हिजोको दसैँ र आजको परिदृश्य

या देवी सर्वभूतेषु शान्तिरूपेण संस्थिता ।।

नमस्तस्यै ।। नमस्तस्यै ।। नमस्तस्यै नमो नमः ।।

(जुन देवी सृष्टिका सबै प्राणीमा शान्तिरूप भई विराजमान् हुन्छिन्, उनै देवीलाई हाम्रो सादर प्रणाम छ ।)

प्रत्येक वर्ष दसैँका अवसरमा दुर्गा सप्तशतीका यी र यस्तै अन्य संस्कृतका श्लोक श्रवण गर्न पाउँदा भाषिक रूपमा त्यसको केही अर्थ नलागे पनि मन भने निकै आनन्दित हुन्थ्यो मेरो बाल्यकालमा । कहिले बा, कहिले दाजुहरू कुशासनमा आसन जमाएर धूपधुवाँर गरी डेढ दुई घण्टा समय खर्चेर दैनिक एक आवृत्ति दुर्गा सप्तशती पाठ गर्नुहुन्थ्यो दसैँको नवरात्रिभरि । घरमा देवीको आगमन भएको आभास हुन्थ्यो त्यतिखेर ।

संस्कृतका यी श्रुतिमधुर श्लोक सुनेपछि म निकै प्रभावित हुन्थेँ । ‘अहा ! यसरी मैले पनि पाठ गर्न सके कस्तो हुन्थ्यो’ भने जस्तो लाग्थ्यो मनमा । त्यतिखेरका साधारण विद्यालयमा दुई तीन कक्षा बल्लतल्ल पढेको किशोरका मनमा यस किसिमको हुटहुटी लाग्नु अन्यथा पनि थिएन । त्यसमाथि सनातनी धार्मिक परम्परामा विश्वास राख्ने ब्राह्मण कुलको केटालाई यस किसिमको धार्मिक वचन प्रिय लाग्नु स्वाभाविकै पनि थियो । पछि आपूmले पनि त्यो पाठ गर्न थालेपछि आपूmले ठुलै युद्ध जितेको महसुस गर्न थालेँ मैले । अहिले पो समय बेग्लै धारतिर दौडिन थाल्यो र त्यस्तो मान्यतामा पनि ह्रास आउन थाल्यो । 

दसैँ देवताहरूले पनि मानिआएका आदिशक्ति दुर्गा देवीको पूजा आराधना गर्ने, मांस भोजनमा बानी परेकाका लागि मासुमा रमाउने र टोलटोलमा निर्माण गरिएका लिङ्गेलगायतका पिङमा सरररर हुत्तिने वार्षिक चाड पनि हो । वर्षभरिको दुःख भुलेर परिवारका सबै सदस्य, अन्य आफन्त तथा नाता कुटुम्बका मानिस भेटघाट गर्दै भएभरका सबै दुःख मिल्काएर खुसी भिœयाउन कामना गर्ने अवसर पनि हो यो हिन्दुहरूको महान् चाड बडादसैँ ।

दसैँको टीका अर्थात् विजया दशमीका दिनदेखि पूर्णिमासम्म घरमा टीका थाप्न आउनेको भिड लाग्थ्यो । बा विजया दशमी अर्थात् टीकाको दिन दिनभर भोकै बसेर आशीर्वाद थाप्न आउनेलाई टीका जमरा लगाइदिनुहुन्थ्यो । प्रसाद दिनुहुन्थ्यो । टीका थाप्ने र दिने दुवै प्रफुल्ल हुन्थे । विजया दशमीपछिका अरू दिनमा भने बिहान मात्र टीका लगाउने चलन थियो । अहिले जस्तो पेटभरि हसुरेर जुन दिन पनि टीका लगाउने चलन त्यतिखेर थिएन । टीका थाप्न आउनेहरू पनि यही नियमको पालना गर्थे । भोकै आउँथे, भोकै टीका थाप्थे । एउटा निश्चित मर्यादामा चलेको थियो त्यतिखेरको सनातनीय परम्परा । टीकाका दिन बिहानैदेखि नुवाइधुवाइ गरेर हामी कतिखेर टीका लगाउने भनेर जम्मा भएर बस्थ्यौँ । बा आमालगायत आपूmभन्दा माथिका सबैले सबैलाई टीका लगाउने चलन हुन्थ्यो । टीका थाप्दा दिने आशीर्वाद खुब ध्यान दिएर सुनिन्थ्यो । टीका लगाउँदा टीका, जमरा र तलको आशीर्वचन श्लोक विशेष लाग्थ्यो–

