सांस्कृतिक प्रभुत्वको प्रभाव

समाजमा केही यस्ता विचार स्थापित हुन्छन्, जसमा कुनै प्रश्न नउठाई तिनले व्यापक स्वीकृति पाउँछन् । ती विचारले हाम्रा जीवनका सबै जसो पक्ष जस्तैः टेलिभिजन, विद्यालय, धार्मिक शिक्षा, दैनिक उपभोग गरिने सामग्री, सामाजिक मिडिया आदिमा गहिरो प्रभाव पार्छन् । यो सबै सांस्कृतिक प्रभुत्वको अवधारणासँग सम्बन्धित छ, जसले हाम्रो सोच, व्यवहार र धारणालाई हामीले थाहै नपाई प्रभावित गर्छ । 

सांस्कृतिक प्रभुत्वको अवधारणा इटालियन माक्र्सवादी सिद्धान्तकार एन्टोनियो ग्राम्सीले विकसित गरेका हुन् । यो सिद्धान्तले शासक वर्गले समाजमा आफ्नो दृष्टिकोणलाई तपाईं हामीले पत्तै नपाई लाद्न कसरी सम्भव गराउँछ भन्ने विषयमा प्रकाश पार्छ । जसका अनुसार शासक वर्गका विश्वास, मूल्य र मान्यतालाई प्राकृतिक र अपरिहार्य ठानिन्छ । यो प्रत्यक्ष राजनीतिक वा आर्थिक नियन्त्रणविपरीत, सांस्कृतिक प्रभुत्व शिक्षण, धर्म र मिडिया जस्ता सांस्कृतिक संस्थानको माध्यमबाट सञ्चालित हुन्छ । शासक वर्गले आफ्नो विचारधारालाई यी संस्थामा स्थापित गरेर सुनिश्चित गर्छ, फलस्वरूप समाजभर यी विचारधाराको फैलावट हुन्छ ।

सांस्कृतिक प्रभुत्वको विशेषता यसको सूक्ष्मतामा छ; यसले शक्तिशालीको मूल्य र विश्वासलाई सामान्य ज्ञानका रूपमा प्रस्तुत गर्छ । जसका कारण मानिसले यी विचारलाई प्रश्नै नगरी आत्मसात् गर्छन् । समाजमा सांस्कृतिक प्रभुत्वले कसरी काम गर्छ भन्ने बुझ्न लोकप्रिय खानपान शैलीको फैलावटलाई हेरौँ । कल्पना गर्नुहोस् कि केही चर्चित व्यक्तिले कुनै विशेष आहार योजनालाई समर्थन गर्न थाले । सुरुमा थोरै मात्र मानिसले यसलाई ध्यान दिन्छन् तर छिट्टै धेरैले उक्त आहार अपनाउन थाल्छन् । केही समयमै सबै जसो मानिसले उक्त आहारलाई पछ्याउन थाल्छन् र बिनावैज्ञानिक परीक्षण यो स्वस्थ जीवनयापनको मान्यताप्राप्त मानक बन्न पुग्छ । यो साधारण उदाहरणले सांस्कृतिक प्रभुत्वले कसरी काम गर्छ भनेर देखाउँछ । सामाजिक शक्तिमा रहेका व्यक्तिले प्रवृत्तिको थालनी गर्छन् र अरूले ती प्रवृत्तिलाई ‘सही’ तरिका मानी पछ्याउँछन् । यही प्रक्रिया समाजका विश्वास र मान्यतामा ठुलो मात्रामा सञ्चालन हुन्छ ।

