पृथ्वी जयन्तीसँग जोडिएको पहिचान

केही वर्षदेखि स्थगित भएको पुस २७ गते मनाइँदै आएको पृथ्वी जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस २०७९ साल पुस २७ गते राष्ट्रिय दिवसकै रूपमा मनाइयो । सरकारले सार्वजनिक बिदा पनि दियो । सरकारले बिदा दिने र राष्ट्रिय पर्वका रूपमा मनाउने निर्णय गरेपछि विभिन्न 

कोणबाट चर्चा र परिचर्चा हुन थालेका छन् । खासगरी २०४६ सालको परिवर्तनपछि विस्तारै सेलाउँदै गएको पृथ्वी जयन्ती र राष्ट्रिय एकता दिवस २०६० को दशकपछि पूर्णतः हराउँदै गयो । पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको भौगोलिक एकीकरण गरेको भन्ने कुरामा पक्ष वा विपक्षमा बोल्नेहरूका बीचमा आज पनि मतैक्य नै छ । सामान्य अर्थमा हेर्दा त्यसलाई भौगोलिक एकीकरण नै भन्न सकिएला । नेपाल एकीकरणको प्रयास गर्ने पहिला राजा पृथ्वीनारायण मात्र होइनन् । शताब्दीको थालनीतिरै भारतको समुद्र गुप्तको प्रयाग प्रशस्तीमा नेपालको सिमाना कामरूपादेखि कातृपुर भनेर उल्लेख गरिएको छ । कामरूपा भारतको उत्तरपूर्व आसाममा पर्छ भने कातृपुर पश्चिम काश्मिरमा । त्यो भौगोलिक सीमा हो कि अरू नै हो भन्ने विषयमा आज स्पष्ट हुन सकिँदैन । तर ती क्षेत्रमा नेपाली भाषा बोल्ने मानिसको यथेष्ट सङ्ख्या पाइन्छ । मध्यकालमा नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा काश्मिर तिब्बती क्षेत्रबाट आएका नागराजा नामका व्यक्तिले जुम्लामा हस्तक्षेप गरी आफ्नो शासन राज्य कायम गरेपछि राजा बने । उनी र उनका उत्तराधिकारीले आफ्नो बसोबास र आएको स्थानका नामले आफ्नो शासनको नाम वा देशको नाम खस राख्न पुगे । त्यस पछि नेपाली शब्दकोषमा ‘खस’ शब्दको प्रवेश भयो । यसर्थ राजनीतिक रूपमा खस कुनै जाति, सम्प्रदायको अर्थमा बुझ्न हुँदैन । नागराजादेखि चापा, चापिल्ला, क्रशिचल्लासम्म आइपुग्दा तेह्रौँ शताब्दीको थालनी भइसकेको थियो । अशोकाचल्लाले शासन गर्दासम्म उनी कुन सम्प्रदाय र जातिका थिए भन्ने कुरा अहिलेसम्म पनि बताउन सकिँदैन । 

पृथ्वीनारायण एकीकरण अभियानका डिजायनर र थालनीकर्ता बने । नवनिर्मित राज्यको सुरक्षा र स्थायित्वमा समेत ध्यान दिन गए जुन कुरा उनको दिव्य उपदेशमा पाइन्छ । 

यसको अर्थ यो होइन कि पृथ्वीनारायण नेपालको राष्ट्र निर्माता होइनन् । राष्ट्र बनाउन खोजेर मात्र हुन्न त्यसको संरक्षण र सुरक्षा पनि चाहिन्छ । गोरखा राज्यमा शाहवंशको उदयभन्दा पहिले कहिले पाल्पा कहिले काठमाडौँकै अधीनमा रहेको पनि यदाकदा पाइन्छ । त्यसभन्दा पनि पहिले त्रिशूलीदेखि काश्मिर पुगेको खस राज्यभित्र गोरखा पनि थियो भन्ने कुरा बुझ्न कठिन हुँदैन । खस राज्यले आफ्नो राज्य बचाउन नसके पनि राज्य विकासको सिलसिलामा केही कुरामा योगदान गरेको पाइन्छ । सेना निर्माण गर्दा बटालियन बनाउने वा सङ्गठित गरेर राख्ने, एउटै भाषाको देशव्यापी प्रचलन र आफ्नो राज्य सरहदमा बस्ने नागरिकको संस्कारगत मान्यताका आधारमा हिन्दु तथा बौद्ध धर्मलाई एकापसमा सहिष्णुताका साथ विकास गर्ने । यो संस्कारगत शिक्षाबाट गोरखाको समुदाय र राज्य विमुख थिएन । नेपाल एकीकरणमा पृथ्वीनारायणका लागि यी तिनै योगदान बरदान साबित भए । भाषागत एकता नभएको भए वा साम्प्रदायिक वा धार्मिक सहिष्णुता नभएको भए र सेना निर्माणको चेतना नभएको भए त्यो समय जुनबेला युरोप अमेरिकालगायतका मुलुक अन्धकारतिरबाट उज्यालोतिर लम्कन नपाउँदै नेपालको एकीकरणको थालनी गर्न पृथ्वीनारायणलाई कठिन थियो । जुनबेला पृथ्वीनारायणले नेपाल एकीकरणको अभियान सुरु गरे त्यो उपयुक्त समय तर कठिन अवस्था पनि थियो । 

