विपुल पोख्रेल
विपुल पोख्रेल
राजनीतिशास्त्री भन्ने गर्छन्, “लोकतन्त्रको सबैभन्दा ठुलो चुनौती उसको उदारवादी चरित्र हो ।” अर्थात् लोकतन्त्र यस्तो शासन व्यवस्था हो, जसमाथि सबैभन्दा धेरै प्रहार उसकै उदारवादी चरित्रले नै गर्ने गर्छ । सम्पूर्ण रूपमा विरोधको छुट दिने मात्र होइन, त्यसरी प्रकट भएको विरोधका कारण पहिल्याई त्यसको समाधान गर्ने दायित्वसमेत लोकतन्त्रकै हुन्छ । लोकतन्त्रको यही मूलभूत मर्म बुझ्ने र अभ्यासमा लैजान चाहनेले लोकतन्त्रको विकल्प छैन भन्ने गर्छन् । विकल्प खोज्नै परेमा उन्नत लोकतन्त्र मात्र विकल्प हुने तर्क गर्छन् । लोकतन्त्रप्रति व्यापक पक्षधरता रहनुको कारण यसको यही विशेषता नै प्रमुख हो ।
राजनीतिकशास्त्रका एक चिन्तक जोन स्टुअर्ट मिलले भने झैँ लोकतन्त्रमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको संरक्षण अपरिहार्य हुन्छ । यसरी व्यक्तिको स्वतन्त्रताको संरक्षण राज्यले गर्दैगर्दा त्यही स्वतन्त्रताको आडमा व्यक्तिले त्यहाँको शासनव्यवस्थामाथि पनि विमति राख्न सक्छ । लोकतन्त्रले आफूमा सुधारको सङ्कल्पका साथ यस्तो विमतिको अवसर उपलब्ध गराएको हो । यही अवसरको दुरुउपयोग गर्दै शासनव्यवस्थालाई नै कमजोर बनाउने प्रयास हुन सक्नेतर्फ लोकतन्त्रले आफूलाई गम्भीर र संवेदनशील भएर उभ्याउनुपर्ने हो । यही नै अहिलेको संसारमा लोकतन्त्रको कमजोर पक्ष भएर उभिएको छ । लोकप्रियतावादको आडमा लोकतन्त्र कमजोर बनाउने खेल यही लोकतन्त्रले नै उपलब्ध गराएको अवसरको आडमा हुन थालेको तथ्याङ्क र अध्ययनले देखाउन थालेका छन् ।
सन् २०२३ मा भी डेम नामक राजनीतिक विज्ञान अनुसन्धान केन्द्रले लोकतान्त्रिक प्रणाली कायम रहेका देशमा बस्ने मानिसको सङ्ख्या सन् १९८५ को स्तरमा झरेको प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको छ । सन् १९८५ को समय विश्वमा लोकतान्त्रिक शासनव्यवस्था तीव्र रूपमा फैलिएको समय हो । जतिबेला सोभियत सङ्घको पतन, नेल्सन मन्डेलाको जेलमुक्ति र मानवताका लागि नयाँ युगको आशासहित शीतयुद्ध समाप्ति जस्ता महत्वपूर्ण घटना भएका थिए । सन् १९९० मा नेपाल पनि त्यही क्रममा बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना र अभ्यासमा हिँडेको थियो । सो संस्थाले अध्ययन गर्दा लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई कानुनी शासन भएको, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकाद्वारा कार्यान्वयन गरिएको, शान्ति स्थापना भएको र नागरिक स्वतन्त्रताको सम्मान गरिएको भनेर परिभाषित गरेको छ । वैश्विक लोकतान्त्रिक यात्रको चरण अझ अगाडि बढेको हुनुपर्नेमा उल्लिखित प्रतिवेदनले फेरि सन् १९८५ मै फर्केको देखाउनु लोकतन्त्रवादीका लागि चिन्ताको विषय हो ।