विस्तारित सामाजिक सन्दर्भमा सांस्कृतिक प्रभुत्वले यस्तै तरिकाले काम गर्छ । शासक वर्गले सांस्कृतिक संस्थानहरूलाई नियन्त्रण गरेर आफ्ना प्रभुत्वलाई न्यायसङ्गत ठहराउने र समर्थन गर्ने विचार फैलाउँछ । उदाहरणका लागि पुँजीवादी समाजमा मिडिया, जसलाई प्रायः ठुला निगमले स्वामित्वमा राखेका हुन्छन्, शासक वर्गको विचारधारालाई मजबुत बनाउने प्रमुख भूमिका खेल्छ । समाचार च्यानलहरू, टेलिभिजन सोहरू, चलचित्र र विज्ञापनमार्फत सूक्ष्म रूपमा उपभोक्तावाद र प्रतिस्पर्धा जस्ता मूल्यलाई बढावा दिइन्छ, जो पुँजीवादी प्रणालीका केन्द्रीय मूल्य हुन् । यी विचारलाई बारम्बार विभिन्न रूपमा प्रस्तुत गरेर मिडियाले तिनलाई प्राकृतिक र आकर्षक बनाउँछन् । परिणामस्वरूप समाजमा यी मूल्य व्यापक रूपमा स्वीकृत हुन्छन् चाहे तिनीहरू सबैका लागि उचित वा अहितकारी नै किन नहुन् ।

शिक्षा अर्को शक्तिशाली उपकरण हो, जसले सांस्कृतिक प्रभुत्वलाई कायम राख्छ । विद्यालय र विश्वविद्यालयले प्रायः त्यस्ता पाठ्यक्रम पढाउँछन्, जसले शासक वर्गको दृष्टिकोण र उपलब्धिलाई प्राथमिकता दिन्छन् । उदाहरणका लागि इतिहासका पाठ शक्तिशाली व्यक्ति र राष्ट्रहरूको उपलब्धिमा केन्द्रित हुन्छन् । जबकि तिनमा सीमान्तकृत समूहको योगदान र सङ्घर्षलाई कम महत्व दिइन्छ वा बेवास्ता गरिन्छ । यस प्रकारको चयनात्मक ज्ञानको प्रतिनिधित्वले वर्तमान सामाजिक श्रेणीलाई वैध बनाउँछ, जसले गर्दा यो देखाउँछ कि वर्तमान सामाजिक व्यवस्था प्राकृतिक प्रगतिका कारण उत्पन्न भएको हो न कि प्रणालीगत असमानताको परिणाम । 

विद्यार्थीलाई शक्तिशालीको दृष्टिकोणबाट इतिहास र समाज हेर्न सिकाएर शिक्षा प्रणालीले शासक वर्गको विचारधारालाई मजबुत बनाउँछ र वैकल्पिक तरिकाले समाजको सङ्गठनबारे आलोचनात्मक सोच राख्न वा प्रश्न गर्न हतोत्साहित गर्छ ।

धर्मले पनि ऐतिहासिक रूपमा सांस्कृतिक प्रभुत्वलाई निरन्तरता दिने उपकरणका रूपमा सेवा गरेको छ । धार्मिक शिक्षाले प्रायः यथास्थितिलाई न्यायसङ्गत ठहराउने काम गरेका छन्, जसले सामाजिक श्रेणीलाई दैवी नियमका रूपमा व्याख्या गर्छ । त्यसलाई प्रश्न गर्न नहुने धारणा फैलाउँछ । धेरै समाजमा, धार्मिक सिद्धान्तलाई यसरी व्याख्या गरिएको छ कि मानिसले समाजमा आफ्नो स्थानलाई एक ठुलो ब्रह्माण्डीय आदेशको अंशका रूपमा स्विकार्न प्रोत्साहित गरिएको छ । जसले सामाजिक स्थिरतालाई कायम राख्छ र असन्तोषलाई हतोत्साहित गर्छ । विशेष गरी नेपालजस्ता देशमा जातीय विभाजनलाई जसरी धार्मिक विश्वासद्वारा सामाजिक बनाइन्छ, त्यस्तै उदाहरणले झल्काउँछ ।

