गरिबीबाट उन्मुक्तिको प्रयत्न
नेपालमा दिनप्रति दिन गरिबी बढ्दै छ । नेपालका बहुसङ्ख्यक जनता आर्थिक दृृष्टिले गरिब छन् भन्ने तथ्यलाई विभिन्न तथ्याङ्कले देखाउँछ । सन् १९७० देखि १९९० को अवधिमा वार्षिक आर्थिक वृद्धिदर औषत ३.९ प्रतिशत रह्यो । बढ्दो जनसङ्ख्या वृद्धिका कारण पनि विगत २५ वर्षमा प्रतिव्यक्ति आय वृद्धिदर १.४ प्रतिशत मात्र रहन गयो ।
रुनुस् ! दिल खोलेर रुनुस् !
रुसले युक्रेनमाथि युद्ध छेडेको चार महिना भयो । त्यो युद्धका कारण प्रत्यक्ष रुने लाखौँ युक्रेनी छन्, हजारौँ रुसी पनि छन् । युद्धमा युक्रेनी मात्र होइन, धेरै रुसी पनि मारिएका छन् । आफन्त र प्रियजनको मृत्युको पीडा नहुने को नै पो होला र ? यहाँ युक्रेनी र रुसीको मृत्यु, पीडा र रुवाइ प्रत्यक्ष हो । त्यही विभीषिकाका अप्रत्यक्ष रुने संसारभरि धेरै छन् । आखिर कसैको मन ढुङ्गाको हुँदैन ।
राष्ट्रनिर्माणमा शिक्षक
जुन समाजमा ज्ञानीको बास हुन्छ, त्यो समाज शान्त, विकसित, सभ्य र सुसंस्कृत हुन्छ । ज्ञानीहरू अर्थात् बुद्धि–विवेक प्रयोग गरी अरूलाई चेतनाका ज्योति छर्ने पात्रका रूपमा शिक्षकलाई लिइन्छ । हरेक मानिसको सफलतामा शिक्षकको भूमिका हुन्छ । शिक्षक औपचारिक, अनौपचारिक जुनसुकै रूपमा पनि स्थापित हुन्छन् । जसले शिक्षा, ज्ञान र सत्मार्ग देखाउँछन् र जो प्रेरणाको स्रोत हुन्छन्, उसलाई नै शिक्षक वा गुरु भनिन्छ, मानिन्छ । गुरुकुलीय शिक्षा पद्धतिदेखि आधुनिक शिक्षासम्म आइपुग्दा शिक्षक र विद्यार्थी अर्थात् गुरु–शिष्यको सम्बन्धमा केही अन्तर देखिए पनि सारमा शिक्षक जहिल्यै मार्गदर्शक र सम्मानित नै हुन्छन्, उनीहरू आफ्ना शिष्यको सफलतामा दङ्गदास हुन्छन् ।
कसिलो मौद्रिक नीतिको अपेक्षा
कोभिड–१९ ले थला पारेको नेपालको अर्थतन्त्र हाल सुधारोन्मुख अवस्थामा छ । कोभिडकै कारणले उद्योगधन्दा, कलकारखाना, व्यापार, व्यवसाय, रोजगारी, पर्यटन आदि जस्ता अर्थतन्त्रका मूलभूत आधारहरू सबै खस्किएका थिए । हालको अवस्थामा भने क्रमिक रूपमा सुधारोन्मुख सङ्केत देखिए पनि अधिकांश सूचक नकारात्मक नै छन् । यही तथ्यलाई स्वीकारी सरकारको नयाँ नीति तथा कार्यक्रमले केही सङ्केत गरेको देखिन्छ । नयांँ बजेटले पनि देशको अर्थतन्त्रको अवस्थालाई कसरी सुधार गर्ने सम्बन्धमा विभिन्न कार्यक्रममार्फत सम्बोधन गरेको छ ।
स्थानीय सरकारमा उत्कृष्टता
अघिल्लो स्थानीय तहको कार्यकाल सकिनुभन्दा केही महिना अगाडि सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले स्थानीय सरकारहरूको मूल्याङ्कन गरेको थियो । सोही परिणामको आधारमा दस वटा नगरपालिका र दसै वटा गाउँपालिका उत्कृष्ट स्थानमा पर्न सफल भए । ७५३ स्थानीय सरकारमध्ये बाँकी स्थानीय सरकार उत्कृष्टमा परेनन् । उत्कृष्टमा परेका र नपरेका स्थानीय तहहरू राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त दलका प्रतिनिधिहरू नै निर्वाचित भएका थिए ।
समाज रूपान्तरणमा पुस्तकालय
