नेपाली समाजको वास्तविक पहिचान यहाँको अतुलनीय भाषिक, जातीय र सांस्कृतिक विविधतामा निहित छ । यही विविधताको एक गौरवशाली कडी हो, किराँत महावंश अन्तर्गत पर्ने एक प्राचीन र समृद्ध सभ्यता बोकेको गर्विलो जाति किराँत कुलुङ । विशेषतः नेपालको पूर्वी सोलुखुम्बु जिल्लाको महाकुलुङ क्षेत्रलाई उद्गमस्थल मान्ने कुलुङ समुदायले पुस महिनाको मध्यमा मनाउने चाक्चाकुर पर्व उनीहरूको संस्कृति, जीवनशैली र प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धको द्योतक हो । यो चाड उनीहरूका लागि नयाँ वर्ष मात्र नभई अन्नभण्डारणको खुसी मनाउने र पुर्खा तथा प्रकृतिलाई सम्मान गर्ने एक महìवपूर्ण पर्व हो ।
प्रकृतिसँगको अगाध प्रेम, पितृप्रतिको श्रद्धा र आफ्नै पौरखमा गर्व गर्ने यो समुदायको जीवनदर्शन उनीहरूको मौलिक चाड मिनारी दाचाम चाक्चाकुरमा झल्किन्छ । पुस महिनाको कठ्याङ्ग्रिँदो जाडोमा जब प्रकृतिले काँचुली फेर्न थाल्छ, तब कुलुङ बस्तीमा निङ दोङ (नयाँ वर्ष) को उमङ्ग छाउँछ र येले दोङ (किरात संवत्) को नयाँ अङ्क थपिन्छ । कुलुङ मौसमी पात्रो अनुसार चाक्चाकुर छेकाबाट नयाँ वर्ष येले दोङ सुरु हुन्छ ।
मिनारी दाचाम चाक्चाकुर : मिनारी दाचाम चाकचाकुर किराँत कुलुङ जातिको पौरख, प्रकृति र पहिचानको उत्सव हो । कुलुङ भाषामा मिनारीको अर्थ पौरख, दाचामको अर्थ खानु वा उपभोग गर्नु र चाक्चाकुर पर्वको नाम हो । शाब्दिक रूपमा भन्नुपर्दा, यो आफ्नै पौरखले उब्जाएको अन्नबाली आफ्ना पितृ र प्रकृतिलाई चढाएर प्रसादका रूपमा ग्रहण गर्ने पर्व हो । यो चाड प्रत्येक वर्षको पुस १५, १६ र १७ गते भव्य रूपमा मनाइन्छ । कुलुङ रिदुम (मौखिक शास्त्र) अनुसार यो समय भनेको सूर्य दक्षिणायनबाट उत्तरायणतर्फ लाग्ने, दिनहरू लामा हुन थाल्ने र प्रकृतिको नयाँ चक्र सुरु हुनेबेला हो । त्यसैले यसलाई नयाँ वर्ष अर्थात् निङ दोङका रूपमा स्वागत गरिन्छ । यस पर्वलाई पूर्ण रूपमा मिनारी दाचाम चासुम् लो निङदोङ चाक्चाकुर भनिन्छ, जसको अर्थ हुन्छ, ‘मानव पाखुरीको बलले भण्डारण गरिएको अन्नको नयाँ वर्ष ।’ यो चाड मनाउनका लागि देश विदेशमा छरिएर रहेका कुलुङ समुदायका सदस्य आफ्नो पुख्र्यौली थलो वा नजिकको बस्तीमा भेला हुन्छन् । यसले कुलुङका लागि हिन्दुहरूको दसैँतिहार जस्तै पारिवारिक र सामाजिक पुनर्मिलनको अवसर प्रदान गर्छ ।