सांस्कृतिक प्रभुत्वले सामाजिक चेतनामा पनि गहिरो प्रभाव पारेको हुन्छ । सांस्कृतिक कथामाथि नियन्त्रण कायम गरेर शासक वर्गले मानिसले वास्तविकता र आफ्नो स्थानलाई कसरी बुझ्छन् भन्ने निर्धारण गर्छ । उदाहरणका लागि धेरै मानिस विश्वास गर्छन् कि कठिन परिश्रम र प्रतिभाले मात्र सफलता दिन्छ । यो धारणाले मानिसलाई अगाडि बढ्नबाट रोक्ने अन्य संरचनात्मक अवरोधलाई ढाकछोप गर्छ । यो विश्वास प्रणालीले सामूहिक क्रियाकलापलाई निरुत्साहित गरेर र व्यक्तिगत जिम्मेवारीमा ध्यान केन्द्रित गराएर पुँजीवादी वर्गलाई फाइदा पु¥याउँछ । जसका कारण प्रणालीको निष्पक्षतालाई प्रश्न गर्ने अवसर निस्तेज हुन पुग्छ । परिणामस्वरूप मानिस प्रायः सामाजिक असमानतालाई सामान्य र अपरिहार्य रूपमा स्वीकार गर्छन् र आफ्नो असफलताका लागि आफैँलाई दोष दिन्छन् । जबकि खास अर्थमा उनीहरू प्रणालीगत समस्याको पहिचान गर्न असफल भइराखेका हुन्छन् ।

सांस्कृतिक प्रभुत्वले मानिसको वैकल्पिक जीवनशैलीको कल्पना गर्ने र त्यसलाई पछ्याउने क्षमता पनि सीमित गर्छ । वर्तमान सामाजिक व्यवस्थालाई एक मात्र व्यवहार्य विकल्पका रूपमा चित्रण गरेर, सांस्कृतिक प्रभुत्वले व्यक्तिलाई आफ्नो परिस्थिति परिवर्तन गर्न असक्षम बनाउँछ । यो विशेष गरी मिडियाको माध्यमबाट उपभोक्तावादको प्रवर्धनमा स्पष्ट देखिन्छ । 

विज्ञापन र मनोरञ्जन मिडियाले खुसी, सफलता र आत्मसम्मानलाई भौतिक वस्तुको प्राप्तिसँग बराबरीमा राखिदिन्छन् । यो उपभोक्तावादी कथाले मानिसलाई उपभोगमार्फत आफ्नो पहिचान परिभाषित गर्न प्रोत्साहित गर्छ, जसले निरन्तर किनमेल र खर्च गर्ने संस्कृतिलाई जन्म दिन्छ । उपभोक्तावादको प्रवर्धनले पुँजीवादी वर्गलाई आर्थिक माग बढाएर फाइदा पु¥याउँछ । मानिसलाई सामान प्राप्त गर्ने कुरामा ध्यान केन्द्रित गराएर असमानता र वातावरणीय विनाश उत्पन्न गर्ने व्यापक आर्थिक प्रणालीमाथि प्रश्न नगर्न प्रोत्साहित गर्छ ।

पुँजीवादी समाजमा मिडियालाई प्रायः ठुला निगम र शक्तिशाली अभिजात वर्गले नियन्त्रण गर्छन्, जसले जनमतलाई आकार दिन र प्रभुत्वशाली विचारधारालाई मजबुत बनाउने काम गर्छ । मिडियामा के प्रस्तुत गरिन्छ र कसरी फ्रेम गरिन्छ भन्ने कुरालाई नियन्त्रण गरेर शासक वर्गले मानिसले कसरी वास्तविकतालाई बुझ्छन्, सामाजिक समस्या कसरी बुझ्छन् र एकअर्कासँग कसरी सम्बन्धित हुन्छन् भन्ने कुरामा सूक्ष्म रूपमा प्रभाव पार्न सक्छ । 

उदाहरणका लागि गरिबी, बेरोजगारी वा अपराध जस्ता सामाजिक मुद्दाको मिडिया कभरेज प्रायः व्यक्तिगत जिम्मेवारीमा जोड दिँदै फ्रेम गरिन्छ, जबकि यी समस्यामा योगदान गर्ने प्रणालीगत कारकलाई कम महत्व दिइन्छ वा बेवास्ता गरिन्छ । यस प्रकारको चयनात्मक कभरेजले स्थिति यथावत् राख्न मद्दत गर्छ किनकि यसले सामाजिक असमानताको आधारभूत कारणबाट ध्यान हटाएर व्यक्तिगत व्यवहारमा केन्द्रित गर्छ ।

