अर्थतन्त्र सुधार्ने रणनीति

कोभिड महामारीपछि स्थानीयकरणको आवश्यकता टड्कारो महसुस भयो। स्थानीयकरण भनेको कुनै विशेष संस्कृति वा स्थानको माग पूरा गर्न स्रोत वा उत्पादनको अनुकूलन हो, जब कि भूमण्डलीकरण भनेको धेरै संस्कृति र स्थानको माग पूरा गर्न एक विशेष स्रोतको अनुकूलन हो । हामीले पिनदेखि प्लेन र स्क्रुदेखि पनडुब्बीसम्म सबै कुरा बनाउने रुचि त्याग्नुपर्छ । धेरै जसरी कम्पनीले ‘स्वट’ विश्लेषणमार्फत आफ्ना उत्पादन र सेवालाई तर्कसङ्गत बनाउन सिक्छन् । स्रोतसाधनका लागि कडा प्रतिस्पर्धा छ र स्रोत बाँडफाँटमा छनोटको दृष्टिकोण नभएसम्म आधारशीलाको राष्ट्रमै सीमित हुनेछौँ ।

समृद्ध मुलुक हामी सबैको चाहना हो। हाम्रै पालामा विकसित मुलुकमा स्तरोन्नति भएको हेर्ने अभिलाषा छ। यसका लागि स्पष्ट दृष्टिकोण, निश्चित लक्ष्य, दृढ अठोट र विश्वास अपरिहार्य छ। उद्योग व्यवसायमैत्री नीति र उद्योगी व्यवसायीप्रतिको सम्मानको आधारशीलामा स्थानीय स्रोत, साधनको समुचित प्रयोगमार्फत उच्च अङ्कको आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न सकिनेछ।

हाम्रा लागि प्राथमिकता पर्यटन हुन सक्छ। कङ्क्रिटको ‘ओडियन ब्लक’ सिङ्गापुरले पर्यटनबाट नेपालभन्दा धेरै कमाउँछ। पर्यटकका लागि हामीसँग नभएका कुरा सूचीकृत गर्न सजिलो हुनेछ। पहाड र समतल, मन्दिर र दरबार, प्राकृतिक सौन्दर्य र जङ्गल तर एउटा ठूलो बाधा भनेको पूर्वाधार हो, जुन पर्यटकका लागि उनी अवतरण हुनेबित्तिकै सुरु हुन्छ। यिनीहरूलाई तुरुन्तै सम्बोधन गर्नुपर्छ। पर्यटनलाई उच्च प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ। 

नेपालको पर्यटन क्षेत्र विदेशी मुद्रा आर्जनको एक महत्वपूर्ण स्रोत हो। युरोप र अमेरिकाजस्ता देशबाट गुणस्तरीय पर्यटक भित्र्याउन आवश्यक छ। युरोपका पर्यटक धेरै खर्च गर्नेमध्येमा पर्छन्। युरोपियन युनियनले नेपाललाई सन् २०१३ देखि हवाई सुरक्षा सूचीमा समावेश गरेदेखि युरोपेली देशसँग हाम्रो सिधा हवाई सम्पर्क टुटेको थियो तर केही दिनयता खुल्ने सङ्केत देखिएको छ, जसलाई सकारात्मक रूपमा लिनुपर्छ । नेपाल हवाई सेवा प्राधिकरणसम्बन्धी ऐन र नेपाल नागरिक उड्डयन प्राधिकरण ऐनको प्रभावकारी अनुगमन र कार्यान्वयन हुनु जरुरी छ। इतिहासलाई हेर्दा सन् १९९२ पूर्व नेपालले नियन्त्रित अर्थतन्त्रको अभ्यास गर्दा पनि विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न व्यवसायलाई कहिल्यै प्रोत्साहन दिइएन। नेपालका धेरैजसो उद्यमको क्षमता सीमित थियो, प्रविधिको न्यूनस्तरमा सञ्चालन भएको थियो। तिनीहरू कुशल र प्रतिस्पर्धी थिएनन्। 

