धनकुटाको डाँडैडाँडा

धनकुटाको डाँडैडाँडा 

चल्यो हुलाकी नि राजै चल्यो हुलाकी

सासूलाई चाबी सालोलाई जाबी

सालिमाज्यूलाई झुम्के बुलाकी

प्रख्यात गायिका हिरादेवी वाइबाले उहिल्यै गाएको यी गीति पङ्क्तिले धनकुटाको वर्णन गरेको छ । राणाकालीन प्रशासन इलाका र व्यापारिक केन्द्र रहेको धनकुटा सदरमुकाम अचेल सुनसान छ । त्यसो त धनकुटाले १८७३ सालतिरै प्रशासनिक इलाकाका रूपमा मान्यता पाएको थियो । राजा राजेन्द्रविक्रम शाहले नेपाललाई १० क्षेत्रमा विभाजन गरेसँगै दुधकोशीदेखि पूर्व मेचीसम्मको पल्लो किरातसँगै धनकुटा इलाका अस्तित्वमा आएको इतिहास पाइन्छ । मुलुकलाई भौगोलिक रूपमा पाँच विकास क्षेत्रमा विभाजन गरिएपछि समेत पूर्वाञ्चलको क्षेत्रीय सदरमुकामका रूपमा धनकुटा रह्यो ।

विसं १८७३ मै प्रशासनिक हिसाबले अस्तित्वमा आएको धनकुटा १९४२ सालमा राणा प्रधानमन्त्री वीरशमशेरको पालामा प्रशासनिक केन्द्र (गौँडा) का रूपमा स्थापना भयो । २०२९ सालमा राजा वीरेन्द्रले पूर्वाञ्चलको सदरमुकाम धनकुटालाई बनाएपछि धनकुटाले अझ प्रसिद्धि पायो । 

स्थानीय राजेन्द्र श्रेष्ठका अनुसार २०३७ सालतिर धनकुटाबजारमा दैनिक उपभोग्य वस्तु खरिदका लागि वरपरका पहाडी जिल्लाबाट एकडेढ सय भरियाको दैनिक भिड लाग्थ्यो । बजारभरिका पाटीपौवा ढाक्रे र बटुवाको बासले खचाखच भरिन्थे ।१६ जिल्लाको प्रशासनिक तथा शैक्षिक केन्द्र धनकुटाबजारमा भिडभाड र चहलपहल हुँदा नगरवासीले रामै्र लाभ लिएका थिए ।

बेलायत सरकारको सहयोगमा कोशी राजमार्गले २०३९ सालमा धरान–धनकुटा जोडिएपछि धनकुटाबजार थप गुल्जार भएको थियो । २०३५ सालमै धनकुटालाई नगर घोषणा गरिएको थियो । २०४० सालतिर नगरको १३ किलोमिटर उत्तर हिलेबजारमा सडक जोडिएको थियो । हिलेमा सडक पुगेपछि धनकुटा सदरमुकामबाट पहाडी चार जिल्लामा हुने व्यापारिक चहलपहल हिलेतर्फ केन्द्रित भयो । स्थानीय राजेश्वरबहादुर श्रेष्ठका अनुसार धरान, धनकुटा हुँदै हिलेबाट अन्य चार जिल्लासम्म जाने कोशी राजमार्गलाई सो समयमा धनकुटाबजारबाट लैजान नदिइएपछि नै धनकुटाबजारको दुर्दशा सुरु भएको हो ।

विसं २०४७ मा क्षेत्रीय अदालत विराटनगर सारिएपछि धनकुटाको अधोगति सुरु भएको मानिन्छ । गाउँ गाउँमा १० जोड दुई कक्षा सुरु गरिएपछि पूर्वाञ्चलको शैक्षिक केन्द्र धनकुटा थप सुनसान बन्यो । त्यो बेलासम्म धेरै पुराना धनकुटेलीले धनकुटा छाड्ने क्रम बढिसकेको थियो । मुलुकले नयाँ राजनीतिक गन्तव्य तय गरेपछि धनकुटा सात स्थानीय तहमा विभाजन भयो । गाउँबस्तीमा नयाँ बजार विकास हुन थाल्यो । त्यसपछि पूर्वको प्रशासनिक केन्द्र राजधानीसमेत विराटनगर सारिएपछि धनकुटाबजार थप सुनसान बन्यो ।

