क्रियाशील सदस्यता : कांग्रेसको अग्निपरीक्षा

नेपाली कांग्रेसको आन्तरिक विमर्शमा क्रियाशील सदस्यताको बहस नौलो होइन । यो बहस लामो समयदेखि दलको अन्तस्करणमा गडेको छ तर अहिले यो केवल प्रक्रियागत प्रश्न वा महाधिवेशनको अङ्क गणितमा सीमित रहेन । यो दलको तात्त्विक अस्मिता र अस्तित्वकै गम्भीर सङ्कट बनेको छ । दल आज एउटा गहन वैचारिक चौरस्तामा उभिएको छ । यहाँबाट छुट्टिने हरेक बाटोले यसको भविष्यको सम्पूर्ण चरित्र र गन्तव्य निर्धारण गर्ने छ । कांग्रेस कार्यकर्ता आधारित अनुशासित सङ्गठन बन्ने ? वा यो उदार प्रजातान्त्रिक, जन आधारित दलमा रूपान्तरित हुने ? यही वैचारिक द्वन्द्वले दलको आन्तरिक जीवनलाई गाँजेको छ । यो सदस्यताको प्राविधिक विवाद मात्र नभएर कांग्रेसको आत्म परिभाषाको गहन सङ्घर्ष हो । यसको उचित निरूपणबिना दलको कायाकल्प असम्भव छ । यो विमर्शले कोर्ने मार्गचित्रले दलको भविष्य मात्र नभएर नेपालको लोकतान्त्रिक अभ्यासको गति र गुणस्तरलाई समेत प्रभावित पार्ने छ ।

दार्शनिक उद्भव र ऐतिहासिक तर्क

क्रियाशील सदस्यताको अवधारणाको जन्म कुनै आकस्मिक घटना थिएन । यो विशिष्ट ऐतिहासिक आवश्यकताको गर्भबाट भएको थियो । पञ्चायती निरङ्कुशताविरुद्धको कठोर र लामो सङ्घर्षले यसलाई जन्माएको थियो । त्यसबेला यसको दार्शनिक आधार र साङ्गठनिक उद्देश्य स्पष्ट र वस्तुनिष्ठ थियो । दललाई वैचारिक रूपमा प्रतिबद्ध, प्रशिक्षित र अनुशासित योद्धाहरूको एउटा सघन पङ्क्ति चाहिएको थियो । सदस्यता निर्वाचनमा भोट खसाल्ने एउटा सामान्य औपचारिकताभन्दा धेरै माथि थियो । यो निष्ठाको पवित्र मुद्रा थियो । यो त्यागको एउटा जीवन्त तन्त्र थियो । प्रतिबन्धित कालखण्डमा क्रियाशील सदस्य हुनु स्वयम्मा शक्तिशाली राजनीतिक वक्तव्य मानिन्थ्यो । त्यो राज्यको दमनकारी संरचनाविरुद्धको वैयक्तिक र नैतिक विद्रोहको साहसिक घोषणा थियो ।

यो संरचनाले दललाई वैचारिक विचलनबाट जोगाउने अग्निकवचको काम गथ्र्यो । यसले सङ्गठनात्मक शुद्धता र आन्तरिक अनुशासनको प्रत्याभूति दिन्थ्यो । राज्यको गुप्तचर संयन्त्र र सत्ताको षडयन्त्रपूर्ण घुसपैठबाट दललाई सुरक्षित राख्नु यसको प्राथमिक कार्य थियो । यो एउटा अभेद्य किल्ला जस्तै थियो । दलका वैचारिक आधारशिला र लोकतान्त्रिक सपना सुरक्षित रहन्थे । त्यस कठिन समयमा क्रियाशील सदस्यहरू दलको विचार र आमजनताबिचको अविच्छिन्न सेतु थिए । उनीहरूले दलका राजनीतिक प्रस्ताव र सिद्धान्तलाई सरल भाषामा जनतासमक्ष पु¥याउँथे । उनीहरू जनताको भावना, पीडा र आकाङ्क्षालाई दलको नीति निर्माण तहसम्म ल्याउँथे । यो जीवन्त, लोकतान्त्रिक र द्विपक्षीय सञ्चार प्रणाली थियो । त्यस समयमा क्रियाशील सदस्यता आदर्शको र जिम्मेवारीको संरचना थियो । त्यो शक्तिको स्रोत किमार्थ थिएन । त्यसले सङ्गठनलाई विशिष्ट नैतिक उचाइ र वैचारिक गुरुत्व प्रदान गरेको थियो ।

