मुटुमा पुग्न मुटुकै भाषा

काठमाडौँ, फागुन १० गते । दक्षिण अफ्रिकाका पूर्वराष्ट्रपति नेल्सन मन्डेलाले भन्नुभएको छ, “तपाईंले एक व्यक्तिसँग उसले बुझ्ने भाषामा कुरा गर्नुभयो भने त्यो उसको टाउकोमा जान्छ तर तपाईंले उसकै भाषामा कुरा गर्नुभयो भने त्यो उहाँको हृदयसम्म पुग्छ ।” 

यो भाषा र संस्कृतिको कुरा हो, जसको कुनै सिमाना हुँदैन । विश्वमा बोलिँदै आएका सात हजार भाषा छन् । नेपालमा मात्र १३१ भाषा बोल्छिन् । स्थानीय भाषा र संस्कृति त्यो मुलुकको अमूर्त सम्पत्ति हो, जुन अहरणीय हुन्छ । मातृभाषाको संरक्षण गर्नका लागि मङ्गलबार ‘अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवस’ मनाइएको छ । 

यस पटक नेपालमा शाब्दिक प्रवचनभन्दा पनि रङ्गीबिरङ्गी चित्रले मातृभाषा बोले । नेपालको भाषिक–सांस्कृतिक विविधताजस्तै कलाकारका कुचीले अनेक रङमा क्यानभास रङ्गाए । नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका पूर्वकुलपति किरण मानन्धरले नेवार समुदायको रञ्जना लिपियुक्त चित्रमा आफ्नो कुची चलाउनुभयो । उहाँले एक्रेलिक रङसँगै कागज, कपडा, काठको धुलो, टाँसिने गमजस्ता अरू भौतिक पदार्थको संयोजन मिहिन ढङ्गले गर्नुभयो । उहाँले भन्नुभयो, “भाषा भनेको हाम्रो मुटु हो, मुटुमा पुग्न मुटुकै भाषा बोल्नुपर्छ । लिपि त सेतो कागजमा कालो मसीले कोरिन्छ ।” 

उहाँका चित्रले भने लिपिसँगै त्यसको संरक्षणको कलात्मक भाष्य बोल्यो । प्रभाववादबाट उत्प्रेरित उहाँको कलाले नेवार समुदायको मातृभाषाको प्रभावसँगै नेपाली स्थानीयपनको मौलिकता छ¥यो । नेपालमा मातृभाषाको प्रयोग लोप हुँदै जाँदा विदेशी भाषाको पहुँचले नेपाली भाषासमेत ओझेलमा पर्न गएको गुनासो उहाँको छ । 

उहाँभन्दा फरक धारमा नेपाल–बङ्लादेशको सम्बन्ध बोल्ने कला श्यामसुन्दर यादवले क्यानभासमा उतार्दै उहाँले भन्नुभयो, “सेतो हिमालको पानीबाट छल्कँदै उठेको एउटा माछोभित्र नेपाली आत्मा छ, जसले मित्रराष्ट्र बङ्गलादेशलाई हेर्दै छ ।” मिथिला शैलीमा बनेको उहाँको कलाले नेपालको तराईमा बोलिने मातृभाषाको प्रतिनिधित्व ग-यो । जल रङमार्फत रङ भर्न खप्पिस चित्रकार एनबी गुरुङले नेपाली थातथलोको भाषिक कथा चित्रमार्फत प्रकट गर्नुभयो । कलाकार उत्तम नेपाली र ज्योतिप्रकाश विकले हिमाली र पहाडी मातृभाषाको प्रतिनिधित्व गर्दै क्यानभास सजाउनुभयो । उहाँहरूजस्तै अग्रज कलाकार तथा पूर्वकुलपति विजय थापासहितका ४० भन्दा बढी कलाकारले मातृभाषाको रङ क्यानभासमा पोख्दा कलास्थल रमणीय देखियो । 

नेपालस्थित बङ्गलादेशको दूतावासले मातृभाषाको संरक्षण गर्ने चित्र कार्यशालाको आयोजना गरेको हो । मातृभाषाको संरक्षण गर्न भाषा र संस्कृतिप्रतिको माया थिममा कला कार्यशाला आयोजना गरिएको हो । 

नेपालका लागि बङ्गलादेशका राजदूत सलाउद्दिन ओमान चौधरीले नेपाल–बङ्गलादेश जस्तै विश्वका धेरै भाषा बाह्य भाषा र संस्कृतिको अतिक्रमणमा परेर जोखिममा परेको बताउँदै तिनै मातृभाषाको संरक्षण र संवद्र्धनका लागि कार्यशाला गरिएको जानकारी दिनुभयो । 

मातृभाषाको बारेमा बोलेर मात्र होइन, कलात्मक भावबाट पनि यसको प्रस्फुटन गर्न सकिन्छ भन्ने कार्यशालाले दर्शाउन खोजेको संयोजक कलाकार सुषमा राजभण्डारीले बताउनुभयो । कलाकारको व्यवस्थापनमा सघाएको बुम आर्ट समूहका रत्न शाक्यले कलाकारको काम कला कोर्नु मात्र नभई देशको धरोहरका रूपमा रहेको भाषा र संस्कृतिको विस्तार र संरक्षण गर्नु पनि रहेको औँल्याउनुभयो । कार्यशालामा कोरिएकामध्ये दसवटा उत्कृष्ट कलाकृति बङ्गलादेश दूतावास आफैँले खरिद गर्नेछ । सबै कलाकृति छिट्टै आयोजना हुने कला प्रदर्शनीमा राखिने जानकारी दूतावासले दिएको छ । 

संयुक्त राष्ट्रसङ्घका अनुसार विश्वव्यापी रूपमा ४० प्रतिशत जनसङ्ख्याले बोल्ने वा बुझ्ने भाषामा शिक्षाको पहुँच छैन । अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवसले भाषा र बहुभाषिकताले समावेशीकरणलाई अगाडि बढाउन सक्छ । युनेस्कोको पहलमा सन् २००० देखि अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवस मनाउन थालिएको हो । यस वर्षको मातृभाषा दिवसको २४औँ संस्करण ‘बहुभाषी शिक्षा, शिक्षामा रूपान्तरणको आवश्यकता’ नाराका साथ मनाएको छ । नेपालका आम सञ्चारमाध्यमले भाषा र संस्कृतिको संवद्र्धनलाई जोड दिँदै विभिन्न भाषामा समाचार र कार्यक्रम पस्किने गरेको छ । गोरखापत्र दैनिकले नेपालका विभिन्न भेगमा बोलिने ३८ भाषामा सामग्री प्रकाशन गर्दै आएको छ ।