आयुद्र्रोणसुते श्रियो दशरथे शत्रुक्षयं राघवे ।

ऐश्वर्यं नहुषे गतिश्च पवने मानञ्च दुर्योधने ।।

शौर्यं शान्तनवे बलं हलदरे सत्यञ्च कुन्तीसुते ।

विज्ञानं विदुरे भवन्ति भवतां कीर्तिश्च नारायणे ।।

टीकामा दिने आशीर्वादमा पनि नारी र पुरुषमा भेद हुन्थ्यो । माथिको श्लोक पुरुषलाई टीका लगाउँदा भनिन्थ्यो भने नारीका हकमा तलको देवी श्लोक पढेर टीका लगाइन्थ्यो– 

जयन्ती मङ्गला काली भद्रकाली कपालिनी ।

दुर्गा क्षमा शिवा धात्री स्वाहा स्वधा नमोऽस्तुते ।।

जय त्वं देवी चामुण्डे जय भूतार्तिहारिणी ।

जय सर्वगते देवी कालरात्रि नमोऽस्तुते ।।

उल्लिखित संस्कृतका श्लोक पढिसकेपछि नारी पुरुष दुवैलाई मान्छे हेरेर सन्तानले डाँडाकाँडा ढाकून्, जिउमा रोग नलागोस्, हिँड्दा ठेस नलागोस्, आस गर्नेलाई आस पु¥याएर खान पुगोस्, राम्रोसँग पढ्न लेख्न आओस्, सरकारको सिन्दुर परोस्, ठुल्ठुलो मान सम्मान प्राप्त होस्, सरकारको सुब्बा भएस्, मनले चिताएको पुगोस्, दीर्घायु होस् जस्ता कथात्मक आशीर्वादहरू दिइन्थ्यो । जुन आशीर्वादहरू नेपाली भाषामा भनिने र आपूmले पनि सजिलोसँग बुझ्ने भएका कारण ती आशीर्वाद अभैm विशेष लाग्थे त्यतिखेर । आशिष सुनेपछि फुर्कन्थ्यौँ । रमाउँथ्यौँ । आशिष दिनेले कसैलाई केही भन्न छुटाए भने उसलाई भन्दा मलाई बढी आशिष भनेर बहस गथ्यौँ । 

त्यतिखेरको कुरो गर्दा र सम्झँदा अहिले हाँसो उठ्छ । म यतिखेर तेह्र वर्षको उमेरभन्दा अगाडिको कुरा गरिरहेछु । मैले गाउँकै विद्यालयमा तीन कक्षासम्म पढेँ । त्यसभन्दा माथि गाउँको विद्यालयमा पढाइ हुँदैनथ्यो । हाम्रो घरमा काठमाडौँ पढ्न आउनेको लाम निकै लामो थियो । मेरो पालो आएको थिएन । मैले चार वर्ष विद्यालयविहीन भएर गाई गोठालो लागेर समय गुजारेँ । त्यतिखेर दसैँ आउनुभन्दा तीन चार महिनाअघिदेखि नै दसैँ लाग्थ्यो हामीलाई । कारण अचम्मको छ । 