वैचारिक स्खलन र साङ्गठनिक क्षय

प्रजातन्त्र पुनर्बहालीसँगै समग्र राजनीतिक परिदृश्य नै बदलियो । सङ्घर्षको मोर्चाबाट दल सत्ताको केन्द्रमा पुग्यो । सत्ताको आफ्नै क्षयकारी रसायन हुन्छ । सत्ताका आफ्नै अपरिहार्य र कहिलेकाहीँ निर्मम तर्कहरू हुन्छन् । यो सङ्घर्षशील आन्दोलनबाट शासकीय दलमा रूपान्तरणको जटिल प्रक्रिया थियो । आदर्श र यथार्थबिचको खाडल फराकिलो बन्दै गयो । क्रियाशील सदस्यताको मूल मर्ममाथि सत्ता स्वार्थको ग्रहण लाग्यो । यो वैचारिक निष्ठाको मानक रहेन । यो गुटगत शक्तिको विनिमय योग्य मुद्रामा परिणत भयो । दलको महाधिवेशन र नेतृत्व चयनको सम्पूर्ण प्रक्रिया क्रियाशील सदस्यबाटै निर्देशित हुन्थ्यो । यही संरचनागत बाध्यताको लाभ उठाउँदै नेताहरू आफ्नो शक्ति सुनिश्चित गर्न सदस्यता वितरणलाई हतियार बनाउन थाले ।

योगदान, त्याग र विचारको वस्तुगत मूल्याङ्कन पूर्णतः गौण बन्यो । व्यक्तिगत बफादारी र गुटगत संलग्नता नै प्रमुख योग्यता मानियो । यसले एउटा स्पष्ट संरक्षक आश्रित सम्बन्धको विकास ग¥यो । जहाँ नेता संरक्षक हुन्थ्यो; र उसले सदस्यता दिएका व्यक्ति आश्रित बन्थे । यो सम्बन्धले दलको आन्तरिक लोकतन्त्रको मूल जरामा नै धमिरा लगायो । दलभित्र नयाँ अभिजात्य वर्गको उदय भयो । जर्मन समाजशास्त्री रोबर्ट मिचेल्सले आफ्नो विख्यात कृति ‘राजनीतिक दलहरू’ मा व्याख्या गरे झैँ, कांग्रेस पनि ‘अभिजात्य तन्त्रको लौह नियम’ को सिकार भयो । मिचेल्सको तर्क अनुसार, “कुनै पनि ठुलो सङ्गठन, चाहे त्यो जतिसुकै लोकतान्त्रिक उद्देश्यले बनेको होस्, अन्ततः एउटा सानो अभिजात्य समूहको नियन्त्रणमा पुग्छ ।” कांग्रेसमा क्रियाशील सदस्यहरूको प्रभावशाली तप्का नै त्यो नयाँ अभिजात्य वर्ग बन्यो । 

यो वर्गले दलको नेतृत्व छान्ने एकाधिकार प्राप्त ग¥यो । नेतृत्व अब आमसमर्थक र शुभचिन्तकप्रति उत्तरदायी रहेन । ऊ केवल आफूलाई छान्ने सीमित चयनकर्ताप्रति उत्तरदायी बन्न थाल्यो । दलका लाखौँ शुभचिन्तक र समर्थक निर्णय प्रक्रियाबाट पूर्णतः बाहिरिए । दल केही हजार सदस्यको बन्दीगृह जस्तो देखियो । यो नयाँ अभिजात्य तन्त्रले दलको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई खोक्रो र अर्थहीन बनायो । यसले दलभित्र स्वस्थ वैचारिक बहस र आलोचनात्मक चिन्तनको परम्परालाई निमोठ्यो । दल एउटा जीवन्त बौद्धिक केन्द्रबाट गुटगत स्वार्थको अखाडामा परिणत भयो । बिपी कोइरालाको समयको बौद्धिक र नैतिक पुँजीमा आधारित करिश्मालाई नेतृत्वको ठाउँ प्रक्रियागत र गुटगत शक्ति सन्तुलनले लियो । आदर्शको राजनीति चाकडीको तन्त्रमा बदलियो ।