पृथ्वीनारायण एकीकरण अभियानका डिजायनर र थालनीकर्ता बने । नवनिर्मित राज्यको सुरक्षा र स्थायित्वमा समेत ध्यान दिन गए जुन कुरा उनको दिव्य उपदेशमा पाइन्छ । राज्यको विस्तार त उनका उत्तराधिकारीले पनि चलाए र आज नेपाल भनेर विश्वमा चिनिने ठाउँमा देशलाई पु¥याए । नेपाली भनेर विश्वसमुदायमा हामी परिचित छौँ । पृथ्वीनाराणकै समयमा एकीकरण अभियानको थालनी नभएको भएपछि यो मुलुक अरू राज्यमा विलय भइसकेको अवस्थामा हुने इतिहासका पछिल्ला तथ्यले देखाइसकेका छन्, जुन अध्ययनको र बहसको छुट्टै विषय हुन सक्छ । हाम्रोजस्तो बहुभाषी, बहुधर्मी (इतिहासमा देखिएका त दुई धर्म मात्र), बहुसांस्कृतिक कुरा हाम्रा लागि गर्वका कुरा हुन् तर तिनको रक्षा र सुदृढीकरणमा एकरूपता र एकता आवश्यक पर्छ । ती सबैको समान विकासलाई योगदान दिने भनेको भाषा हो । यो हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा हो । गोर्खाली एकीकरणले यसको विकास गर्न खोजेको हो । भाषागत समस्या हुन्थ्यो भने नेपाल एकीकरण सायद सम्भव हुने थिएन । तसर्थ भूगोल मात्र होइन, भाषागत, समुदायगत, जातिगत एकताको अभ्यास पृथ्वीनारायणले गरेका थिए । त्यसैले उनलाई भूगोल एकीकरण मात्र गरे भनेर भन्नु अन्याय हुनेछ र उनी राष्ट्रका निर्माता नै हुन् । तसर्थ पृथ्वी जयन्ती बिर्सने हो भने हामीले देश भुलेको ठहर्ने छ । २०७९ सालमा सरकारी क्षेत्रबाट राष्ट्रिय पर्वको रूपमा स्वीकार गरिएकोमा नेपाल सरकार र त्यसका प्रधानमन्त्री प्रति आभार व्यक्त गर्नै पर्छ । यसमा सरकारलाई स्वीकार गर्न सिकाउने राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी धैरै नै धन्यवादको पात्र बन्न गएको छ ।

यो लेखिरहँदा मलाई केही वर्षअघिको केही घटनाको याद भएको छ । २०५८ सालतिर हो तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले देशव्यापी पृथ्वी जयन्तीको आयोजना गरेको थियो । यसबेला कतिपय स्थानमा पृथ्वीनारायणका सालिक तोडिइरहेका थिए । झापाको धुलावारीमा आयोजित एक कार्यक्रममा मैले कार्यपत्र पेस गर्दै पृथ्वीनारायणका दिव्य उपदेशलाई तत्कालीन सन्दर्भसँग जोडेर प्रस्तुत हुँदा धेरैबाट प्रशंसा र थोरैले आलोचना पनि गरे । आलोचना इतिहासका तथ्यसँग मेलखाने थिएनन् । २०७९ सालतिर विराटनगरमा भएको एक गोष्ठीमा इतिहासका विद्वान्को बीचमा पृथ्वी जयन्ती मनाउनु पर्ने प्रस्ताव गरेको थिएँ । त्यसलाई गोष्ठीमा उपस्थित सबैले स्वीकार गरेर केही वर्ष त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय विभाग र नेपाल इतिहास सङ्घले निरन्तर गोष्ठीको आयोजना गरेका थिए । केही वर्षयता नेपाल इतिहास सङ्घ कता हरायो थाहा छैन । 

पृथ्वीनारायण ती दुई तित्राका माझमा प्रतीक बनेका छन् । उनी एक राजा थिए तर राजा मात्र भएनन् उनी राजाभन्दा धेरै माथि हुन गएका छन् । वास्तवमा पृथ्वीनारायणले नेपालमा रहेका कुनै जात, सम्प्रदाय वा क्षेत्रउपर कहिल्यै विभेद गरेको पाइँदैन । उनको सम्झना नेपालीको आफ्नो पहिचान पनि हो ।