मौलिकता झल्काउने विधि र रीतिरिवाज चाक्चाकुर पर्व विशुद्ध रूपमा कृषि प्रणाली र प्रकृति पूजामा आधारित छ । यस पर्वमा कुलुङ समुदायले आफ्नो जीविकाको आधार अर्थात् अन्नभण्डारमा प्रकृतिको पूजा गर्छन् र आगामी वर्षभरि अनिकाल तथा दैवीप्रकोप नलागोस् भनी प्रार्थना गर्छन् । चाडको अवसरमा घरका मूली तथा मान्यजनबाट टीका ग्रहण गर्ने र आशीर्वाद लिने गरिन्छ । यो टीका हिन्दु परम्पराको टीकाभन्दा फरक र कुलुङहरूको मौलिक पहिचान झल्काउने हुन्छ । भर्खरै पाकेका तथा भण्डारण गरिएका नयाँ अन्न (कोदो, मकै, गहुँ) बाट परिकार बनाई कुलदेवता र पुर्खालाई चढाइन्छ । परम्परागत रूपमा उमालेको मकै (वाक्पुम) र मासु (छप्छौ) जस्ता विशिष्ट खानेकुरा खाने गरिन्छ । पर्वको रौनक बढाउन गाउँभरिका मानिस एकै ठाउँमा भेला भएर अर्थात् मेलाको आयोजना गरी परम्परागत गीतमा सामूहिक नाचगान गर्छन् । युवापुस्ताले यस अवसरमा कुलुङ भाषा, संस्कृति र इतिहास झल्काउने साङ्गीतिक तथा नृत्य कार्यक्रम प्रस्तुत गर्छन् । तीन दिनको अवधिमा विभिन्न परम्परागत खेलकुद र मनोरञ्जनात्मक प्रतियोगिता आयोजना गरिन्छ, जसले गाउँलेबिच भाइचारा र एकतालाई बलियो बनाउँछ ।
येले दोङ : इतिहासको साक्षी कुलुङ समुदायले मान्ने संवत् येले दोङ हो, जसलाई किराँत संवत् पनि भनिन्छ । यो नेपालकै सबैभन्दा पुरानो संवत् हो । इतिहासकारहरूका अनुसार प्रथम किराँत राजा यलम्बरले शासन सुरु गरेको समयदेखि यसको गणना गरिन्छ । अहिले हामी येले दोङ ५०८५ को सँघारमा छौँ । येले दोङ केवल अङ्क मात्र होइन, यो किराँत कुलुङको अस्तित्व, भूमिमाथिको ऐतिहासिक सम्बन्ध र आदिम पहिचानको द्योतक हो । विक्रम संवत् र इस्वी संवत्भन्दा धेरै अघिदेखि चल्दै आएको यो संवत्ले नेपाली सभ्यताको जग कति पुरानो छ भन्ने कुराको पुष्टि गर्छ ।
निङ दोङ : नयाँ वर्ष कुलुङ समाजमा निङको अर्थ नयाँ र दोङको अर्थ वर्ष हुन्छ । निङ दोङको आगमनसँगै कुलुङहरूले विगतका दुःख र कष्टलाई बिर्सिएर नयाँ उमङ्गका साथ जीवनको यात्रा सुरु गर्छन् । पुस १५ को रातलाई वर्षको सबैभन्दा लामो रात मानिन्छ र भोलिपल्टदेखि सूर्यको ताप बढ्दै जाने विश्वास गरिन्छ । यो समयमा विभिन्न सांस्कृतिक नाच नाचिन्छ, जसमा प्रकृतिका जीवजन्तु र मानिसको सम्बन्धलाई अभिनयमार्फत देखाइन्छ । चाक्चाकुरको तीन दिन विशेष सांस्कृतिक विधि र परम्पराले भरिएका हुन्छन् । पहिलो दिन (पुस १५) यस दिनलाई नयाँ वर्षको स्वागतका रूपमा लिइन्छ । घरआँगन सफा गर्ने, पितृहरूको नाममा विशेष पूजा गरिन्छ र वन तरुल, तरुल जस्ता कन्दमूल खनेर ल्याउने गरिन्छ । दोस्रो दिन (पुस १६) यो मुख्य उत्सवको दिन हो । यस दिन कुलुङले आफ्नै बारीको अन्नबाट बनेका परिकार, विशेष गरी कोदोको जाँड, दिनिउ, रक्सी र तरुलका परिकार खान्छन् । आफन्त र छरछिमेकी भेला भएर शुभकामना साटासाट गर्छन् । निङ दोङ सायो चोङमा (नयाँ वर्षको शुभकामना) को गुञ्जनले गाउँबस्ती गुञ्जायमान हुन्छ । तेस्रो दिन (पुस १७) यस दिन पर्वको समापन गरिन्छ ।
