विश्व राजनीतिक वातावरणमा विभिन्न तनावको प्रभावले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, आर्थिक स्थिरता र क्षेत्रीय सुरक्षा व्यवस्थामा गहिरो असर पारिरहेको छ । विशेष रूपमा, अमेरिका र चीनबिचको व्यापार युद्धले दुई महाशक्तिबिचको सम्बन्धलाई जटिल बनाएको छ । सन् २०१८ मा सुरु भएको यो युद्धले व्यापारिक भन्सार शुल्कको बढोत्तरी र प्रविधि क्षेत्रको प्रतिस्पर्धामा नयाँ ध्रुवीकरण निम्त्याएको छ । चीनको प्रौद्योगिकी उद्योगको विस्तार र अमेरिकाद्वारा गरिएको चुनौतीले विश्वभर प्रविधि उद्योगमा विभाजन उत्पन्न गरिसकेको छ । यसै गरी दक्षिण चीन सागरको आसपासको विवाद र चीनको क्षेत्रीय प्रभावको विस्तारको प्रयासले अमेरिका र उसका साझेदारलाई चिन्ता उत्पन्न गरेको छ । यसबाट थप सैन्य तनाव र कूटनीतिक टकरावको सम्भावना बढेको छ, जसले विश्वव्यापी सुरक्षा संरचनामा अस्थिरता निम्त्याएको छ ।
रुस र युक्रेनको युद्धले पनि २०२२ पछि विश्वव्यापी आर्थिक र राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा ठुलो प्रभाव पारिरहेको छ । रुसको विस्तारवादी नीति र युक्रेनको नेटोमा सदस्यता लिने चाहनाले यो युद्धलाई जन्म दिएको हो । पश्चिमी राष्ट्रले रुसमाथि कडा आर्थिक प्रतिबन्ध लगाएका छन्, जसले ऊर्जा आपूर्ति र वैश्विक व्यापार व्यवस्थामा अवरोध उत्पन्न गरेको छ । युक्रेनबाट अन्न निर्यातमा अवरोध हुँदा धेरै देश खाद्य सङ्कटको सामना गरिरहेका छन् र यसले विकासशील राष्ट्रहरूको जीवनस्तरमा गहिरो असर पुर्याएको छ । यस युद्धले न केवल युरोप र एसियामा, सारा विश्वभर अस्थिरता र अराजकता सिर्जना गरेको छ । यसले रुसको सैन्य क्षमता र ऊर्जा आपूर्तिमा पनि प्रमुख परीक्षण प्रस्तुत गरेको छ, जसका कारण वैश्विक शक्ति सन्तुलनमा फेरबदल भइरहेको छ ।
यसका साथै मध्यपूर्वका सङ्घर्ष, विशेष गरी इजरायल र प्यालेस्टाइनबिचको द्वन्द्व, इरानको परमाणु कार्यक्रम र उत्तरकोरियाको सैन्य गतिविधिले पनि विश्व राजनीति र क्षेत्रीय स्थिरता प्रभावित गरिरहेका छन् । यी सङ्घर्षलाई समाधान गर्न अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यान, सहयोग र कूटनीतिक प्रयासको आवश्यकता छ । यद्यपि यी समस्या समाधानका लागि कुनै ठोस कदम उठाइएको छैन । मध्यपूर्वको अस्थिरताले धार्मिक र सांस्कृतिक ध्रुवीकरणलाई बढी बढाएको छ भने उत्तरकोरियाको परमाणु कार्यक्रम र इरानको परमाणु गतिविधिले विश्व सुरक्षा व्यवस्थामा थप खतरनाक स्थिति सिर्जना गरेका छन् । यस प्रकारका तनाव वैश्विक कूटनीतिक अभ्यास र सैन्य प्रतिस्पर्धामा नयाँ आयाम थप गर्दै जान्छन्, जसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा यथार्थ र अनुमानबारे गहिरो सोचको आवश्यकता पैदा गरेको छ ।
विश्व राजनीतिक वातावरणमा तनावका मुख्य कारण