दसैँमा नयाँ लुगा किन्ने र मासु खाने कुराले निकै कौतूहल बनाउँथ्यो हामीलाई । दसैँमा बढीमा सेतो कमिज सुरुवाल र घटीमा खेसका सेता गन्जी र अन्डरवयर दिने चलन थियो । सेता गन्जी र अन्डरवयर लगाउन पाएपछि हामी दसैँ लागेर उफ्रन्थ्यौँ । रमाइलोले सीमा नाघ्थ्यो । अघिपछि मासु खाने चलन उतिविधि थिएन नै भन्दा पनि हुन्छ । दसैँबाहेक साउने सङ्व्रmान्ति, माघे सङ्व्रmान्ति, चैते दसैँ र अरू यस्तै दिनमा मात्र खसी÷बाख्रा काटेर खाने चलन थियो । एक धार्नी मासु ल्याएर भाँडोभरि झोल हालेपछि त्यसले पच्चिस तिस जनाको भान्छा उल्लासमय हुन्थ्यो । 

दसैँमा पेटभरि मासु खान पाइने कारणले दसैँँ आउनुभन्दा तीन चार महिनाअघिदेखि नै दसैँको चासो बढ्थ्यो हामीमा । चुनावको घोषणापछि निर्वाचन आयोगले मतदान हुन अब यति दिन बाँकी भनेर फलाके जस्तै हामी पनि तीन चार महिनाअघिदेखि नै प्रत्येक दिन दसैँ आउन अब यति दिन बाँकी भनेर गणना गरिरहन्थ्यौँ । कसैले गणना बिगा¥यो भने हामी केटाकेटी सबै बसेर गणना बिगार्नेलाई सपार्न भन्थ्यौँ । दसैँअघिको रौनक नै बेग्लै हुन्थ्यो । अहिले जस्तो छाकैपिच्छे मासु र महिनैपिच्छे नयाँ लुगा लगाउन पाएको भए त्यस्तो मज्जा किन भित्रन्थ्यो तीन चार महिनाअघिदेखि । 

गोठमा गाई, भैँसी र खसीबाख्राहरू हुन्थे । दुहुना गाईवस्तु र खसीबाख्रा घरकै आडमा हुन्थे । त्यसदेखि बाहेकका गाईवस्तु घरभन्दा पर खेतबारीका आसपास कतै बाँधेर त कतै चराएर पालिन्थ्यो । दसैँमा अलिक फुर्सद मिलाएर रमाइलो गर्नका लागि पहिल्यैदेखि घाँसको जोहो गरिन्थ्यो । दसैँका लागि छुट्टै स्थानमा घाँस पालेर राखिन्थ्यो । दसैँका बेलामा मात्र काटिन्थे त्यस्ता घाँस । दसैँ आउनुभन्दा तीन चार दिन अघिदेखि ती घाँस काटेर सुरक्षित गरी राखिन्थ्यो । एउटाले काटेको घाँस अर्काले चलाउन पाउँदैनथ्यो । दसैँका दिनमा त्यसरी व्यवस्था गरिएका घाँस भएका वस्तुभाउलाई मिलाएर दिइन्थ्यो र दसैँभरिलाई पु¥याइन्थ्यो । तोकिएको समयमा घाँस र पानी दिएपछि वस्तुभाउलाई त्यही दसैँ हुन्थ्यो । दसैँका बेलामा घाँस काट्न र वस्तुभाउ चराउन नपरेपछि हामीलाई छुट्टै मज्जा हुन्थ्यो र ढुक्कले दसैँ मनाउन पाउँथ्यौँ । 

गाउँघरमा प्रायः प्रत्येक घरमा सिङ्गासिङ्गै खसी काटिन्थ्यो । गोठका काम सकेपछि बाँकी भएको समयमा मासु खाने, पिङ खेल्ने, दोहोरी गीत सुन्ने, केटाकेटीहरू जम्मा भएर गफिने, आआफ्ना विषयमा धाक लगाउने, हाम्रा गोरु यस्ता तिमीहरूका त्यस्ता जस्ता गफ पनि चल्थे । केटाकेटी उमेर न हो, कस्ता गफले कस्तो असर पर्छ हामीलाई के थाहा ?  