वि.सं. १९८७ सालमा कृष्णप्रसाद कोइराला, धर्मराज थपलिया, चित्तधर हृदयलगायतका चेतनशील युवाले पुस्तकालय खोल्ने उद्देश्यले प्रधानमन्त्री भीम शमशेरकहाँ निवेदन बुझाउने सल्लाह गरेछन् । रामचन्द्र अधिकारीले त्यसमा तोडमोड गरेर राजनीतिक उद्देश्य भएको भनेपछि हलचल मच्चिएछ ।
विकास मोडेल
नेपाली समाजमा विकास मोडेल सम्बन्धमा खासै बहस, छलफल भएको पाइँदैन । हचुवाका रूपमा देशलाई पञ्चायती व्यवस्थामा एसियाली मापदण्ड, बहुदलमा सिङ्गापुर र गणतन्त्रमा स्विट्जरल्यान्डजस्तै बनाइदिने भाषण गरियो । देश भने झन्झन् गरिबी, अभाव र परनिर्भरतिर धकेलिँदै छ ।
स्वतन्त्र हैसियतको स्वतन्त्रता
नेपालमा स्वतन्त्र उम्मेदवारीको चर्चा चलिरहेको छ । राजनीतिमा होमिएका र होमिने रहर गरेका कतिपय व्यक्ति राजनीति बुझेर यसतर्फ प्रविष्ट भएका छन् भने कतिपय बालेन र हर्कहरूको सफलता देखेर त्यसै हौसिएका हुनसक्छन् । राजनीतिमा अहिलेसम्म कुनै योगदान नगरेका, राजनीति नबुझेका या जनताका काममा सिन्को नभाँचेकाहरू पनि राजनीतिमा ह्वात्तै आउने प्रयासमा छन् ।
बिग्रँदो पर्यावरणप्रति विश्वको चिन्ता
बिग्रँदो पर्यावरणको निजीस्तरको चिन्ता, आधा अधुरा सरकारी सङ्कल्प, मन नलागी नलागी गरिएका संस्थागत प्रयास र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा सामूहिक हित बन्नुको साटो कूटनीतिक टक्करको हिस्सा बन्नाले कैयौँ पटक अन्तर्राष्ट्रिय पर्यावरण दिवसका यस्ता आयोजना निष्फलजस्तै बनेको पाइएको छ ।
फोहोर व्यवस्थापनबाट हैजा नियन्त्रण
फोहोरमैला व्यवस्थापन हाम्रोजस्तो देशका लागि मुख्य समस्याको विषय भएको छ । यसको व्यवस्थापनको अभावले वातावरणीय तथा गुणस्तरीय मानवीय जीवनमा अवरोध भएको छ । गुणस्तरीय जीवनका लागि हामी सबैले आफ्ना बस्ती, नगर र विभिन्न कलकारखानाबाट निष्कासित फोहोरमैलाको उचित व्यवस्थापन गर्दै अघि बढ्नु अति आवश्यक छ ।
बढ्यो जोखिम
हैजा एक प्रकारको सूक्ष्म जीवाणु भिब्रियो कोलेरीबाट लाग्ने सरुवा रोग हो । थोरै सङ्ख्यामा रहेका जीवाणुले मात्र पनि छिट्टै शरीरमा गम्भीर समस्या निम्त्याउने गर्दछ । यो जीवाणु प्रदूषित पानी वा खानाको माध्यमबाट शरीरमा प्रवेश गरेको केही घण्टाभित्रै झाडापखाला तथा बान्ता सुरु हुन थाल्दछ । यो रोगबाट मानिसमा अति शीघ्र कडा जलवियोजन भई हातगोडा बाउँडिने, थकान महसुस हुनुका साथै कडा जलवियोजनका कारण मानिसको मृत्युसमेत हुने गर्दछ ।
चिने जानेकाबाटै जोगिन गाह्रो
सबैभन्दा जघन्य हिंसाका रूपमा यौन हिंसालाई लिइन्छ । जुन नारी वर्गका लागि जीवनभरको पीडा हो । दैनिक जीवनमा कतै न कतै कुनै न कुनै रूपमा धेरैजसो महिलाले यौन हिंसा भोगेकै हुन्छन् । कार्यस्थल, सार्वजनिक यातायात, सार्वजनिक स्थान, घरभित्र वा जुनसुकै स्थानमा जबरजस्ती संवेदनशील अङ्ग छुने वा छुवाउने, झुक्याएर यौन चित्र तस्बिर वा फिल्म देखाउने, यौनजन्य कुराकानी वा शब्दहरूको प्रयोग गर्ने वा यस्तै प्रकारका अन्य घटना यौनिक हिंसाभित्र पर्दछन् ।
सञ्चारको साधारणीकरण ढाँचा