विश्व राजनीतिक वातावरणमा देखिएका तनावका कारणलाई विभिन्न पक्षबाट विश्लेषण गर्दा आर्थिक, सैन्य, सांस्कृतिक र क्षेत्रीय प्रतिस्पर्धा सबै महत्वपूर्ण कारण हुन् । पहिलो र प्रमुख कारण भनेको राष्ट्रहरूको आर्थिक हितको टकराव हो । जब राष्ट्रहरूले आफ्नो आर्थिक हितको संरक्षण गर्न गाह्रो महसुस गर्छन्, तब यसले अन्तर्राष्ट्रिय तनाव उत्पन्न गर्न सक्छ । उच्च भन्सार शुल्क, व्यापार नीति असहमति र आर्थिक प्रतिबन्धले द्विपक्षीय र बहुपक्षीय सम्बन्धमा अस्थिरता सिर्जना गर्न सक्छ । विशेष गरी, व्यापार युद्धका क्रममा, एक राष्ट्रले अरू राष्ट्रको उत्पादनमा शुल्क लगाएर आफ्नो बजार संरक्षण गर्न चाहन्छ, जसले अन्य राष्ट्रबाट प्रतिवाद र दण्डसजाय निम्त्याउँछ । यस प्रकारका द्वन्द्वले भूराजनीतिक अस्थिरता र आर्थिक अवरोधलाई जन्म दिन सक्छ ।
अर्को मुख्य कारण भनेको सैन्य प्रतिस्पर्धा हो । जब दुई वा अधिक राष्ट्र आफ्नो सैन्य क्षमता वृद्धि गर्न लाग्छन्, यसले एक प्रकारको ‘सैन्य होड’ सिर्जना गर्छ जसले द्वन्द्वको जोखिम बढाउँछ । यस्ता प्रतिस्पर्धात्मक परिप्रेक्ष्यले युद्धको सम्भावना बढाउँछ, खास गरी जब एक राष्ट्रले आफ्नो सैन्य शक्ति बढाउने क्रममा अरूलाई खतरा महसुस हुन्छ । साथै क्षेत्रीय प्रभुत्वको प्रतिस्पर्धा पनि तनावको मुख्य कारण हो । जब प्रमुख राष्ट्रहरू आफ्नो क्षेत्रीय प्रभाव बढाउन चाहन्छन्, यसले अन्य राष्ट्रको असहमति र विरोध उत्पन्न गर्छ । उदाहरणका लागि रुसको युक्रेनमा हस्तक्षेपको कारण उत्पन्न भएको द्वन्द्वले ठुलो भूराजनीतिक अस्थिरता ल्याएको छ । यसबाट विभिन्न राष्ट्रले आफ्नो सुरक्षा र क्षेत्रीय हकका लागि सङ्घर्ष गर्न थाल्छन्, जसले विश्वव्यापी तनावको स्थिति सिर्जना गर्छ ।
धार्मिक र सांस्कृतिक असहमति, मानव अधिकार उल्लङ्घन र प्राकृतिक स्रोतको असमान वितरणका कारण पनि तनाव उत्पन्न हुन्छ । विश्वभरका धेरै देशमा सांस्कृतिक र धार्मिक भिन्नताका कारण हिंसा र द्वन्द्व उत्पन्न भएका छन् । विशेष गरी मध्यपूर्व र अफ्रिकामा धार्मिक सङ्घर्षले विश्वव्यापी अस्थिरता ल्याएको छ । कुनै राष्ट्रमा धार्मिक असहमति र अत्याचारका कारण उत्पन्न भएका आन्तरिक द्वन्द्वले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा हस्तक्षेप निम्त्याउँछ । उदाहरणका लागि मुस्लिम बहुल देशमा आतङ्कवादी सङ्गठनको गतिविधिले विश्वव्यापी अस्थिरता ल्याउने काम गरेको छ । यसका साथै मानव अधिकारको उल्लङ्घन र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी चुनौतीले पनि तनावको स्थितिमा योगदान पुर्याउँछ ।
मानव अधिकारको उल्लङ्घनले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा आलोचना र प्रतिबन्धको कारण बनाउँछ, जसले राष्ट्रहरूबिचमा विवाद र असहमति उत्पन्न गर्न सक्छ । प्राकृतिक स्रोतको असमान वितरण, जस्तै पानी, पेट्रोलियम र खनिज पनि सङ्घर्षका कारण बन्न सक्छन् । जलवायु परिवर्तन र प्राकृतिक स्रोतको असमान वितरणका कारण देशबिचमा विवाद र प्रतिस्पर्धा बढ्न सक्छ, जसले वातावरणीय सङ्कट र द्वन्द्वलाई जन्म दिन सक्छ । प्राकृतिक स्रोतका लागि भएको युद्ध र सङ्घर्षले विश्वव्यापी अस्थिरता ल्याउन सक्छ, जसका कारण राष्ट्रहरू आपसमा टकराउन सक्छन् ।