करिब दुई सय वर्षअघिदेखिको प्रशासनिक तथा व्यापारिक केन्द्र धनकुटाले आफ्नो सौन्दर्य गुमाउँदै गयो । बेहुली अन्माएर पठाइसकेपछिको घर जस्तो एक प्रकारको सुनसान बन्यो । पुरानो बजार भएका कारण बजार क्षेत्र र संरचना साँघुरो बन्यो । धनकुटाका व्यापारी नयाँ व्यापारिक स्थल खोज्दै धरानलगायतका सहरमा विस्थापित हुन थाले । यसले गर्दा परम्परागत रूपमा स्थापित धनकुटाको साँघुरो बजार आधुनिक विकासतर्फ उन्मुख हुन नसकेको जानकारी श्रेष्ठले दिनुभयो ।

व्यापार व्यवसाय ठप्प भएपछि अहिले नगरका मुख्य तीन बजारमध्ये माथिल्लो कोप्चे र तल्लो कोप्चेबजारका अधिकांश घर बन्द भएका छन् । वडा नम्बर ६ को लहरे चौतारा, वडा नम्बर ४ को लोक सेवा क्षेत्र, वडा नम्बर ७ को श्रीवानी बजार धेरैअघिबाट सुनसान भइसकेका हुन् । चलायमान भनिएको धनकुटा बसपार्कको हुलाकटोल–बिचबजार–गणेशथानसम्मको करिब एक किलोमिटर बजार क्षेत्रको पनि एक चौथाइ भागसम्म मात्र चहलपहल छ । अहिले वडा नम्बर ६ को बसपार्कदेखि वडा नम्बर ६ मा रहेको परिचय मोडसम्मको करिब तीन सय मिटर सिधा लाइनमा मात्र बजारको चहलपहल देखिन्छ । 

विसं २०३८ सम्म व्यापारिक केन्द्र रहेको माथिल्लो र तल्लो कोप्चेबजार सबैभन्दा बढी सुनसान छ । २०३९ सालमा हालको वडा नम्बर ७ मा सडक आइपुगेपछि यहाँको व्यापार क्रमशः सरेर गएको धनकुटा नगरपालिका–५, माथिल्लो कोप्चेबजारका रमेश अमात्य बताउनुहुन्छ । 

व्यापार व्यवसाय नभएपछि अहिले माथिल्लो कोप्चे र तल्लो कोप्चेबजारका अधिकांश घरका ढिक (काठले बनेको आधा झ्याल आधा ढोकाको रूप) बन्द देख्न पाइन्छ । बन्द रहेका घर व्यापारका लागि अरूलाई पनि नबेच्ने र आफू पनि नबस्ने भएकाले बजार विस्तार हुन नसकेको तल्लो कोप्चेबजारका सञ्जय श्रेष्ठको भनाइ छ । तीन पुस्तादेखि खाद्यान्नको व्यापार गर्दै आएका श्रेष्ठले ३५ वर्षअघिको व्यापार अहिले नहुने दुःखेसो गर्नुभयो । 

अहिले सबैभन्दा धेरै सुनसान कोप्चेबजार देखिएकाले यसको साख फर्काउन हालैबाट ‘कोप्चे जागरण अभियान’ सुरु गरिएको छ । वडा नम्बर ५ का वडाध्यक्ष धनकुमार श्रेष्ठका अनुसार बजारका सबै घरमा सुन्तला रङ लगाउने, खाना महोत्सव आयोजना गर्ने र कोप्चेबजारमा घरबास सेवा सञ्चालन गर्न लागिएको छ । धनकुटा बिचबजारका युवा उद्यमी विकास घिमिरेका अनुसार जिल्लाका व्यापारी, समाजसेवी, नेता सबै सुविधासम्पन्न ठाउँमा घरघडेरी जोडेर बस्न थालेपछि सदरमुकामको बजार मृत अवस्थामा पुगेको हो । उद्योग वाणिज्य सङ्घ धनकुटाका अध्यक्ष विजयसन्तोषी राईले व्यापारिक केन्द्र र प्रशासनिक केन्द्रका रूपमा रहेको धनकुटाबजार सडक सञ्जाल र प्रशासनिक केन्द्र स्थानान्तरणका कारण रित्तिँदै गएको बताउनुभयो ।

उहाँले सबैतिर सडक पुगेपछि धनकुटाको व्यापार पनि उतै सरेर गएको र देश आर्थिक मन्दीमा गएकाले जिल्लामा लगानी गर्ने उद्यमी तथा व्यवसायी थप सङ्कटमा परेको बताउनुभयो । उहाँले नगरलाई पुनः गुल्जार बनाउन कृषिमा आधारित उद्योग, पर्यटन प्रवर्धन, शैक्षिक केन्द्र तथा मेडिकल कलेज स्थापना गर्न सके बिस्तारै बजार लयमा फर्कने बताउनुभयो ।