सन् १९९० को दशकमा जब देशले ‘आर्थिक उदारीकरण’ ल्यायो, धेरै व्यवसायीले आफूले काम गरेको वातावरणमा अचानक आएको परिवर्तनका कारण परिवर्तन अनुकूल बनाउन सकेनन्। प्रारम्भिक वर्षहरूमा जब प्रवेश र विस्तारलाई नियन्त्रित गरियो, त्यहाँ एक उत्साहजनक प्रतिक्रिया थियो। प्रारम्भिक वर्षपछि व्यवसायीले आफ्नो सीमितता महसुस गरे। तिनीहरू विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धाका चुनौती सामना गर्न तयार नभएकाले तिनीहरूले देशबाहिरका कम्पनीहरूले आफ्नो डोमेनमा प्रवेश गर्दा धेरै अप्ठ्यारा सामना गर्नुपरेको थियो। नेपालमा विश्वव्यापीकरण भनेको समग्रमा उदारीकरण होइन। धेरै कानुन र नियम साथै काम गर्ने परम्परा र अभ्यास अझै पनि विगतबाट आएका छन्। आज व्यापार गर्नु भनेको विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न खोज्नु हो तर हिजोको प्रक्रिया र अभ्यासमा व्यापक परिवर्तन जरुरी छ। 

नेपाली व्यवसायले प्रयोग गरिरहेको हार्डवेयर (मेसिन) र सफ्टवेयर (ज्ञान) दुवै प्रविधि अधिकांश अवस्थामा पुराना भइसकेका छन्। आज यो समस्या बनेको छ। प्रविधिको विकाससँगै देशलाई विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम बनाउन व्यावसायिक सीपको अभाव छ। आर्थिक उदारीकरणपछि व्यापारिक नेता र देशका लागि मानव संसाधन विकासको अवस्था प्रमुख चिन्ताको विषय बनेको छ। देशका विश्वविद्यालयले समयको माग पूरा गर्न चाहने जनशक्ति उत्पादन गर्न सकेका छैनन्। 

विश्वविद्यालयले उत्पादन गरेका स्नातकले आधुनिक अर्थतन्त्रको आवश्यकता पूरा गर्न सकेका छैनन्। नेपाली श्रमशक्तिमा कुनै पनि क्षेत्रमा आधुनिक पेसासँग प्रतिस्पर्धा गर्न आवश्यक समझ र सीपको अभाव छ। विश्वव्यापीकरणमा सफलताका लागि प्रतिस्पर्धी हुन कार्यबल चाहिन्छ। राजनीतिज्ञले श्रमको कम लागतलाई प्रतिस्पर्धी किनारा प्रदान गर्ने कुराका रूपमा जोड दिन्छन् तर तथ्यलाई छुट दिन्छन् कि ‘श्रम लागत’लाई ‘श्रम उत्पादकता’सँगै हेर्नु आवश्यक छ। बदलिँदो विश्वव्यापी प्रचलनसँग तालमेल राख्न यो धेरै गाह्रो, लगभग असम्भव छ। समय परिवर्तनसँगै नयाँनयाँ प्रविधिको विकास भइरहेको छ तर नेपाली कम्पनी सूचना र ज्ञानको पहुँचको कमीका कारण अप्रतिष्पर्धी छन्। 

विश्वव्यापीकरणले देशमा व्यवसाय गर्न चुनौती सँगसँगै अवसर पनि प्रदान गरेको छ। पुरानो परम्परागत व्यवसाय ध्वस्त भएको छ भने नयाँसँग प्रतिस्पर्धा गर्ने क्षमता कम छ। एक आशावादीका रूपमा, कसैले विश्वास गर्न सक्छ कि व्यवसायीको नयाँ नश्लको उदय हुन गइरहेको छ। तिनीहरू विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धी हुनेछन्। सायद यही हो– जिन्दगीको बाटो। नयाँ कार्यको उदयमा सरकार र राजनीतिज्ञले समर्थन र सहजीकरण गर्न आवश्यक छ। बदलिँदो विश्वव्यापी प्रचलनसँग तालमेल राख्न यो धेरै गाह्रो, लगभग असम्भव भएको छ। समय परिवर्तनसँगै नयाँनयाँ प्रविधिको विकास भइरहेका छन् तर नेपाली कम्पनी सूचना र ज्ञानको पहुँचको कमीका कारण अपाङ्ग बनेका छन्। 