लोकतन्त्रले काम गर्ने अवसर प्रशस्त दिन्छ । कामको समीक्षा गर्ने दायित्व उसका उपभोक्तालाई दिन्छ । ती उपभोक्ताको प्रतिक्रियाका आधारमा अझ राम्रोसँग काम गर्न प्रेरित मात्र गर्दैन, सच्चिँदै अगाडि बढ्न मार्गदर्शन दिन्छ । यसरी अगाडि बढ्दा अभ्यासकर्ता (नेतृत्व) लोकप्रिय बन्ने प्रशस्तै सम्भावना हुन्छ । लोकतन्त्रले शासकलाई लोकप्रिय हुने मौका पटक पटक दिइराखेको हुन्छ । शासकले लोकतान्त्रिक पद्धतिको यो चक्रलाई बुझ्न सकेन र आफूलाई नै सर्वोपरि ठान्यो भने त्यहीँनेरबाट अधिनायकवादको जन्म हुन्छ । भी डेम नामक संस्थाले गरेको अध्ययनले यसै गरी अधिनायकवादी चरित्रको जन्म भएका कारण लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीबाट शासित हुनेको सङ्ख्या घटेको देखाएको हो ।
लोकतन्त्रको उदार चरित्रले उपलब्ध गराएको विरोध गर्न पाउने अवसर र लोकप्रियतावादको आडमा विश्वमा अधिनायकवादी अभ्यास र विचारले धेरै सरकार र समाजलाई चौतर्फी प्रभावित पारेका कारण अवस्था त्यस्तो देखिएको निष्कर्ष सो संस्थाको रिपोर्टमा रहेको छ । सो रिपोर्टका अनुसार संसारभरका लगभग ९१ देशले लोकतन्त्रको र ८८ निरङ्कुश शासन प्रणालीको अभ्यास गर्दै छन् । विश्व जनसङ्ख्याका आधारमा हेर्दा ७१ प्रतिशत मानिस निरङ्कुश शासनमा जीवनयापन गरिरहेका छन् । त्यसै गरी ४४ प्रतिशत मानिस चुनावी निरङ्कुशताको अधीनमा बसिरहेका छन् । त्यसै गरी सो रिपोर्टले भन्छ, विश्वको २९ प्रतिशत जनसङ्ख्या मात्र उदार र चुनावी लोकतन्त्रमा जीवन व्यतीत गरिरहेका छन् ।
नेतृत्वले आफूलाई लोकप्रिय बनाउने बाटोमा नगएर अधिनायकवादी चरित्र प्रदर्शन गर्दैगर्दा नागरिकमा नैराश्य पैदा हुन्छ । त्यही जगमा लोकप्रियतावादको अभ्यासमा कुनै शक्ति अगाडि आउने खतरा हुन्छ । त्यस्तो अभ्यासले लोकतान्त्रिक संरचना र अभ्यासलाई ठाडै कमजोर बनाउँछन् । एउटा व्यक्ति नै सर्वेसर्वा हो भन्ने मान्यता स्थापित गर्नका लागि लोकप्रियतावादले पृष्ठपोषण गर्ने गर्छ । यो वादको प्रख्यात विद्वान् मानिएका क्यास मुड्डेले लोकप्रियतावादलाई ‘एक न्यूनतम वैचारिक दृष्टिकोण’ भनी व्याख्या गरेका छन् । उनको व्याख्यामा लोकप्रियतावाद भनेको समाजलाई सरल र दोहोरो रूपमा चित्रण गर्ने धारणा हो, जहाँ साधारण जनता सधैँ सत्यनिष्ठ र नीतिगत देखिन्छन्, शक्तिसम्पन्न कुलीन वर्ग भ्रष्ट र जनविरोधी ठानिन्छ । उनका अनुसार लोकप्रिय राजनीतिले प्रायः जनताको सार्वभौमसत्तामा जोड दिन्छ र जनतालाई आफ्नो पक्षमा उभ्याइराख्न चाहन्छ । नेपालमा अहिलेको राजनीति पनि कतै यसप्रकारको लोकप्रियतावादको सिकार त भइरहेको छैन भनेर चर्चा गर्न सकिने ठाउँ छन् ।