जनसङ्ख्या वृद्धि र स्रोतको सङ्कट, शरणार्थी र आप्रवासन सङ्कट, सैन्य गठबन्धन र प्राकृतिक प्रकोपका कारण उत्पन्न हुने तनावले पनि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा गम्भीर असर पु¥याउँछ । जनसङ्ख्या वृद्धि र स्रोतको अभावले सङ्घर्ष र युद्धको सम्भावना बढाउँछ । जब राष्ट्रहरूले सीमित स्रोतका लागि प्रतिस्पर्धा गर्न थाल्छन्, यसले युद्धको जोखिम बढाउँछ । साथै शरणार्थी र आप्रवासन सङ्कटले पनि तनाव उत्पन्न गर्छ । शरणार्थीको ठुलो लहरले होस्ट राष्ट्रहरूको संसाधन र संरचनामा दबाब बनाउँछ, जसले सामाजिक अस्थिरता र राजनीतिक सङ्कट निम्त्याउन सक्छ । उदाहरणका लागि मध्यपूर्वका शरणार्थीको समस्याले युरोप र अन्य क्षेत्रीय राष्ट्रमा असहमति र तनाव ल्याएको छ । सैन्य गठबन्धन र अन्य राष्ट्रको समर्थनले पनि अस्थिरता पैदा गर्छ । नयाँ सैन्य गठबन्धनको गठन र तिनीहरूको प्रभावले क्षेत्रीय स्तरमा सङ्घर्ष र द्वन्द्वको कारण बन्न सक्छ । यसले अन्य राष्ट्रलाई असहमत गराउँछ र कूटनीतिक असहमति उत्पन्न गर्छ ।
प्राकृतिक प्रकोप र आपत्कालीन प्रतिक्रियामा असहमति र तनाव देखिन्छ । प्राकृतिक प्रकोप जस्तै भूकम्प, सुनामी र अन्य आपत्ले गर्दा राष्ट्रहरूबिच सहयोगको अभाव र प्रतिक्रिया नहुँदा तनाव बढ्न सक्छ । यसका अतिरिक्त, भ्रष्टाचार र अस्थिर शासकको नेतृत्वले अन्तर्राष्ट्रिय तनावको स्थिति बिगार्छ । अस्थिर शासकको निर्णय र कार्यशैलीले विश्वव्यापी राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा असन्तुलन ल्याउन सक्छ, जसले युद्ध र अस्थिरताको जोखिमलाई बढाउँछ । यस्ता नेताहरूको प्रभावले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा अविश्वास र द्वन्द्व सिर्जना गर्न सक्छ । यसैले विभिन्न कारणले गर्दा विश्व राजनीतिक वातावरणमा तनाव उत्पन्न हुँदै आएको छ र यसले भविष्यमा अझ जटिल समस्या निम्त्याउन सक्छ ।
विश्वव्यापी तनावबाट उत्पन्न हुने असर
विश्वभरका तनावका कारण विभिन्न क्षेत्रमा गम्भीर प्रभाव पुर्याउँछन् । यी कारणले मुख्य रूपमा आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक र सुरक्षा क्षेत्रमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ । आर्थिक अस्थिरता प्रमुख उदाहरण हो, जहाँ राष्ट्रहरूको आर्थिक प्रतिस्पर्धा र विवादले विश्व अर्थ व्यवस्थामा उतारचढाव ल्याउँछ । व्यापार युद्ध र व्यापार नीतिहरूका असहमतिले द्विपक्षीय र बहुपक्षीय सम्बन्धमा अस्थिरता सिर्जना गर्न सक्छ । उच्च भन्सार शुल्क र आर्थिक प्रतिबन्धले राष्ट्रहरूको व्यापार र लगानी प्रवृत्तिमा गडबडी ल्याउँछ, जसले समग्र अर्थ व्यवस्थामा नकरात्मक असर पार्छ ।