हाम्रो टोल बस्तीमा ब्राह्मणभन्दा तामाङको बाहुल्य थियो । तथापि अहिलेको जस्तो मन कुँड्याउने जातीय बहस हुँदैनथ्यो त्यतिखेर । एकै घरका दाजुभाइ, दिदीबहिनी जस्तो गरेर गफगाफ हुन्थ्यो । आपसी व्यवहार पनि त्यस्तै शालीन थियो । देखिने वा नदेखिने कुनै रूपमा पनि जातीय मतभिन्नता थिएन । एकआपसमा खेतीपातीका लागि भारोपर्म चल्थ्यो । सबै जाति एक आपसमा हात मिलाएर हिँड्थे । अहिले जस्तो धमिरा लागेको समाज थिएन त्यतिखेर । न भड्काउको राजनीति थियो, न फुटाउको । हुन त अहिलेको भन्दा राजनीतिक चेतना पनि निकै कम थियो त्यतिखेर । राजनीतिक चेतना सकारात्मक हुने भए अहिले पनि त्यतिखेरको मेलमिलापभन्दा कम हुने थिएन अहिलेको सौहार्दता । बिगार्नेहरू जगमा छैनन्, माथि छन् । त्यही भएर जगमा हुनेहरू पीडा बाँचिरहेछन् यतिखेर । आपसी बेमेल र फुट बाँचिरहेछन् यतिखेर । त्यही भएर त यसले सामाजिक विकास र सांस्कृतिक सौहार्दतामा चिरकालसम्म टेवा पुग्छ भन्नेमा शङ्का बढ्दै गएको छ यतिखेर ।

भाउबेसाहा सस्तो थियो । खाद्यसँग सम्बन्धित आपूmले उपभोग गर्ने सामान आपैmँ उत्पादन गर्थे किसानहरू । दसैँका लागि आवश्यक खसीबाख्रा र राँगाहरू आआफ्नै घरमा हुन्थे । अपवादबाहेक अधिकांश मानिस सरल थिए । चाडपर्वका सामान्य किनमेलका लागि पनि नेपाल (काठमाडौँ) धाउनुपथ्र्यो । म २०२७ सालको अन्तिममा नेपाल आउँदा खसीको मासु चौबिस रुपियाँ धार्नी थियो । दुई रुपियाँ पाउ । अहिले किलोकै पन्ध्र सय । तीन सय रुपियाँ पाउ । यो उदाहरण मात्र हो । यही रफ्तारमा अगाडिएको छ अरू सबै वस्तुको मूल्य पनि । अहिले कमाइ पनि छ, खर्च पनि त्यत्तिकै छ । तर त्यतिखेरको पैसाको मूल्यभन्दा अहिलेको पैसाको मूल्यमा धेरै गिरावट छ । तुलनात्मक रूपमा पैसाको मूल्य पटक्कै छैन यतिखेर ।

दसैँको परिदृश्य फरक छ अहिले । हिजो जस्तो छैन समग्र समाज । हामीलाई जस्तो रमाइलो अहिलेका केटाकेटीमा छैन । न खानपानमा चासो छ न लवाइमा । न खेलबाडमा चासो छ न नाचगानमा । खानमा दुःख भए न यसो मिठो खान पाउँदा मन रमाउँछ । लाउनमा दुःख भए न यसो नयाँ लाउन पाउँदा मन रमाउँछ । अहिले जतिखेर जे भन्यो त्यही खान पाइन्छ, जतिखेर जे भन्यो त्यही लाउन पाइन्छ । जहाँ जाऊँ भन्यो त्यहीँ जान पाइन्छ । जहाँ जे खेल्न मन लाग्यो त्यही खेल्न पाइन्छ । अनि केको दसैँ, केको तिहार ? हुनेका लागि सधैँ दसैँ, सधैँ रमाइलो । नहुनेका लागि न हिजो थियो दसैँ, न आज छ ।