सञ्चारको साधारणीकरण ढाँचा नेपालमा अभिनिर्माण भएको सञ्चार ढाँचा (कम्युनिकेसन मोडेल) हो । यो सञ्चार ढाँचा संस्कृत भाषामा लेखिएका प्राचीन ग्रन्थद्वय नाट्यशास्त्र र वाक्यपदीयमा रहेका सञ्चारसँग सान्दर्भिक हुने अवधारणा एवं चिन्तनलाई आधुनिक सञ्चार विधाको दृष्टिबिन्दुबाट अन्वेषण गरी अभिनिर्माण गरिएको हो ।
शून्य कार्बन उत्सर्जनमा नेपाल
पछिल्लो समय वायुमण्डलमा कार्बनडाइअक्साइड जस्ता हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा वृद्धि हुँदै गएको छ । उद्योग तथा कलकारखाना, यातायातका साधन र घरायसी प्रयोजनमा ऊर्जाका लागि खनिज इन्धनको अत्यधिक प्रयोगलगायतका मानवीय गतिविधिबाट पृथ्वीको तापक्रममा समेत वृद्धि भइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पु-याउने, हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा नेपालको भूमिका न्यून अर्थात् ०.०२७ प्रतिशत मात्र रहेको छ ।
सुदूरको आर्थिक विकासमा कोसेढुङ्गा
सुदूरपश्चिमका पर्यटकीय गन्तव्य स्थापित राष्ट्रिय गन्तव्यको सूचीमा केही वर्षअघि मात्र जोडिएका छन् । मुख्यतया शुक्लाफाँटा र खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्जको विशेष चर्चाबाहेक महाकाली र कर्णाली नदी, घोडाघोडी ताल, अपि, सैपाल हिमाल र नौवटा जिल्लाका केही मन्दिर, ताल, तलैयामा पर्यटकीय गतिविधिको सम्भावनाबारे केही चासो हुने गरेको मात्र पाइन्छ । यसै सूचीमा थप पर्यटकीय गतिविधिसहित पर्यटन आकर्षित गर्न यस प्रदेशको तराई र चुरे क्षेत्रलाई समेट्ने गरी नयाँ पदमार्ग ‘सुदूरपश्चिमको काली–कर्णाली चुरे पदमार्ग’का धार्मिक, प्राकृतिक, जैविक सम्पदाको समिश्रण भएका गन्तव्य यहाँ प्रस्तावित गरिएका छन् ।
समुन्नत नेपालको कार्यदिशा
जननायक बीपी कोइरालाले कुनै सन्दर्भमा भन्नुभएको छ, “तानाशाही व्यवस्थालाई प्रजातान्त्रिक संज्ञा दिने प्रयत्न गर्नु एउटा असत्यलाई अर्काे असत्यले ढाकछोप गर्ने प्रयत्न गर्नु हो ।” नेपाली राजनीति वर्तमान परिदृश्यमा निकै पेचिलो छ । पाँच दलीय गठबन्धनको जगमा नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री बन्नुभएपछि राजनीतिमा अनेक ‘गोयबल्स’ चरित्र प्रस्तुत भए । पछिल्लो घटना पूर्ववर्ती नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले) का अध्यक्ष केपी ओली नेतृत्वको नेकपा सरकारले गरेको विवादित सैन्य साझेदारीको विषयसँग जोडिएर आएको छ ।
महिलामाथि सुरक्षा चुनौती
जेठ दोस्रो साता पतिको कुटाइबाट गम्भीर घाइते भएकी खैरहनी नपा–१०, चितवनकी एक ४० वर्षीया महिलाको उपचारकै क्रममा मृत्यु भयो । कम्मरमा गहिरो चोटसहित यौनाङ्ग क्षतविक्षत हुने गरी पीडक पति रामचन्द्र माझीले उनीमाथि चरम हिंसा गरेका थिए ।
प्राकृतिक पुँजीकोे योगदान
नागरिकमा प्राकृतिक स्रोतबारे जानकारी भए पनि प्राकृतिक पुँजीबारे आधारभूत ज्ञान थोरैलाई मात्र छ । मानव सीप, श्रम तथा समय लगाई अर्थ वा वित्तीय पुँजीमा परिणत गराउन सकिने स्रोतलाई प्राकृतिक पुँजी भनिन्छ । उदाहरणका लागि खोला वा नदी किनारको ढुङ्गालाई लिन सकिन्छ । मानिसको सीप, श्रम र समय लगाएर माग भएको बजारसम्म ल्याइपु-याइन्छ ।