सरकारले पृथ्वी जयन्ती मनाउन सार्वजनिक बिदाको समेत घोषणा गरेपछि दुई खालका प्रतिक्रिया उत्पन्न भएका छन् । एकखाले पृथ्वीनारायणलाई राष्ट्रको एकीकरणकर्ता र एकताको प्रतीक देख्ने र अर्काखाले उनलाई गलत रूपमा चित्रित गर्ने । पहिलो खाले प्रतिक्रियाभित्र पनि कोही राजा भएकाले राजतन्त्र त्यसमा खोज्ने र कोही गणतन्त्रीय आँखाले हेरी एकीकरणकर्ता त हो तर राजा हो भनेर अनुहार चाउरी पार्ने । अर्काथरि पृथ्वीनारायणलाई आक्रमणकारी देखाएर दानव बनाउने । वास्तवमा यी कुनै पनि प्रतिक्रिया इतिहास सम्मत मानिँदैनन् ।

चाहे युरोपको इटली एकीकरण होस् या जर्मनीको एकीकरण । एकीकरणको पहल मन्त्री प्रधानमन्त्रीले गरे पनि राजाको नेतृत्वमै भएको छ । किनकि त्यसबेला ती देशमा राजतन्त्र नै थियो । एकीकरण अभियान युद्धबाट नै भएका छन् । लामो समय कूटनीतिबाट एकीकरण गर्ने चाहना राख्ने राजा विलियम प्रथमका कारण जर्मनी एकीकरण रोकिएको तर पछि राजाले आफ्नो गल्ती महसुस गरेपछि विस्मार्कको रक्त र फलाम अर्थात् हतियारको युद्धले छिनोफनो भएको इतिहास हामीले पढेका छौँ । इटली एकीकरण पनि युद्धबाटै पूरा भयो । युद्धमा हिंसा हुन्छ नै । त्यहाँ राजाहरूका अलावा मेजनी, गेरिबाल्टी, विस्मार्क आदिको एकीकरणमा नाम जोडिन आउँछ । न एकीकृत जर्मनीमा मेरो जातमाथि दमन भयो भनेर कसैबाट भनिएको छ न इटलीमा । तर नेपालमा भने किन कुरा उठिरहन्छ ? 

इटली र जर्मनी विकसित भए । हाम्रो मुलुकमा साम्राज्यवादी खेल मैदान हुनबाट रोकिएको छैन । पृथ्वीनारायणले साम्राज्यवादीलाई फिरङ्गीको उपमा दिए । आफ्ना दिव्य उपदेशमा साम्राज्यवादीका विरुद्ध बलियो हुन सन्देश दिए । राष्ट्रको एकता सैन्यबलमा मात्र होइन जनताको धर्म, संस्कृति, भाषा र अन्य माध्यमबाट पनि एकता चाहिन्छ र प्रजा बलिया भए देश बलियो हुने पाठ पढाए । राज्यले लामो समयसम्म पृथ्वी उपदेशलाई जनतामाझ प्रचार पनि गर्यो । पृथ्वीनारायणका त्यसबेलाका उपदेश नेपाली मनसपटलमा जमिरहे । जबसम्म जनताको एकता रहन्छ तबसम्म देशमा विदेशी प्रभाव स्थापित हुन सक्दैन भन्ने बुझेका साम्राज्यवादी ताकत पछिल्ला दिनमा जनतामा विभाजन ल्याउन लागि परेका छन् । नेपाल यसबेला विश्व परिवेशमा रणनीतिक भूभाग हुन गएको छ जसको चर्चा छुट्टै अध्यायमा हुन सक्छ । आफ्नो स्वार्थअनुकूल चलाउन र यस देशलाई विभाजन गर्न आफ्नो सम्पन्नता र वैभव प्रयोग गर्ने खेल भइरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा हाम्रो सांस्कृतिक सामाजिक धरोहर र विश्वासमाथि आक्रमण पनि हुन सक्छ । हामी कुनै दल वा शक्ति नभनेर नेपाली हुनुको नाताले एकजुट हुने हो भने कसैको केही लाग्दैन । पृथ्वीनारायणका विरुद्ध मिथ्या प्रचारमा लाग्ने पनि निष्तेज हुनेछन् । 

यसरी हेर्दा पृथ्वीनारायणको समर्थन र विरोध विदेशी स्वार्थ कि राष्ट्रिय स्वार्थ भन्ने विषयमा हुन गएको छ । यसर्थ राष्ट्रको हित र द्रोहको दुई कित्ता यसबेला नेपालमा देखिएको छ । पृथ्वीनारायण ती दुई त्रिताका माझमा प्रतीक बनेका छन् । उनी एक राजा थिए तर राजा मात्र भएनन् उनी राजाभन्दा धेरै माथि हुन गएका छन् । वास्तवमा पृथ्वीनारायणले नेपालमा रहेका कुनै जात, सम्प्रदाय वा क्षेत्रउपर कहिल्यै विभेद गरेको पाइँदैन । उनको सम्झना नेपालीको आफ्नो पहिचान पनि हो भन्दा फरक नपर्ला । जय पृथ्वी ।