सैन्य प्रतिस्पर्धा र क्षेत्रीय प्रभुत्वको सङ्घर्षले युद्धको जोखिमलाई बढाउँछ, जसले ठुलो मानव र भौतिक क्षति निम्त्याउँछ । यसले राजनीतिक अस्थिरता र आन्तरिक विद्रोहलाई जन्म दिन सक्छ, जसको परिणामस्वरूप शासकीय संरचनामा परिवर्तन र अस्थिरता उत्पन्न हुन सक्छ । धार्मिक र सांस्कृतिक असहमतिले समाजमा विभाजन र ध्रुवीकरण ल्याउँछन्, जसले आन्तरिक हिंसा र असहमति निम्त्याउँछ । यसका साथै प्राकृतिक स्रोतको असमान वितरण, जलवायु परिवर्तन र स्रोतको सङ्कटले वातावरणीय सङ्कट ल्याउँछ र दीर्घकालीन मानव जीवन र स्वास्थ्यलाई असर पु¥याउँछ । शरणार्थी सङ्कट र युद्धका कारण उत्पन्न हुने शरणार्थीको ठुलो लहरले होस्ट राष्ट्रको सामाजिक र आर्थिक संरचनामा दबाब बनाउँछ ।
यस्तो वातावरणमा मानव अधिकारको उल्लङ्घन र अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक सङ्कट पनि महत्वपूर्ण कारण हो । मानव अधिकारको उल्लङ्घनले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा आलोचना र प्रतिबन्धको सामना गराउँछ, जसले कूटनीतिक सम्बन्धलाई प्रभावित पार्छ । युद्ध र सङ्घर्षका कारण विकास योजना प्रभावित हुन्छन्, जसले दीर्घकालीन विकास र समृद्धिमा अवरोध पु¥याउँछ । सैन्य गठबन्धनको गठन र विस्तारले क्षेत्रीय अस्थिरता बढाउँछ र राष्ट्रहरूको विश्वासलाई घटाउँछ, जसले कूटनीतिक सम्बन्धमा असहमति उत्पन्न गर्न सक्छ । प्रविधिको प्रभुत्वका लागि प्रतिस्पर्धा र सुरक्षा चुनौती सामना गर्दै साइबर आक्रमण र प्रविधिक सङ्कट उत्पन्न हुन्छन्, जसले नयाँ प्रकारका सुरक्षा समस्याको जन्म दिन्छ ।
भ्रष्टाचार र अस्थिर सरकारले आन्तरिक सङ्घर्ष र विद्रोहलाई जन्म दिन सक्छ, जसले राष्ट्रिय सुरक्षा र विकासमा ठुलो असर पु¥याउँछ । परमाणु हतियारको प्रसारले विश्वव्यापी द्वन्द्वको सम्भावना बढाउँछ र प्रमुख शक्तिबिच तनावलाई उत्तेजित गर्छ । सामाजिक असन्तुलन, गरिबी, बेरोजगारी र असमानता बढाउँछन्, जसले आन्तरिक सङ्घर्ष र अस्थिरता निम्त्याउँछ । यसले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा अवरोध पु¥याउँछ र आपूर्ति शृङ्खला समस्यालाई जन्म दिन्छ, जसले वस्तु र सेवाहरूको मूल्यमा वृद्धि ल्याउँछ । यी र यस्ता कारणले विश्वव्यापी तनावलाई अझ गहिरो बनाउँछन् र भविष्यमा गम्भीर समस्या निम्त्याउन सक्छ ।
वैश्विक तनावको नेपालमा प्रभाव
नेपालमा विश्वव्यापी तनाव र सङ्कटका कारणको गम्भीर प्रभाव पर्ने छ । सबैभन्दा पहिला नेपाल एक भूराजनीतिक स्थितिमा रहेको देश हो, जहाँ विभिन्न शक्तिका बिचको प्रतिस्पर्धा र तनावले सिधा असर पार्छ । नेपालको भौगोलिक अवस्थिति भारत र चीनको बिचमा रहेकाले यी दुई शक्ति राष्ट्रबिचको सम्बन्धमा हुने उतारचढावले नेपालको कूटनीति र सुरक्षा रणनीतिमा दबाब पार्न सक्छ । विशेष गरी क्षेत्रीय प्रभुत्वको सङ्घर्ष र सैन्य प्रतिस्पर्धाले नेपालको सुरक्षा वातावरणमा चुनौती पुर्याउँछ । यसका अलावा प्राकृतिक स्रोतहरूको सङ्कट र जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालमा कृषि र जलवायु प्रवृत्तिमा प्रभाव पर्ने छ, जसले दीर्घकालीन समृद्धिमा अवरोध पुर्याउन सक्छ । शरणार्थी र आप्रवासन सङ्कटका कारण नेपालमा शरणार्थीको ठुलो लहर देखिन सक्छ, जसले सामाजिक र आर्थिक संरचनामा दबाब ल्याउँछ । यी सबै समस्याले नेपालको आन्तरिक सुरक्षा र आर्थिक स्थिरतालाई कमजोर बनाउँछन् ।
