । निजामती सेवालाई नियमन र नियन्त्रण गर्ने प्रमुख औजारको रूपमा निजामती सेवा ऐन रहेको हुन्छ । यसले प्रादेशिक निजामती सेवा र स्थानीय सेवालाई समेत मार्गदर्शन गर्दछ । यसै