शासक कामका आधारमा लोकप्रिय बन्न नसकिरहेको अवस्था अनि त्यसकै आधारमा व्याप्त नैराश्यलाई आधार बनाई लोकप्रियतावादको अभ्यास भइरहेको देखिन्छ । सत्तालाई भ्रष्ट भन्ने र नागरिकको पक्षमा उभिएको प्रचार गर्ने, लोकतान्त्रिक संरचना (सरकार, संसद्, न्यायालय) तथा प्रशासनिक एकाइ (प्रहरी, प्रशासन, अर्धन्यायिक निकाय) लाई अविश्वास गर्दै आफैँ न्यायाधीश बन्दै यो हो र यो होइन भन्ने धारणा निर्माण गरेर त्यसैका पक्षमा नागरिकलाई धारणा बनाउन लगाउने प्रयास भइरहेको छ । यसका लागि इन्टरनेटमा आधारित सामाजिक सञ्जालको एकोहोरो प्रयोग पनि भइरहेको छ । राज्यका संरचनालाई काम गर्न र निर्णयमा पुग्नसमेत नपर्खिएर एकोहोरो जिद्दी गर्दै लोकप्रिय बन्ने अभ्यास अहिले देखिएको छ । यो या त्यो नाममा भएका लोकप्रियतावादमा आधारित यस्ता अभ्यासले अन्ततः लोकतन्त्रलाई नै कमजोर बनाउने हो ।
अर्का विद्वान् जान वेर्नर मुलरले भने झैँ लोकप्रियतावादले लोकतन्त्रको आधारभूत तत्वलाई अस्वीकार गर्दै आफूलाई मात्र ‘साँचो जनताको प्रतिनिधि’ का रूपमा दाबी गर्छ । नेपालमा २०५१ सालमा भएको संसद् विघटन यस्तै मानसिकताको उपज थियो । बहुमत हुँदाहुँदै दुई तिहाइको अपेक्षा गरेर संसद् विघटन गर्नु लोकप्रियतावादको मनोविज्ञानले गाँजेको नतिजा हो । त्यस्तो प्रयासले लोकतन्त्र कमजोर हुन पुग्यो, राजनीतिक अस्थिरता प्रारम्भ भयो । त्यसयता पटक पटक फेरि पनि यही मनोविज्ञानका आधारमा संसद् विघटनका प्रयास भए । आफूलाई अझ लोकप्रिय देखाउने महत्वाकाङ्क्षाका साथ शासकमा समेत लोकप्रियतावाद हावी हुँदो रहेछ । त्यसले अन्ततः लोकतान्त्रिक प्रक्रियालाई नै कमजोर बनाउँदो रहेछ भन्ने उदाहरण हाम्रोमा नै तयार छ । लोकप्रियतावादले बहुलवादलाई समेत नकार्छ र राजनीतिक रूपमा आफ्ना विरोधीलाई गैरकानुनी वा जनविरोधी ठान्ने गर्छ ।
संसारभरमा भइरहेका कतिपय गतिविधिको अध्ययन गर्दा लोकप्रियतावादले ‘प्रतिस्पर्धात्मक अधिनायकवाद’ जन्माउने सम्भावनालाई उजागर गरेको मान्न सकिन्छ । उदाहरणका रूपमा हङ्गेरीका प्रधानमन्त्री भिक्टर अर्बानको नेतृत्वलाई लिन सकिन्छ, जहाँ पपुलिस्ट रणनीतिले प्रजातान्त्रिक संस्थाहरूको बाह्य स्वरूप कायम राखे पनि तिनको आधारभूत भूमिकालाई कमजोर बनाउँदै गएको छ । ‘प्रतिस्पर्धात्मक अधिनायकवाद’ मा निर्वाचन जस्तो प्रजातान्त्रिक प्रक्रियालाई समेत आफ्नो अधिनायकत्वलाई वैधता दिने माध्यमका रूपमा उपयोग गर्छन् । यो वैधानिकताका आधारमा उनीहरूले शक्ति पृथकीकरणको अभ्यासलाई र सञ्चार माध्यमलाई क्रमशः कमजोर बनाउँदै जान्छन् भन्नेमा विचारकको साझा मत पाइन्छ । यस्तो कार्यले लोकतन्त्रको मूल सिद्धान्तलाई चुनौती दिँदै अधिनायकवादी प्रवृत्तिलाई सुदृढ बनाउँछ ।