मिडियाले शासक वर्गको हितमा काम गर्ने पूर्वाग्रहलाई सुदृढ गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । केही समूहलाई बारम्बार विशेष ढाँचामा चित्रण गरेर । जस्तैः गरिबलाई अल्छी वा अल्पसङ्ख्यकलाई हिंसात्मक रूपमा चित्रण गरेर मिडियाले सामाजिक विभाजनलाई कायम राख्न र विद्यमान असमानतालाई जायज ठह¥याउन मद्दत गर्छ । यी पूर्वाग्रह निसाना बनाइएका समूहका लागि मात्र हानिकारक छैनन्; तिनीहरूले व्यापक जनताको सोचलाई पनि आकार दिन्छन् । जसले प्रायः विभेदपूर्ण नीति र अभ्यासको स्वीकृतिलाई समर्थन गर्छ । 

उदाहरणका लागि आप्रवासीलाई राष्ट्रिय सुरक्षाको खतराका रूपमा निरन्तर चित्रण गर्दा यसले विदेशीप्रतिको घृणा बढाउन र कडा आप्रवासन नीतिको समर्थन गर्न सहयोग पु¥याउन सक्छ । जसले अन्ततः शक्तिमा रहेका व्यक्तिलाई आर्थिक शोषण र असमानताबाट ध्यान हटाएर फाइदा पु¥याउँछ ।

सांस्कृतिक प्रभुत्वको प्रभाव व्यक्तिगत विश्वास र व्यवहारमा मात्र सीमित नभएर यसले सम्पूर्ण समाजलाई प्रभावमा पारेको हुन्छ । सांस्कृतिक कथालाई नियन्त्रण गरेर, शासक वर्गले जनचेतनालाई यसरी आकार दिन्छ, जसले उनीहरूको प्रभुत्वलाई सुदृढ बनाउँछ । यो प्रक्रिया यति सूक्ष्म रूपमा हुन्छ कि व्यक्तिहरूले आफ्ना विचार र क्रियाकलाप यी प्रभुत्वशाली विचारधाराले कसरी गहिरो रूपमा आकार दिएका छन् भन्ने थाहा नपाउन सक्छन् । परिणामस्वरूप सांस्कृतिक प्रभुत्वले विद्यमान शक्तिको संरचना प्रायः चुनौतीविहीन रहन सुनिश्चित गर्छ किनकि समाजको बहुमतले तिनीहरूलाई जीवनको एक मात्र सम्भव आयोजनाका रूपमा हेर्न थाल्छ ।

सांस्कृतिक प्रभुत्व कसरी सञ्चालन हुन्छ भन्ने बुझ्न महत्वपूर्ण छ । विशेष गरी ती व्यक्तिका लागि जो, यी शक्तिका संरचनालाई चुनौती दिन र थप समानतामूलक समाजलाई प्रवर्धन गर्न चाहन्छन् । सांस्कृतिक प्रभुत्वले हाम्रो संसारलाई सूक्ष्म रूपमा कसरी आकार दिन्छ भन्ने कुरा पहिचान गरेर हामीले असमानतालाई कायम राख्ने प्रभुत्वशाली कथालाई प्रश्न गर्न तथा सोच्ने र बस्ने वैकल्पिक तरिकाको खोजी गर्न सक्छौँ । 

सांस्कृतिक प्रभुत्व शक्तिशाली शक्ति हो, जसले संसारलाई अक्सर देख्न नसकिने तरिकामा आकार दिन्छ । जसका कारण शिक्षा, धर्म र मिडिया जस्ता सांस्कृतिक संस्थाको हेरफेरमार्फत शासक वर्ग आफ्नो प्रभुत्व कायम राख्न र आफ्नो विश्व दृष्टिकोणलाई चुनौतीविहीन राख्न सक्षम छ । सांस्कृतिक कथालाई नियन्त्रण गरेर शासक वर्गले आफ्ना मूल्य र विश्वासलाई प्राकृतिक र अपरिहार्य देखाउँछ, जसले गर्दा मानिस सामाजिक असमानतालाई सामान्य र अपरिहार्य रूपमा स्वीकार गर्न थाल्छन् । यद्यपि सांस्कृतिक प्रभुत्व कसरी सञ्चालन हुन्छ भन्ने बुझेर हामी यी प्रभुत्वशाली कथालाई चुनौती दिन र त्यस्ता समाज निर्माण गर्न काम गर्न सक्छौँ, जहाँ सबै व्यक्तिले उन्नति गर्ने अवसर पाउँछन् ।