विस्तार र परिशुद्धिको द्वन्द्व

यही विकृतिको गहिरो पृष्ठभूमिमा दुई वैचारिक धारबिच तीव्र द्वन्द्व छ । पहिलो धार उदार लोकतान्त्रिक खुलापनको पक्षमा छ । यो धार क्रियाशील सदस्यताको कठोर संरचनालाई पूर्णतः खारेज गर्न चाहन्छ । यसले दलका सबै ढोका आमनागरिकका लागि खोल्नुपर्ने तर्क गर्छ । सदस्यताको कुनै तहगत विभेद हुनुहुँदैन भन्ने उसको मान्यता हो । यो विचारले दललाई आमजनतासँग पुनः जोड्ने छ । यसले गुटबन्दीको गणित र एकाधिकारलाई भत्काउने छ । यसले नेतृत्व चयनलाई थप व्यापक, समावेशी र लोकतान्त्रिक बनाउने छ । यो दललाई आधुनिक, जनआधारित वा सबैलाई समेट्ने दलको स्वरूप दिने आग्रह हो । यो दर्शनले राजनीतिक दललाई खुला बजार जस्तो मान्छ; जहाँ विचारको प्रतिस्पर्धा हुन्छ; र लोकप्रिय विचारले वैधता पाउँछ ।

दोस्रो धार वैचारिक परिशुद्धिको पक्षमा दृढतापूर्वक उभिएको छ । यो धार क्रियाशील सदस्यताको संरचनालाई परिमार्जनसहित निरन्तरता दिन चाहन्छ । उसको मूल चिन्ता दलको वैचारिक पहिचान र सङ्गठनात्मक अनुशासन हो । सदस्यता पूर्ण खुला गर्दा दलमा अवसरवादी र सिद्धान्तहीन तìव हाबी हुने भय छ । पैसा र शक्तिको बलमा दलको मूल सिद्धान्तमाथि नै कब्जा हुने खतरा देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा कांग्रेसको ऐतिहासिक लोकतान्त्रिक समाजवादी पहिचान समाप्त हुने छ । यो आग्रहले दलको कार्यकर्ता आधारित चरित्रलाई जोगाउन खोज्छ । यो सङ्ख्याभन्दा निष्ठा, गुणस्तर र विचारलाई महत्व दिने दर्शन हो । यसले दललाई केवल चुनावी मेसिन बन्नबाट रोकेर वैचारिक आन्दोलनको रूपमा जीवित राख्न चाहन्छ । यो धारले दललाई समुदायको रूपमा हेर्छ; जसको आफ्नो निश्चित मूल्य र विश्वासको परिधि हुन्छ ।

विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्य

कांग्रेसको यो दुविधा विश्वका अनेक दलहरूको साझा अनुभव पनि हो । छिमेकी भारतको भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस यही समस्याबाट लामो समयदेखि गुज्रिरहेको छ । त्यहाँ पनि नक्कली सदस्यता, गुटबन्दी र आधारभूत तहसँगको विच्छेदले दललाई ऐतिहासिक रूपमा कमजोर बनाएको छ । यसले वंशवादी राजनीतिलाई मलजल गरेको छ । दलको आन्तरिक लोकतन्त्रको क्षयीकरणले उसलाई राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रभावहीन बनाउँदै लगेको छ । यो नेपाली कांग्रेसका लागि एउटा शक्तिशाली चेतावनीमूलक कथा हो । 

बेलायतको लेबर पार्टी अर्को ज्वलन्त उदाहरण हो । टोनी ब्लेयरको ‘न्यु लेबर’ परियोजनाले दललाई मध्यमार्गी बनाएको थियो । पछि ‘एक सदस्य, एक मत’ प्रणालीले जेरेमी कोर्बिन जस्ता परम्परागत वामपन्थी नेतालाई सत्तामा ल्यायो । यसले दलको वैचारिक चरित्रमै ठुलो परिवर्तन ल्यायो । यसले देखाउँछ कि सदस्यता प्रणालीको परिवर्तन केवल प्राविधिक होइन; यो वैचारिक र साङ्गठनात्मक रूपान्तरणको शक्तिशाली माध्यम हो । जर्मनीका प्रमुख दलहरूले एउटा सन्तुलित र मिश्रित नमुना अपनाएका छन् । उनीहरूले व्यापक सदस्यतालाई प्रोत्साहन गर्छन् तर दलको नीति निर्माण र नेतृत्व चयनमा पार्टी सम्मेलन जस्ता संरचित प्रक्रियामार्फत वैचारिक एकरूपता कायम राख्छन् । यी अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणले एउटा स्पष्ट सङ्केत गर्छन् । विस्तार र शुद्धताबिचको सन्तुलन नै दिगो समाधान हो । कांग्रेसले यी अनुभवबाट सिक्नु पर्छ तर अन्धानुकरण गर्नु हुँदैन ।