लोकप्रियतावादीले अधिकांश आन्दोलन आर्थिक असमानता, बेरोजगारी र सामाजिक अन्यायजस्ता विषयलाई प्राथमिक मुद्दा बनाएर अगाडि सारेर अगाडि बढाएका हुन्छन् । यस्ता विषयमा जनमत आकर्षित हुन्छ समर्थन चाँडो बढ्छ । डिजिटल युगमा, यस्ता एजेन्डालाई सामाजिक सञ्जालमार्फत सार्वजनिक गर्दा त्यस्ता पोस्ट औसतमा तीन गुणा बढी भाइरल हुने गरेको एक अध्ययनले देखाएको छ । लोकतन्त्रका बारेमा काम गर्ने संस्थाले गरेका अध्ययनले पपुलिस्ट नेता सत्तामा पुगेपछि प्रायः २३ प्रतिशत अवस्थामा लोकतान्त्रिक संस्थालाई कमजोर बनाउने गतिविधिमा संलग्न भएको देखाएका छन् । साथै पपुलिस्ट शासनका अवधिमा प्रेस स्वतन्त्रता र न्याय प्रणालीमाथि हस्तक्षेपका घटनामा ५० प्रतिशतभन्दा बढीको वृद्धि भएको पनि अध्ययनले देखाएका छन् । यी आधारमा भन्नुपर्दा लोकप्रियतावादमा आधारित राजनीतिले सामाजिक र राजनीतिक संरचनामा गहिरो प्रभाव पार्ने मात्र होइन, लोकतान्त्रिक मूल्यहरूलाई कमजोर बनाउने जोखिम पनि उत्पन्न गर्ने देखाउँछ ।
विरोधका लागि प्रशस्त अवसर हुने हुँदा लोकतान्त्रिक शासनव्यवस्था भएको समाजमा विरोधका स्वर पनि प्रशस्त सुनिन्छन् । लगातारको विरोधका स्वरले अर्को समूह बन्ने र त्यसले क्रमशः पार्टीकै आकार लिने सम्भावना पनि उत्तिकै हुन्छ । छिमेकी भारतको आम आदमी पार्टी एउटा पछिल्लो उदाहरण हो । नेपालमा पनि विरोधी स्वरलाई सङ्गठित गर्दै पार्टीको आकार बनाउन रास्वपालगायतका दल लागिरहेका छन् । लोकतन्त्रको सुन्दरता भनेको यो पनि हो । विरोधी भावनालाई पनि सङ्गठित गरेर वैचारिक प्रतिस्पर्धालाई उन्नत बनाउने क्षमता लोकतान्त्रिक संस्कृतिले मात्र राख्न सक्दछ । त्यही विरोधको अवसर र लोकतन्त्रको उदार चरित्रले लोकतन्त्रलाई नै कमजोर पार्ने लोकप्रियतावादको अभ्यासलाई कसरी न्यून गर्दै लैजान सक्छ र लोकतन्त्रको भविष्य सुनिश्चित गर्न सक्छ भन्नेतर्फ गम्भीर बहस आवश्यक छ । लोकतन्त्रका मूलभूत मान्यताका आधारमा शासनपद्धति सञ्चालन, त्यसमा जनताको सहभागितामा निरन्तर अभिवृद्धि र नेतृत्वकर्तालाई कामका आधारमा लोकप्रिय बन्न निरन्तर क्रियाशील गराउन अब फरक ढङ्गले सोच्नैपर्ने भएको छ । यो युगले सुशासनका पक्षमा काम गर्ने नेतृत्व जन्माउने लोकतन्त्र चाहिरहेको छ तर यो चाहनालाई ध्यान दिँदै लोकप्रियतावादका आधारमा अधिनायकवाद जन्मने खतरा देखिइरहेको छ । यो लोकतन्त्रमाथिको विश्वव्यापी सङ्कट हो ।