यी उद्यम नेपाली र दक्षिण एसियाली मापदण्डले होइन तर विश्वव्यापी मापदण्डले मापन गर्नुपर्छ। चालू आर्थिक वर्षको नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) वृद्धिदर विकासोन्मुख देशको औसत वृद्धिदरसँग झन्डै बराबर हुने अनुमान गरिएको हुँदा नेपालको अर्थतन्त्रको सानो आधारलाई हेर्दा औसत नेपाली तुलनात्मक रूपमा गरिब हुनेछन्। 

लामो समयदेखि विकासको इन्जिन मानिने उद्योगलाई विकासको प्रिय मानिएको छ। यसको विपरीत कृषि आर्थिक प्रोत्साहनका लागि अनुत्तरदायी छ र प्राविधिक परिवर्तनका लागि आफैँलाई उधारो छैन भन्ने विश्वास गरिएको थियो । तसर्थ विगतका नीति निर्माताले कृषिको खर्चमा उद्योगलाई प्रवद्र्धन गर्दा उत्पादनमा थोरै त्याग हुन्छ भन्ने विश्वास गर्थे वा नेपालजस्तो देशले द्रुत कृषि विकास, तीव्र आर्थिक वृद्धि र थोरै आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न चाहेमा सन् १९६० र १९७० को दशकमा परम्परागत वृद्धिमा गएको थियो। 

गरिब जनता, अन्य क्षेत्रको तुलनामा कृषिमा कर लगाउन बन्द गर्नुपर्छ। त्यहाँ लामो समयदेखि अनुमान गरिएको छ कि व्यक्तिगत कृषि उत्पादनले उच्च मूल्यहरूमा महìवपूर्ण प्रतिक्रिया दिन्छ– उत्पादनबीचको परिवर्तनका कारण तर कुल कृषि उत्पादन प्रोत्साहनका लागि अनुत्तरदायी छ। अनुमान गलत छ। अनुभवले देखाउँछ कि लामो अवधिमा समग्र प्रतिक्रिया ठूलो हुन सक्छ, यद्यपि यसलाई साकार हुन केही वर्ष लाग्न सक्छ। यसले स्थिर र निरन्तर नीतिहरू हुनुको महìवलाई प्रकाश पार्छ। 

कुनै देशले समृद्धि चाहन्छ भने उसले अन्य क्षेत्रको तुलनामा कृषिको विरुद्धमा पूर्वाग्रही प्रोत्साहन गर्नु हुँदैन वा त्यसैको मात्रा के हो भने यसले कृषिको घरेलु व्यापारका सर्तलाई निराश पार्ने नीतिहरू प्रयोग गर्नु हुँदैन । यो अभ्यासलाई रोक्नका लागि देशले कृषिको मूल्यमा क्षेत्रगत वा प्रत्यक्ष हस्तक्षेपलाई भत्काउनुभन्दा बढी गर्नुपर्छ। 

औद्योगिक संरक्षण र यसको दीर्घकालीन सन्तुलनअनुरूप विनिमय दर प्राप्त गर्नेसहित नेपालको कृषि योजना नेपालका लागि द्रुत वृद्धि सुरु गर्ने समय हो भन्ने धारणामा आधारित छ र यसले त्यसका लागि आधारभूत प्राथमिकता निर्धारण गर्छ । भौतिक पूर्वाधार, मानव पुँजी र संस्थाको न्यूनतम आधारशीला राखिएको छ। तीव्र वृद्धिको सुरुवात गर्ने ठाउँ भनेको जनसङ्ख्याको हो – ग्रामीण नेपाल, नेपालको स्रोतसाधनको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा ओगटेको क्षेत्रमा– कृषि, ती मानिस र तिनीहरूको स्रोतको उत्पादकत्व बढाउन लगानीको साथ कृषि प्रविधि उत्पादन र ग्रामीण पूर्वाधार हुन्।