मिनारी दाचामले हामीलाई श्रमको सम्मान गर्न सिकाउँछ । कुलुङहरू मगन्ते होइनन् उनीहरू मिनारी अर्थात् पौरखी हुन् । वनजङ्गल, भिरपाखा र कठोर भूगोलसँग जुधेर उनीहरूले आफ्नो जीविकोपार्जन गर्दै आएका छन् । चाक्चाकुरमा खाइने कन्दमूल र अन्नहरू केवल भोजन मात्र होइनन् ती प्रकृतिले दिएका वरदान र मानिसको पसिनाका प्रतिफल हुन् । प्रकृति र मानिसबिचको यो अटुट सम्बन्ध नै कुलुङ संस्कृतिको मेरुदण्ड हो ।
बसाइँसराइ र आधुनिकताको चुनौती हिजोका दिनमा सोलुखुम्बुको महाकुलुङ (बुङ, छेस्काम, गुदेल, पावै र सोताङ) मा मात्र सीमित यो पर्व आज विश्वव्यापी बनेको छ । बसाइँसराइका कारण भोजपुर, सङ्खुवासभा, सुनसरी, मोरङ, झापा, इलाम, तेह्रथुम र काठमाडौँ हुँदै बेलायत, हङकङ र अमेरिका पुगेका कुलुङहरूले पनि निङ दोङलाई उत्तिकै उत्साहका साथ मनाउन थालेका छन् । आधुनिकताको लहरले केही चुनौती पनि थपेको छ । नयाँ पुस्तामा आफ्नो भाषा र रिदुमप्रतिको ज्ञान घट्दै जानु चिन्ताको विषय हो । यद्यपि कुलुङ जाति र येले दोङ अर्थात् निङ दोङलाई एउटै सिक्काका दुई पाटा मान्ने अभियानले यो संस्कृतिलाई मर्न दिएको छैन । सहर बजारमा मनाइने औपचारिक कार्यक्रमले कुलुङ जातिलाई आफ्नो भाषा, वेशभूषा र संस्कार संरक्षण गर्न उत्प्रेरित गरेको छ ।
मिनारी दाचाम चाक्चाकुर केवल एउटा समुदायको चाड मात्र होइन, यो नेपालको विविधतापूर्ण संस्कृतिको एउटा चम्किलो तारा हो । येले दोङको गौरवशाली इतिहास र निङ दोङको नवीनताले हामीलाई आफ्नो जग बिर्सिन हुँदैन भन्ने सन्देश दिन्छ । आफ्नो पौरखमा बाँच्ने र प्रकृतिलाई भगवान् मान्ने कुलुङ जीवनशैलीबाट आजको उपभोक्तावादी विश्वले धेरै कुरा सिक्न सक्छ । पर्वको बढ्दो महत्वसँगै नेपाल किराँत कुलुङ भाषा संस्कृति उत्थान सङ्घलगायतका संस्थाले यस चाडलाई राष्ट्रिय पर्वका रूपमा मान्यता दिनुपर्ने माग गर्दै आएका छन् । यसको राष्ट्रिय मान्यताले नेपालको सांस्कृतिक मानचित्रलाई अझ फराकिलो बनाउनुका साथै कुलुङ समुदायको विशिष्ट पहिचानलाई सम्मान गर्ने छ । चाक्चाकुरको यो अवसरमा नयाँ बालीको परिकारसँगै सुरु हुने निङ दोङले सम्पूर्ण नेपालीमा भाइचारा र श्रमप्रतिको सम्मान जगाउन सकोस् । सबैमा येले दोङ ५०८५ को हार्दिक शुभकामना !