मानव अधिकार रक्षाको लडाइँ
मानव अधिकार विश्वव्यापी सरोकार र चासो भएको संवेदनशील विषय हो । प्रत्येक मानिससँग जोडिएका जन्मसिद्ध अधिकारको सुरक्षा हुनुपर्दछ भन्ने यसको मर्म हो । मानव अधिकारमा मूलतः तीन विषय अन्तरसम्बन्धित रहेका हुन्छन् । पहिलो, अधिकार प्राकृतिक हुनुपर्दछ । दोस्रो, त्यस्तो अधिकार सबैलाई बराबर हुनुपर्दछ । तेस्रो, त्यस्तो अधिकार विश्वव्यापी हुनुपर्दछ । यसर्थ मानव भएबापत पृथ्वीका सबै मानिसले समान ढङ्गले पाउने अधिकार मानव अधिकार हो ।
नीतिगत तहमा महिला
प्रत्येक मानवको नैसर्गिक अधिकारलाई थुन्न वा छेक्न खोज्नु भनेको खोलाको बीचमा उभिएर पानीको बहाव रोक्न खोज्नु वा हत्केलाले सूर्यलाई छेक्न खोज्नुसरह हो । यसै मान्यतालाई आत्मसात् गर्दै सन् १८३० देखि महिला दासताविरुद्ध विश्वव्यापी आन्दोलन सुरु भएको पाइन्छ । विशेषगरी औद्योगिक क्रान्तिपछि महिलाको आर्थिक अधिकारको खोजी हुन थालेको हो ।
वातावरणीय न्यायका पक्षमा
जैविक सन्तुलन र पर्यावरण स्वच्छताले वातावरण अनुकूल बनाउँछ । वातावरणको अनुकूलताले विकासमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ । स्वच्छ वातावरण शासकीय कुशलताको सूचक पनि हो । वातावरणमा ध्वनि, वायु, जल र जलवायु परिवर्तन, वन विनाश र अव्यवस्थित विकास जस्ता क्रियाकलापले असर पारेको छ ।
इन्धन खपत घटाउने सूत्र
केही समयदेखि इन्धनको अकाशिँदो मूल्यवृद्धिले हाम्रो मुलुक र आमनागरिकलाई ठूलो समस्यामा फसाइदिएको छ । यो वृद्धि कुन तहमा पुगेर रोकिने हो अनुमान गर्न कठिन छ । नेपाल आयल निगमले दिएको सूचनाअनुसार अझै पनि निगम घाटामै छ ।
किसानका दुःख
कृषिप्रधान मुलुक नेपालमा जनसङ्ख्याको ठूलो हिस्सा यही क्षेत्रमा संलग्न रहेको छ । सबै कृषियोग्य भूमिमा पर्याप्त सिँचाइ सुविधा नहुँदा धेरै किसान आकाशेखेतीमा भर पर्नुपर्ने बाध्यता छ । कहिले कम वर्षा भएर खडेरीको मारमा पर्नुपर्छ भने कहिले अधिक वर्षाले बाढीपहिरोको चपेटा सहनुपर्छ ।
स्थानीय तहमा बढ्दो अनियमितता
स्थानीय सरकार जनताको पहिलो र नजिकको सेवा प्रदायक हो । मुलुकमा सङ्घीय शासन पद्धति कार्यान्वयनमा आएपछि केन्द्र सरकारमा भएको असीमित अधिकार र स्रोत स्थानीय सरकारलाई उपलब्ध भएको छ । स्थानीय सरकारसंँग जनताको आकाङ्क्षा र भरोसा धेरै छ । स्थानीय सरकारप्रतिको जनताका आकाङ्क्षा एवं भरोसा र स्थानीय सरकारबाट उपलब्ध भएको सेवाको स्वच्छता एवं गुणस्तरकाबीच ठूलो अन्तर रहेको छ । जनताले स्थानीय तहमा प्राप्त गर्ने सेवासुविधा छिटो छरितो, सहज हुन सकेको छैन ।
एसपीपी ‘च्याप्टर क्लोज’
अमेरिकाको स्टेट पार्टनरसिप प्रोग्राम (एसपीपी) प्रकरणमा विकसित घटनाक्रम कुनै सस्पेन्स फिल्मभन्दा कम रोमाञ्चक छैन । गएको साता मात्रै सार्वजनिक गरिएको यो प्रकरण जसरी अघि बढेको छ, त्यसले धेरै पक्षमा हाम्रा कमीकमजोरी पटाक्षेप गरेको छ । सत्तामा रहँदा हौसिएर प्रक्रिया अघि बढाउने तर प्रतिपक्षमा पुग्नेबित्तिकै सत्तोसराप गर्ने गज्जबको भाष्य नेपाली राजनीतिमा जबर्जस्त स्थापित हुँदै छ ।