धार्मिक हिसाबले पनि हिजो जस्तो छैन आजको समाज । हिजो आस्थाका हिसाबले धर्मकर्ममा तल्लीन हुन्थे मानिसहरू । अहिले आस्थाले भन्दा पनि देखाउनका लागि हुन्छन् यस्ता कार्य । चलनचल्तीको भाषामा भन्ने हो भने अहिले मानिसहरूले गर्ने धार्मिक व्रिmयाकलाप र मन्दिरहरूमा पूजापाठका लागि जाने काम फेसनको रूपमा छ । आस्था हराएर फेसन बन्न पुगेपछि जुन कुनै कार्य पनि सक्कली हुँदैन । पूर्ण फलदायी हुँदैन । त्यसमाथि अहिलेका मानिसहरू बढी भौतिकवादी भएका छन्, हरव्रिmयाकलापमा उनीहरू कारण र प्रमाण खोज्छन् । यसले नास्तिकतालाई बढावा दिएको सोझो अनुमान जोकसैले पनि गर्न सक्छ । अहिले हामीले मान्ने दसैँ पनि बढी देखावटी भएको छ । पाठपूजा र धार्मिक व्रिmयाकलापमा भन्दा मानिसहरू उपभोगमा बढी तल्लीन हुन थालेका देखिन्छन् । स्वास्थ्यलाई समेत ख्याल नराखी जथाभावी खाने, पिउने र त्यो पनि आवश्यकताभन्दा बढी उपभोग गर्ने संस्कृति र बानीबेहोराको विकासले अन्ततोगत्वा उसको स्वास्थ्यमा असर पु¥याइरहेको हुन्छ भन्ने कुरामा अधिकांशले चासो राखेको देखिन्न । यस्ता कुरामा नजान्नेले भन्दा जान्नेले बढी हेलचक््रयाइँ गरिरहेको देखिन्छ ।

जे होस् सनातनदेखि चलिआएको चाड पर्व, रीतिरिवाज, धार्मिक अनुष्ठान आदि कुरामा हामी सचेत हुनै पर्छ । त्यसको रक्षा र संवर्धनले हाम्रो सांस्कृतिक धरोहर छिन्नभिन्न हुन पाउन्न । यसले एकातिर हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान दीर्घकालसम्म जीवन्त रहन्छ भने अर्कातिर हाम्रो मानसिक स्थितिलाई सन्तुलनमा राखिरहन पनि यसले मद्दत पु¥याउँछ । खाँचो छ केवल सकारात्मक सोचको । 

अहिले मैले बाँचिरहेको समाज भोलिपर्सिको मेरो पुस्ताले पनि गर्व गर्नलायक होस् भन्ने कुरामा हामी सबै सचेत हुनै पर्छ । मनमा धार्मिक आस्था राखेर मनलाई शान्त बनाएर सप्तशतीका यीलगायतका श्लोक अघिपछि नसके पनि नवरात्रिभरि मात्र पनि पाठ गर्न गराउन सके कसलाई के क्षति हुन्छ र ? बरु यसले अनुष्ठानकर्ताको मन शान्त हुन पुग्छ र उसलाई एक किसिमको मानसिक आनन्द प्राप्त हुन्छ–

या देवी सर्वभूतेषु शक्तिरूपेण संस्थिता ।।

नमस्तस्यै । नमस्तस्यै । नमस्तस्यै नमो नमः ।।

(भाव ः जुन देवी सृष्टिका सबै प्राणीहरूमा शक्ति रूप भई विराजमान छिन्, उनै देवी भगवतीलाई हाम्रो नित्य निरन्तर प्रणाम छ ।) 

या देवी सर्वभूतेषु मातृरूपेण संस्थिता ।।

नमस्तस्यै । नमस्तस्यै । नमस्तस्यै नमो नमः ।।

(भाव ः जुन देवी सृष्टिका सबै प्राणीहरूमा माता रूप भई विराजमान छिन्, उनै देवी भगवतीलाई हाम्रो नित्य निरन्तर प्रणाम छ ।)