बुद्धकालीन रामग्राम वा कोलियनगर (संक्षेप जानकारी)

काठमाडौं, कात्तिक १२ गते । लुम्बिनी प्रदेशको नवलपरासीको रामग्राम नगरपालिका वडा नं ७ झरुवा नदीको किनारमा रहेको बुद्धकालीन रामग्राम स्तुपाको महत्त्व ठूलो रहेको छ । यस स्तुपामा भगवान् बुद्धको अस्थिधातु राखी निर्माण गरिएको आठ वटा स्तुपामध्ये अहिलेसम्म बाँकी रहेको एक मात्र रामग्राम स्तुपा हो ।

गौतम बुद्धका मातापिता सौर्य वंशका फरक महाजनपद र राज्यबाट हुनुहुन्थ्यो । उहाँका बुवा शुद्धोदन शाक्य राज्यका हुनुहुन्थ्यो भने आमा मायादेवी कोलिय राज्यका हुनुहुन्थ्यो ।  बौद्धग्रन्थहरुका अनुसार बुद्धको ईपू ४८३ कुशीनगरमा गौतम बुद्ध महापरिनिर्वाणपछि उहाँको दाहसंस्कार गरिएको अवशेष सोह्र महाजनपदहरूमध्ये आठका राजकुमारलाई बाँडिएको थियो । 

प्रत्येक राजकुमारले आफ्नो राजधानी सहरमा वा नजिकै एउटा स्तुपा निर्माण गर्नुभयो । जसभित्र खरानीको सम्बन्धित भाग राखिएको थियो । यी आठ स्तूपहरूमा अल्लाकाप्या, बुली मानिसहरूको बस्ती, यस स्थानको हालसम्म ज्ञात हुनसकेको छैन । 

कपिलवस्तु, शाक्य राज्यको राजधानी सहर भनिए तापनि यस स्तूपको स्थान केही विवादको विषय रह्यो । त्यहाँ पिपरहवामा निर्माण भएको प्रमाण अझै रहेको छ । कुशीनारा, दुई मल्ल गणतन्त्रहरूमध्ये एकको राजधानी थियो ।

पावा, अन्य मल्ल गणतन्त्रहरूको राजधानी सहर थियो । रामग्राम कोलिय राज्यको एक प्रमुख सहर थियो । यस बस्तीलाई कोलियनगर पनि भनिन्छ । राजगाह मगध राज्यका एक प्रमुख सहर पनि थियो । 

बैशाली भाजिक्का लीगको राजधानी सहर थियो । पेठदीपक ब्राहृमणहरुको बस्ती, यस स्थानको सटीक स्थान हालसम्म ज्ञात भएको छैन । बुद्धको परिनिर्माणको लगत्तै कुशीनगर सहरमा आई अस्थिका लागि दाबी गर्नेहरूमा कोलियहरुको नाम पनि उल्लेख गरिएको छ । 

कोलियहरुले अस्थि प्राप्त गरेपछि अस्थिसहित विशाल स्तूपा निर्माण गरी यस स्तुपामा पूजा गरेर महोत्सव आयोजना गरेका थिए । जसको वर्णन दीपवंशका साथै दीर्घनिकायको महापरिनिर्वाणसूत्रमा गरिएको पाइन्छ ।

सम्राट् अशोकले लगभग ३०० वर्ष पछि यीमध्ये सात स्तुपाहरु खोले र बुद्ध अवशेषहरू हटाउनुभयो । उहाँको लक्ष्य अवशेषहरूलाई ८४ हजार स्तूपाहरुमा पुनः वितरण गर्ने थियो । जुन सम्राट् अशोकले मौर्य साम्राज्यमा निर्माण गर्ने योजना बनाउनुभएको थियो । पौराणिक कथनअनुसार सर्प नागले रामग्राम स्तूपाको रक्षा गरिरहेको थिए । 

सम्राट् अशोकलाई अवशेष खोल्नबाट रोकेका थिए । जसले यसलाई आठ अव्यवस्थित स्तूपहरू मध्ये एक बनाएका थिए । यसबाट यो प्रमाणित हुन्छ कि, कोलियहरुले यो अस्तुधातु राखी बनाएको स्तुपा रामग्राम स्तुपा हो । 

सातौँ शताब्दीमा कपिलवस्तु र लुम्बिनीमा चिनिया यात्री फाहियान र हृवेनसांगले कोलिय गणराज्यको पनि यात्रा गरेका थिए । उनीहरूको यात्रा वर्णनमा कोलिय गणराज्यको विनाश भइसकेको र रामग्रामको मूल स्तुपा यथा स्थानमा रहेको उल्लेख गरेका थिए । सो स्तुपालाई हालसम्म रामग्राम स्तुपाका नामले चिन्ने गरिन्छ । जुन नवलपरासीको सदरमुकाम परासीबाट ४ किलोमिटर दक्षिणमा रहेको छ । 

भिक्षु शाक्यनन्द महास्थवीरले उज्र्जैनीको स्तुपा नै रामग्राम हो भनी सो स्थलमा सङ्केत राखिदिएपछि यसले निकै चर्चा पायो । यसलाई प्राचीन रामग्राम स्तुपा समेत मानिएको छ । यहाँ भएका विभिन्न उत्खनन पश्चात् रामग्राम यही हो भन्ने प्रमाणित गर्ने अभिलेख वा ऐतिहासिक स्रोत प्रमाण भने भेटिएको छैन । उत्खननकै क्रममा त्यस क्षेत्रको वरिपरि पाँच वटा बौद्ध बिहार रहेको अनुमान गरिएको छ । 

अहिलेसम्म रामग्राम स्तुपा मात्र बुद्धका अवशेषहरू भएको अक्षुण्ण र मौलिक स्तूपा रहेको छ । यो ७ मिटर अग्लो अर्थात् २३ फिट स्तुपा अब माटोको ढिस्का मुनि गाडिएको छ । यसको थप अनुसन्धान गर्न बाँकी छ । स्तूप परिसरको आयामहरू १० मिटर अग्लो र २३.५ मिटर व्यास रहेको छ । यो क्षेत्रलाई युनेस्कोले २३ मई १९९६ मा सांस्कृतिक श्रेणीमा विश्व सम्पदा सूचीमा थपेको थियो । 

यो ढिस्को पहिलो पटक १८९९ मा पत्ता लगाइएको थियो । १९६४ मा थप अनुसन्धानले पुष्टि भयो कि यहाँ एक स्तूप छ । १९९७ मा एक उत्खनन परियोजनाले थप जानकारी सङ्कलन गरेको थियो । समय क्रममा दुई जना प्रतिष्ठित चिनियाँ तीर्थयात्रीहरू यस स्थलमा आएर रामग्रामको बारेमा रेकर्ड राखे । तिनीहरूको नाम फा–सियान र हृयुएन–त्सियाड. थियो । जसले क्रमशः पाँचौँ र सातौँ शताब्दीमा यस क्षेत्रको भ्रमण गरेका थिए ।