यस समस्याको सामना गर्न कूटनीतिक र आन्तरिक नीतिमा सुधार गर्नु पर्छ । नेपालले आफ्नो कूटनीतिक पहुँच र रणनीतिक सम्बन्धलाई सशक्त बनाउनुसँगै व्यापार र क्षेत्रीय साझेदारीमा जोड दिनु पर्छ । विशेष गरी नेपालले भारत र चीनसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित राख्न सक्षम र सशक्त कूटनीतिक दृष्टिकोण अपनाउन पर्छ । जलवायु परिवर्तन र प्राकृतिक आपत्कालीन कारणलाई मध्यनजर गर्दै नेपालले दीर्घकालीन पर्यावरणीय नीति र आपत्कालीन व्यवस्थापन प्रणाली तयार पार्नु पर्छ ।
नेपालले मानव अधिकार र शरणार्थीको व्यवस्थापनमा प्रभावकारी नीति निर्माण गर्नुपर्ने छ । नेपाललाई आर्थिक र सामाजिक विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र लगानीको आवश्यकता पर्छ, जसका लागि नेपालले कूटनीतिक सञ्जाल र व्यापारिक रणनीतिमा सक्रिय रूपमा भाग लिनु पर्छ । अन्ततः नेपालले आफ्नो आन्तरिक समृद्धि र स्थिरता सुनिश्चित गर्न राजनीतिक र सामाजिक संरचनामा सुधार गरी समावेशी विकास रणनीति अपनाउन आवश्यक छ ।
निष्कर्ष
भौगोलिक र सामरिक दृष्टिले संवेदनशील मानिने नेपाल विश्वव्यापी तनाव र सङ्कटका कारण प्रभावित हुन सक्छ । नेपालको भारत र चीनसँगको सम्बन्ध, क्षेत्रीय प्रतिस्पर्धा, प्राकृतिक स्रोतको सङ्कट, जलवायु परिवर्तन र शरणार्थी समस्याले आन्तरिक र बाह्य सुरक्षा, सामाजिक समृद्धि र आर्थिक स्थिरतामा गम्भीर चुनौती ल्याउने छन् । यस्ता परिस्थितिमा नेपाललाई सही र सक्षम कूटनीतिक र आन्तरिक नीति अपनाउन आवश्यक छ ।
नेपालले आफ्नो कूटनीतिक सम्बन्धलाई सन्तुलित बनाई भारत र चीनसँगका द्विपक्षीय र क्षेत्रीय चासोलाई ध्यानमा राख्दै सहकार्य र संवादको माध्यमबाट समस्या समाधान गर्नुपर्ने छ । जलवायु परिवर्तन र प्राकृतिक सङ्कटको सामना गर्न, दीर्घकालीन पर्यावरणीय योजना र आपत्कालीन व्यवस्थापन रणनीतिमा सुधार गर्नु आवश्यक छ । यसका साथै नेपालले शरणार्थी र आप्रवासी सङ्कटको सामना गर्न प्रभावकारी नीति निर्माण गर्दै सामाजिक र आर्थिक संरचनामा दबाब सिर्जना नगर्ने गरी सुधारका उपाय अपनाउनु पर्ने छ । साथै अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र कूटनीतिक सञ्जाललाई मजबुत गरेर नेपालले आफ्नो आर्थिक र सामाजिक विकासका लागि नयाँ अवसरको खोजी गर्न सक्छ ।
नेपालको समृद्धि र स्थिरताका लागि राजनीतिक र सामाजिक संरचनामा सुधार, समावेशी विकास र दीर्घकालीन योजना कार्यान्वयन गर्न आवश्यक छ । अनि मात्र नेपालले विश्वव्यापी तनाव र सङ्कटबाट उत्पन्न प्रभावलाई सहजै नियन्त्रण गरेर सकारात्मक दिशातर्फ अगाडि बढ्न सक्छ ।