लोकतान्त्रिक वातावरणमा सुशासनको महìवपूर्ण स्थान छ। कुनै पनि लोकतान्त्रिक प्रणालीमा सुशासनका मुख्य अङ्गमा वैधता, जनसहभागिता, सूचनामा पहुँच, पारदर्शिता, कानुनी ढाँचाको निर्माण र सरकारी जवाफदेहिता पर्छन्। देशको वर्तमान सामाजिक–राजनीतिक प्रक्रियामा यी तत्व कतै नदेखिएको हो कि भन्ने आभास देखिन्छ। नेपालमा केही वर्षयतादेखि लगानीयोग्य तरलताको अभाव, भुक्तानी असन्तुलन, विश्व भू–राजनीति र मूल्यवृद्धि उन्मुख अवस्था, औद्योगिकीकरण, निर्यात प्रवद्र्धन तथा आयात प्रतिस्थापन र खुम्चिँदो समग्र माग अर्थतन्त्रका विद्यमान चुनौतीका रूपमा देखिएका छन्। अर्थतन्त्रका यस्ता चुनौती सामना गर्दै सरकारले बजेटमार्फत लिएको ८ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न विशेषगरी प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी र उद्योग क्षेत्रमा दोस्रो चरणको आर्थिक सुधारको अभियान सञ्चालन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। 

जब यो आपूर्ति शृङ्खलाका लागि आउँछ, स्थानीयकरणले फरक स्थान लिएको छ। महामारीका कारण देशले राष्ट्रिय भण्डार निर्माण गर्न र चिकित्सा आपूर्ति, पीपीई र भेन्टिलेटरजस्ता महìवपूर्ण सामानको आन्तरिक उत्पादनलाई प्रोत्साहित गर्न कदम चालेका छन्। त्यसैले तिनीहरू आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा निर्भर हुने छैनन्। यसैबीच ठूला र साना देशले आफ्ना नागरिकका लागि खोपको पर्याप्त आपूर्ति सुरक्षित गर्न कदम चालेका छन्। 

स्थानीयकरण तर्फको चालले हालैका वर्षमा बहुराष्ट्रिय कम्पनीको सन्तुलनमा बाधा पु-याइरहेको छ। स्थानीयकरण हामीसँग रहन नसक्ने हुन सक्छ, देशहरूले आर्थिक वृद्धिलाई प्रवद्र्धन गर्नमा ध्यान केन्द्रित गर्दा तिनीहरू सम्भवतः समृद्धिको मार्गका रूपमा भूमण्डलीकरणमा फर्कनेछन्। विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा काम गरिरहेका नेताहरूका लागि यसको अर्थ के हो ? नयाँ यथार्थमा प्रभावकारी हुनका लागि रणनीति र कार्यनीति दुवैको विकास अपरिहार्य छ। तपाईंको सङ्गठनलाई विगतमा उत्कृष्ट विश्वव्यापी वृद्धिमा पु-याएको शक्तिहरूले भविष्यमा पनि त्यस्तै वृद्धिलाई बढावा दिनेछ भनेर नसम्झनुहोस्। 

विश्वव्यापी अर्थतन्त्र अझै विस्तार भइरहेको छ र नयाँ सम्बन्ध र बजार लगातार बनाइँदै छन्। नेताहरू यस्तो संसारमा वार्ता गर्न तयार हुनुपर्छ, जसमा धेरै स्थानीय द्वन्द्व, विचार र अवरोध छन् । कम्पनीहरूले सावधानीपूर्वक मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने हुन सक्छ जब यसले आपूर्ति शृङ्खला छोटो पार्नुको अर्थ बनाउँछ, केही दक्षता अस्थायी रूपमा हराउन सक्छ।