अहिले धनकुटाबजार क्षेत्रको घरघडेरी बिक्री ठप्प जस्तै छ । जिल्लामा सदरमुकाम रहे जस्तै राजधानी पनि हुन्छ भन्ने आसमा खरिदबिक्री भएका घरघडेरी अहिले आधा दाममा पनि बिक्न छाडेका छन् । पहिला बस्नका लागि खचाखच भाडा लाग्ने घर पनि अहिले सबै बन्द अवस्थामा छन् । 

नेपाल पत्रकार महासङ्घका अध्यक्ष नगेन्द्र राईका अनुसार व्यापार व्यवसाय ठप्प हुँदै गएकाले धनकुटाका सात स्थानीय तहभन्दा सदरमुकाममा महँगी बढेको छ ।

अहिले धनकुटाबजारभन्दा वडा नम्बर १ मा रहेको हिलेबजार चार जिल्ला र चार स्थानीय तहको व्यापारिक केन्द्र बनेकाले अधिकांश मालसामानका डिलर पनि त्यतै सरेका छन् । यसका कारण कुनै बेला व्यापारिक केन्द्र रहेको धनकुटाबजारका बासिन्दाले धरान र हिलेसम्म घरायसी मालसामान लिन जानुपर्ने अवस्था आएको छ । धनकुटाबजार व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष विप्लव श्रेष्ठका अनुसार अहिले धनकुटाबजारको व्यापारमा ७० प्रतिशतभन्दा बढीले मन्दी आएको छ । देशमा आएको परिवर्तनसँगै हुने हेरफेरमा जिल्लाका लागि पहल गर्ने र लड्ने नेताको अभावका कारण नगरको बजार दयानीय अवस्थामा पुगेको धारणा उहाँको छ । 

धनकुटा नगरपालिकाका प्रमुख चिन्तन तामाङले धनकुटाबजारका अग्रजले आफ्नो ठाउँलाई माया नगरेका कारण बजार सुनसान अवस्थामा पुगेको बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, “नाम, दाम र इज्जत धनकुटामा कमाउने तर लगानी तराई र काठमाडौँमा गरिएकाले बजार सुनसान भएको हो ।”

ढिलै भए पनि चेत खुलेका कारण पछिल्लो समय नगरका केही व्यक्तिले धनकुटाबजार क्षेत्रको विकासमा खर्च गरेकोप्रति प्रमुख तामाङले खुसी व्यक्त गर्नुभयो । १० वटा वडा भएको नगरको वडा नम्बर १ हिले व्यापारिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रका रूपमा रहेको छ । वडा नं. ४ मा तत्कालीन पूर्वाञ्चल तथा हाल जिल्लाको प्रशासनिक कार्यालय रहेका छन् । वडा नं. ५, ६ र ७ पुरानो सदरमुकाम क्षेत्र तथा मुख्य बजार क्षेत्र हुन् । यीबाहेक  वडा नं. २, ३, ८, ९, १० प्रायः ग्रामीण क्षेत्रले ओगटेको छ । एक हजार १०१ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको धनकुटा नगरपालिकामा २०७८ को जनगणना अनुसार ३५ हजार ९८३ जनसङ्ख्या रहेको छ । 

नगरको अवस्था सुधार गर्न नगरपालिकाको बजेट क्षमताले भ्याएसम्म काम गरिरहेको प्रमुख तामाङले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार सबैभन्दा बढी सङ्कटमा रहेको दुई कोप्चे जागरण अभियान, धनकुटा नगरपालिकालाई २०७५ सालमा एभोकाडोको राजधानी घोषणासँगै यसको खेती र उद्योग स्थापनामा नगरपालिकाले सहयोग गरिरहेको छ । त्यसका साथै नगरले कृषि, पशुपालनको क्षेत्रमा विभिन्न अनुदानका कार्यव्रmम र पर्यटनको क्षेत्रमा चुलीवन पर्यटन विकास कार्यक्रमलगायतका काम गरिरहेको जानकारी उहाँले दिनुभयो । जिल्लाबाहिर रहेका नगरवासीले क्रमशः आफ्नो ठाउँमा लगानी गर्ने परिपाटी सुरु भएको देखिएकाले बिस्तारै नगरको व्यापार र चहलपहल बढ्दै जाने विश्वास प्रमुख तामाङले व्यक्त गर्नुभयो । नगर प्रमुखको विश्वास जस्तै बजारका पुराना व्यापारी, स्थानीय सरकारको पहलले धनकुटाबजारले पुनर्जीवन पाउला त ? त्यसो भएमा गायिका कुन्ती मोक्तानले भने जस्तै धनकुटाको सुन्तलाले पुनः प्रख्याति पाउला त ? 

सुनकै भाउ छ सुन्तला भारीको

चाखी जानु भन्ने मनकारीका

खै त बुटजुत्ता

कतिन्जेल धाउँछौ दाइ धरान धनकुटा