बहसको बृहत्तर राष्ट्रिय सान्दर्भिकता

क्रियाशील सदस्यताको बहस केवल कांग्रेसको आन्तरिक मामिला मात्रै होइन । यो नेपालको लोकतान्त्रिक स्वास्थ्यसँग प्रत्यक्ष जोडिएको विषय हो । कांग्रेस जस्तो ऐतिहासिक र बृहत् दल जब आन्तरिक किचलोमा फस्छ, त्यसले राष्ट्रिय राजनीतिमा एउटा ठुलो वैचारिक र नीतिगत रिक्तता सिर्जना गर्छ । लोकतान्त्रिक मूल्यको पहरेदार मानिएको शक्ति नै दिशाहीन हुँदा त्यसको फाइदा अनुदारवादी, लोकतान्त्रिक आवरणका अधिनायकवादी, र क्षणिक लोकप्रियतावादी शक्तिले उठाउँछन् । दलको आन्तरिक लोकतन्त्रको क्षयीकरणले उसको बाह्य लोकतान्त्रिक व्यवहारलाई पनि कमजोर बनाउँछ । आफ्नो घरभित्र न्याय गर्न नसक्नेले राष्ट्रमा न्यायको नेतृत्व गर्न सक्दैन । तसर्थ, कांग्रेसको यो साङ्गठनिक पुनर्संरचनाको प्रयत्न सफल हुनु वा असफल हुनुले राष्ट्रिय राजनीतिको भविष्यको दिशानिर्देशमा समेत गहिरो असर पार्ने छ । यो बहसको सकारात्मक निष्कर्षले अन्य दललाई पनि आन्तरिक लोकतन्त्र सुधार्न नैतिक दबाब दिने छ ।

यस गम्भीर बहसको समाधान दुई अतिवादी धारको छनोटमा भेटिँदैन । समाधान रचनात्मक संश्लेषण र अग्रगामी परिकल्पनामा निहित छ । दललाई वैचारिक निष्ठा पनि चाहिन्छ अनि व्यापक जनसमर्थन पनि चाहिन्छ । क्रियाशील सदस्यताको वर्तमान विकृत अभ्यास तत्काल अन्त्य हुनै पर्छ । यसको पूर्ण खारेजीले दललाई दिशाहीन भिडमा बदल्ने जोखिम उत्तिकै छ । त्यसैले सन्तुलित, विवेकपूर्ण र चरणबद्ध बाटो अत्यावश्यक छ ।

एक सम्भावित मिश्रित नमुना प्रभावकारी हुनसक्छ । पहिलो, साधारण सदस्यको अधिकार र भूमिकालाई गुणात्मक रूपमा बढाउनु पर्छ । वडा तहका समिति चयन र स्थानीय निर्वाचनका लागि उम्मेदवार छनोट गर्न प्रारम्भिक निर्वाचनमा उनीहरूलाई प्रत्यक्ष मतको अधिकार दिइनु पर्छ । दोस्रो, क्रियाशील सदस्यताका लागि पारदर्शी र वस्तुगत मापदण्ड बन्नु पर्छ । 

क्रियाशील सदस्य बन्ने प्रक्रिया एउटा कठिन परीक्षा जस्तै होस्; नेताको खल्तीबाट बाँडिने पुरस्कार जस्तो नहोस् । यसको अनुमोदन कुनै गुट–नेताको तजबिजमा होइन, एक स्वायत्त र निष्पक्ष साङ्गठनिक समितिले गरोस् । यो प्रक्रिया एक जीवन्त लोकतान्त्रिक छनोट बनोस्, गुटगत भर्तीकेन्द्र नबनोस् ।

यो बहस कांग्रेसका लागि अनिवार्य अग्निपरीक्षा हो । यो केवल प्राविधिक सुधारको विषय होइन; यो आफ्नो आत्मा खोज्ने आवश्यक यात्रा हो । यो दलको पुनर्जीवन वा ऐतिहासिक पतनको प्रस्थानविन्दु बन्न सक्छ । यसले दललाई आफ्नो गौरवशाली विरासत र वर्तमान कमजोरीको निर्मम समीक्षा गर्न बाध्य बनाएको छ । यसले भविष्यको मार्गचित्र कोर्न एक ऐतिहासिक अवसर दिएको छ । यो विवादको समाधानले कांग्रेसको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई मात्रै पुनर्परिभाषित गर्ने छैन । यसले नेपालको सम्पूर्ण दलीय राजनीतिको भविष्य र गुणस्तरलाई समेत गहिरो प्रभाव पार्ने छ । अब कांग्रेसले नै निर्णय गर्नु पर्छ– ऊ इतिहासको बन्दी र एउटा ऐतिहासिक अस्थिपञ्जर बनेर बस्छ वा आफूलाई रूपान्तरण गरेर भविष्यको नेतृत्व गर्ने एक जीवन्त शक्ति बन्छ । दलको अस्तित्व र सान्दर्भिकता यही गम्भीर प्रश्नको उत्तरमा निर्भर छ ।